KAZAK TÜRKÇESİNDE HÂL KATEGORİSİ. Aşur ÖZDEMİR. Doktora Tezi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK 2014 Her Hakkı Saklıdır

Transkript

1 KAZAK TÜRKÇESİNDE HÂL KATEGORİSİ Aşur ÖZDEMİR Doktora Tezi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK 2014 Her Hakkı Saklıdır

2 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI Aşur ÖZDEMİR KAZAK TÜRKÇESİNDE HÂL KATEGORİSİ DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK ERZURUM-2014

3

4

5 I İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I ÖZET... V ABSTRACT...VI РЕЗЮМЕ... VII ҚЫСҚAШA МAЗМҰНЫ... VIII KISALTMALAR...IX HARF ÇEVİRİSİ SİSTEMİ...XI ÖN SÖZ... XII GİRİŞ KAZAKLAR VE KAZAK DİLİ I. KAZAKLAR... 1 II. KAZAK DİLİ... 4 A. Umumi Bilgiler... 4 B. Edebî Dil... 5 C. Yazı... 6 D. Dil Bilgisi Ses Bilgisi Anlam ve Biçim Bilgisi a. Çokluk Kategorisi b. Hâl Kategorisi c. İyelik Kategorisi d. Çatı Kategorisi e. Görünüş Kategorisi f. Zaman/Kip Kategorisi g. Belirlilik ve Belirsizlik Kategorisi h. Gösterme ve Yöneltim Kategorisi Kelime Türleri a. Ad... 24

6 II b. Sıfat c. Sayı Adı d. Zamir d. Zarf e. Fiil f. Taklit Sözler g. Edat h. Ünlem i. Kiplik Sözler Söz Yapımı Söz Dizimi Söz Varlığı Ağızlar BİRİNCİ BÖLÜM HÂL KATEGORİSİ 1.1. HÂL/DURUM KAVRAMI HÂL KATEGORİSİYLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Türk Dil Bilimcilerin Görüşleri Biçimci Görüşler İşlevci Görüşler Yabancı Dil Bilimcilerin Görüşleri Kazak Dil Bilimcilerin Görüşleri İKİNCİ BÖLÜM KAZAK TÜRKÇESİNDE HÂL KATEGORİSİ 2.1. AÇIKLAMA HÂLİ (TÜSİNDİRME SEPTİGİ) AİTLİK HÂLİ (TÄWELDİLİK SEPTİGİ) AYRILMA HÂLİ (ŞIĞIS SEPTİGİ) BELİRTEN (TAMLAYAN) HÂLİ (İLİK SEPTİGİ) BELİRTİLEN (TAMLANAN) HÂLİ (ANIQTALĞIŞ SEPTİGİ) BENZERLİK (BENZETME) HÂLİ (UQSASTIQ SEPTİGİ) BİRLİKTELİK (BERABERLİK) HÂLİ (BİRGELİK SEPTİGİ)

7 III 2.8. BULUNMA HÂLİ (JATIS SEPTİGİ) Zamanda Bulunma Hâli (Mezgildik Jatıs Septigi) Mekânda (Yerde) Bulunma Hâli (Keñistik Jatıs Septigi) ÇIKIŞLIK (ÇIKMA) HÂLİ (ŞIĞUW SEPTİGİ) EŞİTLİK HÂLİ (TEÑDİK SEPTİGİ) GÖRELİK HÂLİ (QARAYLIQ SEPTİGİ) HEDEF (AMAÇ) HÂLİ (MAQSAT SEPTİGİ) İSNAT HÂLİ (TİREW SEPTİGİ) KARŞILAŞTIRMA (KIYASLAMA/MUKAYESE) HÂLİ (SALISTIRUW SEPTİGİ) KARŞILIK (BEDEL) HÂLİ (QUN SEPTİGİ) KARŞILIKLILIK (MÜTEKABİLİYET) HÂLİ (ÖZARALIQ SEPTİGİ) KARŞITLIK (ZITLIK) HÂLİ (QARAMA-QAYŞILIQ SEPTİGİ) KAYNAK HÂLİ (TEK SEPTİGİ) MİKTAR (ÖLÇÜ/NİCELİK) HÂLİ (MÖLŞER SEPTİGİ) Kesin Değer Hâli (Naqtı Mölşer Septigi) Yaklaşık Değer (Yaklaşıklık) Hâli (Şamalas Mölşer Septigi) NASILLIK (NİTELEME) HÂLİ (SIN-BEYNE SEPTİGİ) Eyleme Bağlı Nasıllık Hâli İsme Bağlı Nasıllık Hâli ÖZNE (FAİL) HÂLİ (BASTAWIŞ SEPTİGİ) SEBEP HÂLİ (SEBEP-SALDAR SEPTİGİ) SESLENME (HİTAP) HÂLİ (ÜNDEW/QARATPA SEPTİGİ) SINIRLANDIRMA (TAHDİT) HÂLİ (ŞEKTEW SEPTİGİ) Yerde/Nesnede/Kişide Sınırlandırma Hâli (Keñistikti/Kisini Şektew Septigi) Zamanda Sınırlandırma Hâli (Waqıttı Şektew Septigi) SIRALAMA (YİNELEME) HÂLİ (RETTEW/QAYTALAW SEPTİGİ) SORMA (SORU) HÂLİ (SURAW SEPTİGİ)

8 IV SÖZDE NİTELEME (NİTELEYİCİ ÖZNE) HÂLİ (ŞARTTI/ANIQTAWŞI BASTAWIŞ SEPTİGİ) SÖZDE YER HÂLİ (ŞARTTI KEÑİSTİK SEPTİGİ) ŞART HÂLİ (ŞART SEPTİGİ) TEMENNİ HÂLİ (TİLEK SEPTİGİ) ÜSTELEME (KATMA) HÂLİ (ÜSTEW/QOSARLAW SEPTİGİ) VARLIK HÂLİ (BARLIQ SEPTİGİ) VARMA HÂLİ (JETİS SEPTİGİ) VASITA (ARAÇ) HÂLİ (QURAL/KÖMEKTES SEPTİGİ) YAKLAŞMA HÂLİ (JAQINDAW SEPTİGİ) YALIN HÂLİ (ATAW SEPTİGİ) YERİNE GEÇME (TEMSİL) HÂLİ (ÖKİL SEPTİGİ) YOKLUK HÂLİ (JOQTIQ SEPTİGİ) YÖNELME (YAKLAŞMA) HÂLİ (BARIS SEPTİGİ) YÜKLEME (NESNE) HÂLİ (TABIS SEPTİGİ) Belirtisiz Yükleme (Nesne) Hâli (Belgisiz İlik Septigi) Belirtili Yükleme (Nesne) Hâli (Belgili İlik Septigi) YÜKLEM İSMİ HÂLİ (BAYANDAWIŞ ATI SEPTİGİ) SONUÇ KAYNAKLAR ÖRNEKLERİN ALINDIĞI KAYNAKLAR ŞEKİL BİLGİSİ DİZİNİ TERİMLER DİZİNİ ÖZ GEÇMİŞ

9 V ÖZET DOKTORA TEZİ KAZAK TÜRKÇESİNDE HÂL KATEGORİSİ Aşur ÖZDEMİR Tez Danışmanı: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK 2014, 364 sayfa Jüri: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK (Danışman) Prof. Dr. Muharrem DAŞDEMİR Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU Doç. Dr. Funda KARA Doç. Dr. Abdulbaki ÇETİN Kazak dilindeki hâl kategorisini işlevci bakış açısıyla ele alan Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi adlı bu çalışma Giriş, Hâl Kategorisi ve Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın Giriş bölümünde Kazaklar ve Kazak Dili hakkında umumi bilgi verilmiştir. Hâl Kategorisi adlı birinci bölümde yerli ve yabancı dil bilimcilerin hâl kategorisiyle ilgili biçimci ve işlevci görüşleri değerlendirilmiştir. İnceleme ve değerlendirmenin yer aldığı Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi adlı ikinci bölümde ise Kazakçada bulunan hâl kategorileri, bunları ifade eden vazife unsurları (ekler, ek+ekler, ek+edatlar, ek+ek+edatlar, edatlar) ayrıntılı bir şekilde ve örneklerle dikkatlere sunulmuştur. Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi adlı çalışmanın sonuna Terimler Dizini, Şekil Bilgisi Dizini, faydalanılan eserleri ihtiva eden Kaynaklar ayrıca Örneklerin Alındığı Kaynaklar listesi eklenmiştir. Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, İsim, Hâl Kategorisi, İşlevci Bakış

10 VI ABSTRACT Ph. D. DISSERTATION CASE CATEGORY IN KAZAKH LANGUAGE Aşur ÖZDEMİR Advisor: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK 2014, Page: 364 Jury: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK (Advisor) Prof. Dr. Muharrem DAŞDEMİR Assoc. Prof. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU Assoc. Prof. Dr. Funda KARA Assoc. Prof. Dr. Abdulbaki ÇETİN This study, titled as The Case Category in Kazakh Language, which examines the case category in Kazakh Language through a functional view, consists of three main sections: Introduction, Case Category, and The Case Category in Kazakh Language. Introduction provides general information on Kazakhs and Kazakh Language. Local and foreign linguists formalist and functional views on the case category are given and evaluated in the first section, titled as the Case Category. The second section, titled as The Case Category in Kazakh Language, is based on examination and evaluation, case categories within Kazakh Language and the functional elements (suffixes; suffix+suffixes; suffix+prepositions; suffix+suffix+prepositions; prepositions) expressing these are presented in details. A Glossary of Morphology, A Glossary of Terms, and references of the works on case category, also containing examples, are included in the last section of the study. Keywords: Kazakh Language, Noun, Case Category, Functional Perspective

11 VII РЕЗЮМЕ ДОКТОРСКАЯ ДИССЕРТАЦИЯ КАТЕГОРИЯ ПАДЕЖА В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ Ашур ОЗДЕМИР Научный руководитель: Профессор, д. ф. н. Авни ГОЗУТОК 2014, 364 стр. Диссертационный совет: Профессор, д. ф. н. Авни ГОЗУТОК (Руководитель) Профессор, д. ф. н. Мухаррем ДАШДЕМИР Доцент, д. ф. н. Сулейман ЭФЕНДИОГЛУ Доцент, д. ф. н. Фундa КAРA Доцент, д. ф. н. Абдулбаки ЧЕТИН Данная работа, которая рассматривает категорию падежа в казахском языке в функциональном аспекте, состоит из трех разделов: "Введение", "Категория падежа" и "Категория падежа в казахском языке". Во "Введении" даются общие сведения о казахах и казахском языке. В первом разделе "Категория падежа" раскрываются взгляды отечественных и зарубежных лингвистов на категорию падежа в функциональном аспекте. Во втором разделе "Категория падежа в казахском языке" рассматриваются существующие в казахском языке падежи, определяются и подробно характеризуются их функции (суффикс, суффикс+суффикс, суффикс+ предлоги+ предлоги, суффикс+суффикс+предлоги и т.д.). В конце работы "Категория падежа в казахском языке" даются приложения "Морфологический индекс", "Указатель терминов" и "Библиография", в которой дан перечень источников информации о падежных формах с примерами. Ключевые Слова: Казахский язык, Существительное, Категория падежа, Функциональный взгляд

12 VIII ҚЫСҚAШA МAЗМҰНЫ ДОКТОРЛЫҚ ДИССЕРТАЦИЯСЫ ҚAЗAҚ ТІЛІНДЕГІ СЕПТІК КAТЕГОРИЯСЫ Ашур ӨЗДЕМИР Жетекшi: Профессор, фи. ғыл. докторы Aуни ГӨЗҮТОҚ 2014, 364 бет Диссертациялық Кеңес: Профессор, фил. ғыл. докторы Aуни ГӨЗҮТОҚ (Жетекшi) Профессор, фил. ғыл. докторы Мухаррем ДАШДЕМИР Доцент, фил. ғыл. докторы Сүлеймaн ЭФЕНДИОҒЛУ Доцент, фил. ғыл. докторы Фундa КAРA Доцент, фил. ғыл. докторы Абдулбаки ЧЕТИН Қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясын функционалдық тұрғыдaн қaрaстырғaн "Қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясы" тaқырыбындaғы бұл диссертaция "Кiрiспе", "Септiк кaтегориясы" және "Қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясы" деп aтaлaтын үш негiзгi бөлiмнен тұрaды. Диссертaциялық жұмыстың "Кiрiспе" бөлiмiнде қaзaқтaр және қaзaқ тiлi жaйлы жaлпы мaғлұмaт берiлген. "Септiк кaтегориясы" деп aтaлaтын бiрiншi бөлiмде жергiлiктi және шетелдiк тiлшi-филологтaрдың септiк кaтегориясынa қaтысты көзқaрaстaры турaлы жaн-жaқты сөз козғaлғaн. "Қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясы" деп дaтaлaтын екiншi бөлiмде қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясы және оны құрaйтын бiрлiктер (жaлғaулaр, жaлғaу+жaлғaулaр, жaлғaу+жaлғaу+шылaулaр, шылaулaр) кеңiнен тaлдaнып түсiндiрiлген. "Қaзaқ тiлiндегi септiк кaтегориясы" деп aтaлaтын жұмыстың соңындa "Морфологиялық көрсеткiш" және "Атаулар көрсеткiшi" сондaй-aқ пaйдaлaнылғaн "Әдебиеттер" тiзiмi ретiмен берiлген. Кiлт Сөздер: Қaзaқ тiлi, Есiм, Септiк кaтегориясы, Функционализм

13 IX KISALTMALAR AA : Nurşayıqov, Aqıyqat pen Añız A-1 : Äwezov, Abay, Birinşi Kitap AETŞJ-1 : Abay, Eki Tomdıq Şığarmalar Jıynağı 1 AETŞJ-2 : Abay, Eki Tomdıq Şığarmalar Jıynağı 2 AJ AŞT : Baytursınov, Aq Jol : Sızdıqova, Abay Şığarmalarınıñ Tili ÄT : Baytursınov, Ädebiyet Tanıtqış ATS : Isqaqov (Red.), Abay Tili Sözdigi BİQQT : Balaqayev ve İysqaqov, Qazirgi Qazaq Tili BJ Bkz. BQÄT BQQT BQQTS Çev. Haz. IQQT İQQT İQT JQTTS Kaz. KJ : Duwlatulı, Baqıtsız Jamal : Bakınız : Balaqayev, Qazaq Ädebiy Tili : Balaqayev, Qazirgi Qazaq Tili : Balaqayev ve Qordabayev, Qazirgi Qazaq Tili, Sintaksis : Çeviren : Hazırlayan(lar) : Isqaqov, Qazirgi Qazaq Tili : İysayev, Qazirgi Qazaq Tili : İysayev, Qazaq Tili : Januzaqov, Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi : Kazakça, Kazak Türkçesi : Torayğırov, Kim Jazıqtı? KYDN MA : Belbotayev ve Tukebayeva, Kazaxskiy Yazık Dlya Naçinayuşşix : Maqatayev, Amanat MQTBM : Mamanov, Qazaq Til Biliminiñ Mäseleleri OB-1 ÖKD PQT QÄ : Bökey, Oralxan, Eki Tomdıq Tañdamalı Şığarmalar-1 : Ölçünlü Kazak Dili : Oralbayeva vd., Praktikalıq Qazaq Tili : Segizbayulı ve Xasenulı, Qazaq Änderi QÄTS-1 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 1 QÄTS-2 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 2 QÄTS-3 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 3 QÄTS-4 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 4 QÄTS-5 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 5 QÄTS-6 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 6 QÄTS-7 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 7 QÄTS-8 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 8 QÄTS-9 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 9 QÄTS-10 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 10

14 X QÄTS-11 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 11 QÄTS-12 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 12 QÄTS-13 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 13 QÄTS-14 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 14 QÄTS-15 : Isqaqov (Red.), Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 15 QG QK QM QQTJJ : Janpeyisov (Red.), Qazaq Grammatikası : Jomartbayev, Qız Körelik : Köbeyev, Qalıñ Mal : Qaliyev vd., Qazirgi Qazaq Tiliniñ Jattığuwlar Jıynağı QQTLJ : Axabayev ve Omarova, Qazirgi Qazaq Tilinen Laboratoriyalıq Jumıs QQTNGU : İysayev, Qazirgi Qazaq Tilindegi Negizgi Grammatikalıq Uğımdar QS QTAS QTEG QTTS-1 QTTS-2 QTTS-3 QTTS-4 QTTS-5 : Torayğırov, Qamar Suluw : Sarıbayev, Qazaq Tiliniñ Aymaqtıq Sözdigi : Qapalbekov ve Jolşayeva, Qazaq Tiliniñ Etnogrammatikası : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 1 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 2 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 3 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 4 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 5 QTTS-6 QTTS-7 QTTS-8 QTTS-9 QTTS-10 QTTS-I QTTS-II QTÜ Red. RQT Rus. : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 6 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 7 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 8 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 9 : Isqaqov (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 10 : Keñesbayev (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi I : Keñesbayev (Red), Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi II : Köşen vd., Qazaq Tilin Üyreneyik : Redaktör (Editör) : Rısbayeva, Qazaq Tili : Rusça s. : Sayfa SKY : Balakayev vd., Sovremennıy Kazaxskiy Yazık SPSKY : Konırov, Strukturno- Semantiçeskaya Priroda Sravnneniya V Kazsxskom Yazıke SQQÄT : Serğaliyev vd., Qazirgi Qazaq Ädebiy Tili SS TÄÄ TDK vd. Yay. : Bolğanbayulı ve Biyzaqov, Sinonimder Sözdigi : Äbdikulı, Äke : Türk Dil Kurumu : ve diğerleri Yayını, Yayınları

15 XI HARF ÇEVİRİSİ SİSTEMİ Kiril Kiril Latin Alfabesi Alfabesi Alfabesi Latin Alfabesi А а A a П п P p Ә ә Ä ä Р р R r Б б B b С с S s В в V v Т т T t Г г G g У у W w; Uw, uw; Üw, üw (Rusça kelimelerde U u) Ғ ғ Ğ ğ Ұ ұ U u Д д D d Ү ү Ü ü E e (Rusçada kelime Е е başlarında ve ünlülerden Ф Ф F f sonra Ye, ye) Ё ë Yo yo Х х X x Ж ж J j Һ һ H h З з Z z Ц ц TS ts И и Iy, ıy; İy, iy (Rusça kelimelerde İ i) Ч ч Ç ç Й й Y y Ш ш Ş ş К к K k Щ щ ŞŞ şş Қ қ Q q Ъ ъ Л л L l Ы ы I ı М м M m І і İ i Н н N n Ь ь Ң ң Ñ ñ Э э E e О о O o Ю ю Yuw yuw, Yüw yüw (Rusça kelimelerde Yu, yu) Ө ө Ö ö Я я Ya, ya

16 XII ÖN SÖZ Bugüne kadar Kazak Türkçesi hakkında yapılan çalışmalar daha ziyade biçimi esas almıştır. Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi adlı bu çalışmada ise biçimden çok işlevden hareket ederek Kazakçanın hâl kategorisi bakımından derin yapısını tespit etmek ve bazı ayrıntıları ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi isimli bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır: Giriş, Hâl Kategorisi, Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi. Giriş bölümünde Kazaklar ve Kazak Dili hakkında genişçe bilgi verilmiştir. Hâl Kategorisi adlı ikinci bölümde başlangıçtan günümüze hâl kategorisi ile ilgili biçimci ve işlevci görüşler ele alınmıştır. Kazak Türkçesinde Hâl Kategorisi bölümünde ise Kazakçada bulunan isim hâlleri ve bunları ifade eden vazife unsurları (ekler, ek+ekler, ek+edatlar, ek+ek+edatlar, edatlar) ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu bölümde örnekler esas olarak yılları arasında kaleme alınmış, yazılı Kazak edebiyatının ilk uzun eserleri sayılan, nazım ve nesir karışık olmaktan başka sözlü halk edebiyatı tahkiye geleneğinin de izlerini taşıyan Mirjaqıp Duwlatulı nın Baqıtsız Jamal, Tayır Jomartbayulı nın Qız Körelik, Sıpandıyar Köbeyulı nın Qalıñ Mal ve Sultanmaxmut Torayğırulı nın Qamar Suluw adlı romanlarından alınmıştır. Bunlara ilaveten başta Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi I-II, Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 1-10, Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi 1-15 olmak üzere çeşitli sözlüklerden, Kazakça dil bilgisi kitaplarından ve edebî kitaplardan da örnekler alınmıştır. Bazı biçimlere örnek bulmak içinse internetten faydalanılmıştır. Çalışmanın sonuna Terimler Dizini, Şekil Bilgisi Dizini, faydalanılan eserleri ihtiva eden Kaynaklar ayrıca Örneklerin Alındığı Kaynaklar listesi eklenmiştir. Hem ilmî açıdan faydalanılan hem örnek alınan kaynaklar sadece Kaynaklar bölümünde verilmiştir. İnceleme ve değerlendirme merhalesinde Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ, Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ, Prof. Dr. Muharrem DAŞDEMİR, Prof. Dr. Muhsine BÖREKÇİ, Doç. Dr. Funda KARA, Doç. Dr. Osman MERT, Doç. Dr. Semra ALYILMAZ gibi Türk dil bilimcilerin çalışmalarının yanı sıra Kazak ve Rus dil bilimcilerin eserlerinden de faydalanılmıştır.

17 XIII Çalışmalarım sırasında hoşgörüsüyle yardım ve desteğini esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK a; konuyu tespit etmekle kalmayıp yazım aşamasında da desteğini sürdüren değerli hocam Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ a; eserlerinden devamlı faydalandığım Prof. Dr. Muhsine BÖREKÇİ ye; müşkillerin hâllinde sık sık müracaat ettiğim kıymetli hocalarım Prof. Dr. Muharrem DAŞDEMİR, Doç. Dr. Funda KARA ve Doç. Dr. Süleyman EFENDİOĞLU na; Kutadgu Bilig de Hâl Kategorisi adlı eserinden azami yararlandığım Doç. Dr. Osman MERT e; teknik ve ilmî desteğinden dolayı Dr. Sinan DİNÇ e; katkılarından dolayı kadim dostum İsmail SAN a; metni başından sonuna kadar okuyup düzelten Rahime ÖZDEMİR e teşekkür etmeyi zevkli bir vazife sayıyorum. Erzurum-2014 Aşur ÖZDEMİR

18 1 GİRİŞ KAZAKLAR VE KAZAK DİLİ I. KAZAKLAR Kazaklar, Kazakistan halkının esas bölümünü teşkil eden etnik topluluktur. Son verilere göre Kazakistan da yaşayan Kazakların sayısı on bir milyonu geçmiştir ve bu, toplam nüfusun yaklaşık yüzde altmış birini oluşturmaktadır. Özbekistan, Doğu Türkistan, Rusya, Moğolistan, Türkmenistan, Afganistan, Kırgızistan, Türkiye gibi ülkelerde de beş milyon civarında Kazak yaşamaktadır. Kazakların dili Türk dilinin Kuzeybatı (Kıpçak) Öbeğinde yer alan Kazakçadır. Kazaklar Sünni Müslüman dır. Asan Baxtıy, Qazaq adının kas+sak>kassak sözünden geldiğini ileri sürmüştür. Baxtıy a göre kas+sak>qazaq sözü Hakiki Sak, Saf Sak anlamlarına gelmektedir. Sak sözü ise hem Sümer/Şumer hem de İskif/Skif/İskit anlamına gelmektedir. 1 Ancak bu izah biraz zorlama gibi görünmektedir. Çünkü kas Baxtıy kas sözünü muhtemelen bugünkü Kazakçada kullanılan ve has, hakiki, saf anlamına gelen Arapça Xas~Qas sözüne dayandırmıştır. Bu ise çok uzak bir ihtimaldir. Nığmet Mıñjan, Qazaqtıñ Qısqaşa Tarıyxı adlı eserde Qazaq adı ile ilgili olarak Kazak araştırmacıların üç görüşü bulunduğunu belirtmiştir: 2 1. Kazak adı on beşinci asırda kullanılmaya başlamıştır. Bazı göçebe boylar Jänibek ve Kerey in önderliğinde on beşinci asrın altmışlı yıllarında Äbilxayır Han idaresine karşı çıkmışlar, Batı Deştikıpçak tan Batı Jetisuw a ve Şuw Irmağı boyuna göçmüşlerdir. İlkin bu boylar qazaq diye adlandırılmıştır. Bu kendi ulusunu terk eden, kaçak demekti. Bu ad daha sonra Kazakların umumi adı hâline gelmiştir. 2. Eski Juñgo salnamelerinde Üysin, Usın veya Asuw şeklinde geçen ulus adları Qazaq sözünün farklı yazılışlarıdır. 1 Asan Baxtıy, Sag, Sak, Kas-sak, Qazaq Tiliniñ Tarıyxı, (Haz. Gülbanuw Qosımova), Bayanjürek Baspası, Almatı 2007, s Nığmet Mıñjan, Qazaqtıñ Qısqaşa Tarıyxı, Jalın Baspası, Almatı 1994, s. 19.

19 2 3. Qazaq adı Tañ İmparatorluğu Tarihi nde (7-8. asırlar) Kasa ve Xasa şeklinde geçmektedir. Orta Asya da on beşinci yüzyıl ile on sekizinci yüzyıllarda ortaya çıkan Türk toplulukları gibi Kazakların da etnik temelini değişik diller/lehçeler konuşan farklı kabileler oluşturmuştur. Bunlar ilk dönemlerde Sakalar, Üysünler, Kanglılar, Hunlar, Köktürkler, Türgişler, Karluklar, Oğuzlar, Kimekler ve Kıpçaklar; daha sonraki dönemlerde ise Naymanlar, Argınlar, Kereyler, Konuratlar, Calayırlar, Duğlatlar gibi değişik asırlarda Kazakistan da yaşayan kabilelerdir. 3 Bu etnik topluluklardan Üysün, Kanglı, Kıpçak, Nayman, Konurat, Calayır ve Duğlat (Duwlat) bugün, Kazakları oluşturan Üç Cüz ün yani Ulu Cüz, Orta Cüz ve Küçük Cüz ün uruklarının da adlarıdır. Tarihî kaynaklarda eski dönemlerden beri Qazaxiya, Kaşaq, Kasak, Kasog, Kasag gibi etnik adlara rastlanmaktadır. 4 Ancak bunların bugünkü Kazaklarla ne kadar ilgili olduğunu tespit etmek mümkün değildir. V. V. Radlof un Yenisey Yazıtları nda tespit ettiği qazğaqım oğlım ifadesinin Kazaklar ile alakası olduğu düşünülmüştür. Markvart ise bazı Doğu kaynaklarındaki üç Karluk boyunu Xasaktar şeklinde okumuştur. Lakin Mironovski bu okuyuşun yanlış olduğunu tespit etmiştir. 5 Firdevsi nin Şehname adlı eserinde Kazaklardan ve Kazak Hanlığı ından söz edilmiş olması bazı ilim adamlarında Kazakların onuncu yüzyılda tarih sahnesine çıktığı fikrinin doğmasına sebep olmuştur. Birçok ilim adamı ise bu görüşe karşı çıkmıştır. Etnik adın ortaya çıkışı ile etnik topluğunun ortaya çıkışı her vakit eş zamanlı değildir. Dolayısıyla Qazaq adı kullanılmadan önce de Kazakların etnik olarak mevcut oluşu kuvvetle muhtemeldir. Şu bir hakikattir ki Qazaq adı Kıpçakların yaşadığı coğrafyada ortaya çıkmıştır. Bazı araştırmalara göre Qazaq sözü ilkin Doğu Deştikıpçak ta ortaya çıkmıştır. Rus ilim adamı A. N. Samoyloviç e göre bu, on birinci yüzyıla rastlamaktadır. 6 3 Abdulvahab Kara (Çev.), Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan ve Kazaklar, Selenge Yay., İstanbul 2007, s B. Kömekov, Qazaq, Qazaqstan: Ulttıq Entsiklopediya 5, Qazaq Entsiklopediyasınıñ Bas Redaktsiyası, Almatı 2003, s Kömekov, Qazaq, Kömekov, Qazaq, 193.

20 yılında Memluk Kıpçakçası ile kaleme alınan Kitâb-ı Mecmû -i Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî adlı eserde qazaq sözünün karşılığı tek, yalnız, evsiz barksız olarak verilmiştir. 7 Bu bilgiden Kazak sözünün boyundan, uruğundan, ülkesinden ayrılıp savaşarak geçinen kişileri ifade etmek için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla qazaq kavramının ortaya çıkışı on üçüncü asırdan önce olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak bu görüşü destekleyecek hiçbir kaynak yoktur. Her hâlükârda bazı toplulukların qazaq olduğu yani uruğundan, boyundan ve ülkesinden ayrılarak başıboş hareket ettikleri kesindir. Nitekim on üçüncü yüzyılda Horasan Türkmenlerinde de qazaq kavramına rastlanmaktadır. Bu kelimenin Türkmenlerde sadece bir içtimai durum değil, etnik mensubiyet ifade ettiği anlaşılmaktadır. 8 Bütün bunlar dokuzuncu ve onuncu asırlarda qazaq/kazak sözünün Doğu Deştikıpçak ta içtimai bir zümreyi ifade ettiğini, on birinci ve on ikinci yüzyıllarda ise etnik anlam da bildirdiğini göstermektedir. Elbette bundan Kazakların Moğol istilasından önce etnik topluluk olarak teşekkül ettikleri gibi bir sonuç çıkarmak mümkün değildir. On birinci ve on ikinci yüzyıllarda Kıpçak Hanlığı nda Kazak etnik kimliğinin oluştuğu da bir gerçektir. Moğol istilası yüzünden Kıpçakların birçoğu Deştikıpçak dışına çıkmak zorunda kalmışlardır. Bu durum Kazak adının ortaya çıkmasını ve bunun bir etnik topluluk adı olarak kullanılmasını sağlamıştır. Ş. Wäliyxanulı ve Manaş Qozıbay a göre qazaq sözü gezici, hür, bozkır şövalyesi gibi anlamlar ifade etmektedir. 9 On dördüncü asrın başında Kıpçak boylarından oluşan yerli etnik halk Aq Orda devletini kurdu. On beşinci yüzyılın ikinci yarısında Kazak Hanlığı kurulduktan sonra ise Qazaq adı etnik anlam ifade etmeye başladı. Kerey Xan ile Jänibek Xan kendilerine bağlı boyları da alarak yıllarında Äbilxayır Hanlığı ndan ayrılmışlar ve Şuw (Çu) dolaylarına göçüp Qazaq Hanlığı nı kurmuşlardır. 10 Bu hanlığın idaresi altında yaşayan Türk boyları 7 A. K. Kurışjanov, İsseledovaniye Po Leksike Tyursko-Arabskogo Slovarya, İzdatel stvo Nauka, Alma-Ata 1970, s. 154; Recep Toparlı, M. Sadi Çögenli ve Nevzat H. Yanık (Haz.), Kitâb-ı Mecmû-ı Terücmân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara 2000, s Kömekov, Qazaq, Kömekov, Qazaq, Kömekov, Qazaq, 193.

21 4 önceleri Qazaq-Özbek, sonradan ise Qazaq olarak adlandırılmıştır. Rusya da etnik mensubiyete değil de sosyal konum ve hayat tarzına bağlı olarak Kazaklar/Kozaklar diye adlandırılan topluluğun ortaya çıkmasından sonra Qazaqlar on yedinci asırdan yirminci asrın yirmili yıllarına değin Rus kaynaklarında Kaysak, Kirgiz, 11 Kirgiz-Kazak şeklinde anılmıştır. Bu tarihî hata Kazakistan Sovyetlerinin 1925 yılında yaptığı beşinci kurultayda düzeltilmiştir yılında ise Qazaq/Kazak sözü resmen kullanılmaya başlamıştır. Ruslar bugün Rus-Kazakları yani Kozakları ifade etmek için Kazak (Rus. казак), 12 Qazaqları yani Kazakları tanımlamak için ise Kazax (Rus. Казах) 13 kelimesini kullanmaktadır. Kazakistan 16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiş ve bu bağımsızlığı ilk tanıyan ülke Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. II. KAZAK DİLİ A. Umumi Bilgiler Yukarıda da belirtildiği gibi bugünkü Kazak dili Kazakistan da on beşinci asırda çeşitli uruk ve boylardan teşekkül etmiş Kazakların, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin kurulmasıyla 1936 yılından itibaren resmen kullanılmaya başlayan ortak dilidir. Rus Çarlığı nın resmî vesikalarında ve Bolşevik İhtilali ne değinki ilmî çalışmalarda Kazaklar, Qırğızdar (Kırgızlar), Dala Qırğızları (Bozkır Kırgızları), Jabayı Qırğızlar (Yabani Kırgızlar), Qaysaqlar (Kaysaklar), Qazaq-Qırğızlar (Kazak-Kırgızlar) olarak adlandırılmıştır. Dolayısıyla bu halkın konuştuğu dile de Qırğız (Kırgız) dili, Qırğız-Qaysaq (Kırgız-Kaysak) Dili veya Qazaq-Qırğız (Kazak-Kırgız) Dili denmiştir Kazaklardan ayırt etmek gerektiğinde Kırgızlara ise Kara Kırgız denmiştir. 12 S. İ. Ojegov, N. Yu. Şvedova, Tolkovıy Slovar Russkogo Yazıka, İnstutut Russkogo Yazıka im. V. V. Vinogradova, Moskva 2003, s S. İ. Ojegov, N. Yu. Şvedova, Tolkovıy Slovar Russkogo Yazıka, İnstutut Russkogo Yazıka im. V. V. Vinogradova, Moskva 2003, s Rus ilim adamı tarafından yazılan Kazak dilinin ilk dilbilgisinin kitabının adı şöyledir: P. M. Melioranskiy, Kratkaya Grammatika Kazak-Kirgizskogo Yazıka Çast 1 Fonetika i Morfologiya, Tipografiya İmperatoskoy Akademii Nauk, Sanktpeterburg 1894.

22 5 Kazak dili, Karakalpak ve Nogay dilleriyle birlikte Kıpçak Öbeği nin (Kuzeybatı Öbeği) Kıpçak-Nogay Kolunu oluşturmaktadır. Bugün Kazak dili Kazakistan ın yanında Özbekistan, Doğu Türkistan, Rusya, Moğolistan, Türkmenistan, Afganistan, Kırgızistan, Türkiye gibi ülkelerde yaşayan takriben on altı milyon Kazak tarafından konuşulan bir dildir. Kazak dili Kazakistan Cumhuriyeti nin devlet dilidir. 15 Kazak bilim adamlarına göre Kazak dilinin diğer dillerdeki gibi büyük farklara dayanan ağızları yoktur. Ancak değişik bölgelerde konuşulan Kazak dili, Kazakistan da kullanılan ölçünlü dilden ses, söz dizimi ve söz varlığı bakımından küçük farklılıklar göstermektedir. B. Edebî Dil Kazak edebî dili (yazı dili) on dokuzuncu asrın ikinci yarısında oluşmuştur. Edebî dilin temelini araştırmacı ve yazar Şoqan Wäliyxanulı ( ), şair ve yazar Ibıray Altınsarıulı ( ) ile şair ve yazar Abay Qunanbayulı ( ) atmıştır. Kazak dilinin yirminci yüzyılın başında ölçünlü bir yazı dili hâline gelmesinde Şäkärim Qudayberdiulı ( ), Äliyxan Bökeyxanulı ( ), Axmet Baytursınulı ( ), Sıpandıyar Köbeyulı ( ), Mirjaqıp Duwlatulı ( ), Jüsipbek Aymawıtulı ( ), Sultanmaxmut Torayğırulı ( ), Tayır Jomartbayulı ( ), Jumabayulı ( ), Beyimbet Maylıulı ( ), Mağjan gibi şair ve yazarların büyük rolü olmuştur. Diğer Türk lehçelerinden -farklı bir dil gibi- kesin çizgilerle ayrılacak hususiyetlere sahip olmadığı için bilhassa on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında edebî dil teşekkül ederken Kazakça, Tatarcanın tesiri altında kalmıştır. Bu dönemde Kazakça üzerinde Çağataycanın ve tabii devamı olan Özbekçenin de ciddi etkisi vardır. Yirminci yüzyılın ilk yarısında kendi kaideleri çerçevesinde tam anlamıyla ölçünlü bir yazı dili hâline gelen Kazak 15 Kazakistan anayasasında devlet dili ve resmî dil olmak üzere iki kavram mevcuttur. (Bkz. Ülkelerin Anayasaları, TİKA Yay., Ankara 1999, s. 121.) Memlekettik til yani devlet dili kavramı Rusça государственный язык kavramının, resmî til yani resmî dil ise официальный язык kavramının karşılığıdır. Devlet dili Qazaq Tili, resmî dil ise Orıs Tili dir. Elbette bu bir karmaşa meydana getirmektedir ve bu yüzden Kazakça gerek resmî işlerde gerekse içtimai hayatta hâlâ istenen noktaya ulaşamamıştır.

23 6 dili bilhassa Kiril harflerine geçildikten sonra ses, söz varlığı hatta söz dizimi açısından Rusçanın yoğun tesiri altına girmiştir. Kazak diline bundan evvel de Moğolca, Arapça ve Farsça daha ziyade söz varlığı bakımından tesir etmiştir. Ancak bu dillerden alınan kelimeler ses bakımından Kazak dilinin tabii yapısına uydurulmuştur. C. Yazı Kazaklar 1929 yılına değin Arap harflerini kullanmışlardır. Bundan önce Ibıray Altınsarıulı 1879 yılında Kazak mektepleri için ders kitabı olarak hazırladığı Kirgizskaya Xrestomatiya adlı kitabı Kiril harfleriyle bastırmıştır. 16 Arap harfleri klasik imlaya dayalı olarak 1926 yılına kadar kullanılmıştır yılında dil bilimci Axmet Baytursınulı ( ) Arap harflerini ıslah etmiş ve töte jazuw denen Kazak alfabesini geliştirmiştir. Töte jazuwda sadece Kazak dilinde bulunan seslere yer verilmiştir. 17 Axmet Baytursınulı nın tertip ettiği yeni alfabe sesçil bir alfabedir. Kazaklar, Axmet Baytursınulı gibi bazı aydınların şiddetle karşı çıkmasına rağmen Sovyet idaresinin telkin ve baskılarıyla 1929 yılında Latin harflerine geçmişlerdir. Kazak dili 1940 yılından beri ise Kiril harfleri ile yazılmaktadır. Kiril harflerine geçilirken Rus alfabesindeki bütün harfler olduğu gibi alınmıştır. Böylece Kazak dilinde bulunan sesleri gösteren işaretlerle birlikte ortaya kırk iki harften oluşan bir alfabe çıkmıştır: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я. Kazakistan da bağımsızlıktan sonra yeniden Latin harflerine geçme teşebbüleri olmuş ama bunlardan bir netice çıkmakıştır. Devlet Başkanı N. Nazarbayev in talimatıyla 2013 yılında Latin harflerine geçme çalışmaları tekrar başlamıştır. Bu sürecin 2025 yılında bitmesi öngörülmektedir. 16 Bkz. İbray Altınsarin, Kirgizskaya Xrestomatiya, Orenburg N. Oralbayeva ve A. Mamiyeva, Jazuw, Qazaqstan: Ulttıq Entsiklopediya 3, Qazaq Entsiklopediyasınıñ Bas Redaktsiyası, Almatı 2001, s ; İ. Keñesbayev ve Ğ. Musabayev, Qazirgi Qazaq Tili (Leksika, Fonetika), Qazaqstan Memlekettik Oqıw-Pedagogika Baspası, Almatı 1962, s

24 7 D. Dil Bilgisi 1. Ses Bilgisi Alfabedeki kırk iki harfe rağmen yaygın kabule göre Kazak dilinde esas olarak dokuz ünlü, yirmi altı ünsüz bulunmaktadır. 18 Umumi kanaate nazaran Kazak dilinin ünlüleri şunlardır: a, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Bazı dilciler ünlülere и ve у çift seslerini hatta Rusça kelimelerle birlikte Kazakçaya geçen ё, э, ю, я seslerini de eklemektedir. 19 Э ve ё sesleri Kazak diline Rusça kelimelerle birlikte girmiştir. Э sesi Kazak dilindeki е sesinden biraz daha açıktır, ё (й+о) sesi ise aslında bir çift sestir ve yo diye telaffuz edilir. Ю, я da çift sestir ve hem Kazakça hem Rusça sözlerde kullanılmaktadır. Ю sesi Rusçadan geçen kelimelerde yu şeklinde telaffuz edilir: юбка=yubka (eteklik) gibi. Ю (й+ у) Kazakça kelimelerde ise yüw şeklinde telaffuz edilir: аю=ayuw (ayı), кию=kiyüw (giymek)... Axmediy Isqaqov и ve у çift sesleri ile ilgili olarak şunları söylemektedir: Dil biliminde bu tür ses birimleri yalancı çift ses diye adlandırılır. Bu çift sesleri oluşturan iki unsurdan biri hece kurabilen, diğeri ise hece kuramayan sestir. Kazak dilindeki bu çift sesler kapalı çift seslerdendir. Çünkü her çift sesin ilk sesi ünlü yani hece kurucu, sonraki sesi ise ünsüz yani hece kuramayan unsurdur. 20 И sesi Rusça kelimelerde Kazakça і sesinden daha ince bir ses olarak telaffuz edilir: математика=matematika (matematik) gibi. Ancak aynı ses Kazakça kelimelerde kalınlık-incelik uyumuna göre iy veya ıy şeklinde telaffuz edilir: киім=kiyim (giyim, giyecek), әдеми=ädemiy (güzel); қиын=qıyın (zor), ғылымм=ğılımıy (ilmî) gibi. Kazak dilinin ünlülerini Kazak dil bilimcileri umumiyetle şöyle tasnif etmektedir: Ä. T. Qaydarov, Qazaq Tili, Türki Tilderi: Entsiklopediyalıq Basılım, Foliant Baspası, Astana 2002, Bkz. Ş. K. Bekturov, Qazaq Tili: Leksika, Fonetika, Morfologiya, Sintaksis, Atamura Baspası, Almatı 2006, s M. Balaqayev ve A. İysqaqov (Red.), Qazirgi Qazaq Tili (Leksika, Fonetika, Grammatika), Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ Baspası, Almatı 1954, s Bekturov, Qazaq Tili: Leksika, Fonetika, Morfologiya, Sintaksis, 31; Qaydarov, Qazaq Tili, 317.

25 Sürekli Ünsüzler Sızıcı Ünsüzler Geniş Geçitli Ünsüzler Süreksiz Ünsüzler Patlayıcı Ünsüzler Dudak Ünsüzleri Diş-Dudak Ünsüzleri Diş Ünsüzleri Diş-damak Ünsüzleri Ön Damak Ünsüzleri Arka Damak Ünsüzleri Gırtlak Ünsüzü 8 Dudağın Durumuna Göre Çıkış Yoluna Göre Çıkış Yerine Göre Kalın Ünlüler (Juwañ Dawıstılar) İnce Ünlüler (Jiñişke Dawıstılar) Dudak Kenarı Ünlüleri (Ezüw Dawıstıları) Açık Ünlüler (Aşıq Dawıstılar) Dudak Ünlüleri (Erin Dawıstıları) Kapalı Ünlüler (Qısañ Dawıstılar) Dudak Ünlüleri (Erin Dawıstıları) Açık Ünlüler (Aşıq Dawıstılar) о, ө, ұ, ү, у Kapalı Ünlüler (Qısañ Dawıstılar) и, а, ә, е, э ы, і о, ө ұ, ү, у а ы, и (ый) о ұ, у, у (ұу) ә, е, э і, и (ій) ө ү, у (үу) Kazaknın ünsüzleri şunlardır: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Bunlara bir de çift ses hususiyeti gösteren ve Rusça kelimeler de u, Kazakça kelimelerde ise ünlülerden sonra w gibi telaffuz edilen у sesini eklemek lazımdır. Kazak dilinin ünsüzleri şöyle tasnif edilmiştir: 22 ÜNSÜZLER Tonlu б д дж 23 г Tonsuz п т ц, ч к қ Tonlu у, м н л, р ң Tonlu в з ж ғ, й Tonsuz ф с ш, щ х һ Kazak dilinde vurgu Türkçede olduğu gibi çoklukla kelimenin son hecesindedir: jiber (bırak), qala (şehir), jibermesten (bırakmadan), balalar 22 Bkz. Qaydarov, Qazaq Tili, 317; Kenan Koç ve Oğuz Doğan, Kazak Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi Yay., Ankara 2004, s дж sesi, Rusça vasıtasıyla Kazakçaya geçen bazı kelimelerdeki c sesini karşılamak için kullanılır.

26 9 (çocuklar) Ancak bazı kelimelerde vurgu önceki hecelere kayabilmektedir: Biz baqıttımız / Biz bahtlıyız. Alayın / Alayım Kazak dilinde bazı kelimelerde uzun ä ve a sesine rastlanmaktadır. Bunlardan bir kısmı Eski Türkçeden gelen uzunluklardır: ба:ры>бә:рі/bä:ri (varı/hepsi). Büyük ekseriyeti ise alıntı sözlerdeki asli ve tali uzunluklardır: (âlim), ә:лім/ä:lim <عالم hemen), қа:зір>кә:зір/kä:zir <حاضر (şimdi, (malum) мә:лім/mä:lim <معلوم uygun), ма:құл/ma:qul <معقول (makul, Kazak dili güçlü bir kalınlık-incelik uyumu vardır: bala+lar+ı+mız+dıñ (çocuklarımızın), beze+n+dir+di+k (bezendirdik). Kazak dilinde yazımda gösterilmese bile söyleyişte düzenli bir düzlük-yuvarlaklık uyumu vardır. Mesela қол+ы+ңыз+ды /qol+ı+ñız+dı (kolunuzu/elinizi) şeklinde yazılan kelime қол+ұ+ңұз+дұ/ qol+u+ñuz+du şeklinde telaffuz edilmektedir. Bazen bu yuvarlaklaşmanın aşırı örnekleri de görülmektedir. Mesela үлкен/ülken şeklinde yazılan kelime үлкөн/ülkön şeklinde söylenmektedir. 24 Kazak dilinde güçlü bir sertlik-yumuşaklık uyumu da mevcuttur. Bundan dolayı mesela çokluk ekinin sertlik-yumuşaklık uyumuna göre +lar, +dar, +tar şekilleri kullanılmaktadır: saray+lar (saraylar), jebe+ler (oklar), adam+dar (adamlar), söz+der (sözler), qazaq+tar (Kazaklar), mektep+ter (mektepler) Kazak dilinde vurgusuz hece düşmesi [oyın-a- > oyna- (oyna-), murın+ım > murnım (burnum)]; ünsüz yumuşaması [mektep+i > mektebi (mektebi), taraq+ı+ñız > tarağıñız (tarağınız), kep-ip > kewip (kuruyup)]; derilme [bul+kün > bügin (bugün), soñ+ı+nan+soñ > sosın (sonra)]; göçüşme [qapqan > qaqpan (kapan)] gibi ses hadiseleri de görülmektedir. Kazak dilinde şu hece türleri mevcuttur: V: a+dam (adam), e+sek (eşek), ö+giz (öküz), ü+tik (ütü) 2. KV: jä+ne (yine/ve), ba+la (bala), je+be (ok), bö+pe (bebe) 3. VK: on (on), öt+ti (geçti), ek+pin (vurgu), ün+dew (ünlemek) 4. VKK: art (art), ört (yangın), ant (ant), ert- (götür-) 5. KVK: tas (taş), jüz+dik (yüzlük), köp+tik (çokluk), bes (beş) 24 S. Mırzabekten, Qazaq Tiliniñ Aytılım Sözdigi, Sözdik-Slovar Baspası, Almatı 2001, s. 241; Ğ. Änes (Red.), Orfoepiyalıq Sözdik, Arıs Baspası, Almatı 2007, s V (vokal) ünlüleri, K (konsonant) ise ünsüzleri işaretlemek üzere kullanılmıştır.

27 10 6. KVKK: tört (dört), qurt (kurt), tart- (çek-), qart (kart, yaşlı) Kazak dilinin bu hece düzeni Rusça vasıtasıyla geçen kelimeler yüzünden bozulmuştur: проект/proyekt (proje), план/plan (plan), съезд/s yezd (kurultay) Kazak dilinde tek heceli sözlerin başında в, г, ғ, ң, п, х (v, g, ğ, ñ, p, x) sesleri bulunmaz; з, л, н, р (z, l, n, r) sesleri de seyrek olarak bulunur. Kelime sonunda ise Türkçede olduğu gibi bazı istisnalar hariç б, д sesleri yer almaz. Bu kaideler tek heceli ekler için de geçerlidir. Kazak dilinde bazı ses değişimlerinden kaynaklanan ve hem edebî dilde hem de ağızlarda yaşayan nöbetleşe kullanımlar şunlardır: Ünlü değişmesi sonucu oluşan nöbetleşe kullanımlar: 1. a~ә (a~ä): qaytıp~käytip (dönüp), wayım~wäyim (endişe), jay~jäy (yer, sıradan), şay~şäy (çay), qazir~käzir (şimdi), 2. a~ы (a~ı): arqalı~arqılı (vasıtasıyla), sayaz~sayız (sığ), tastaw~tıstaw (atmak), bomba~bambı (bomba), 3. е~і (e~i): bäyge~beygi (ödül), kesirtke~kesirtki (kertenkele), eregesüw~eregisüw (inatlaşmak), elegen~ilegen~legen (legen) 4. ы~ і (ı~i): pısqan~pisken (pişmiş), abıyır~abüyir (itibar), qajı~äji (hacı), arı~äri (+den geçerek, hem de), ğasır~äsir (asır) 5. ә~е (ä~e): käse~kese (kâse), zämbil~zembil (teskere), äybät~äybet (harika), äzäzil~ äzezil (şeytan) 6. o~ұ (o~u): marqom~marqum (merhum); soraq~suraq (soru), ojdan~ujdan (vicdan), qotaruw~qutaruw (sıvı aktarmak, tercüme etmek) 7. ө~ү (ö~ü): ögey~üvgey (üvey), möñirew~müñirew (böğürmek), kömeski~kümeski (bulanık, anlaşılmaz) 8. ы~ұ (ı~u): tınıq~tunıq (dingin), tımaq~tumaq (başlık), bızaw~buzaw (buzağı), ıyat~uyat (ayıp), bılay~bulay (böyle) 9. і~ү (i~ü): indemew~ündemew (ünlememek, susmak), inemi~ünemi (sürekli) Ünsüz değişmesi soncu oluşan nöbetleşe kullanımlar:

28 11 1. б~п (b~p): balaw~palaw (pilav), but~put (but), butaq~putak (dal), biyaz~piyaz (soğan), bäle~päle (bela), polat~polat (çelik), bilte~pilte (fitil) 2. м~п (m~p): mursat~pursat (fırsat), musılman~pusırman (Müslüman) 3. м~б (m~b): bunı~munı (bunu), bawızdaw~mawızdaw (boğazlamak), batıruw~matıruw (batırmak) 4. д~т (d~t): diyirmen~tiyirmen (değirmen), dört~tört (dört), dizgin~tizgin (dizgin), dize~tize (diz) 5. д~л (d~l) : tüñdik~tüñlik (tepelik), 26 duwadaq~duwalaq (toy kuşu), adal~alal (helal, sadık), mañday~mañlay (alın) 6.д~ж (d~j): düzik~jüzik (yüzük), düz~jüz (yüz), düzüw~jüzw (yüzmek) 7. ж~з (j~z): näjik~näzik (nazik), jäbir~zäbir (cebir), jıtuw~zıtuw (kaçmak, fırlamak) 8.ж~ш (j~ş): kelemej~kelemeş (alay, saraka), murja~murşa (güç, imkân) 9. ж~й (j~y): so jerde~öjerde (o yerde, orada), qay jaqqa~qayaqqa (nereye), qay jaqta~qayaqta (nerede) 10. с~ш (s~ş): mısıq~mışıq (pisik, kedi), duspan~duşpan (düşman), seker~şeker (şeker), masqara~maşqara (maskara, rezil) 11. с~з (s~z): bis~biz (biz), baramıs~baramız (varıyoruz, varacağız) 12. н~ң (n~ñ): qalın~qalıñ (kalın), qayın~qayıñ (kayın), ölen~öleñ (şiir, şarkı) 13. к~г (k~g): böteke~bötege (taşlık, katı), nöker~nöger (hizmetçi), kil~gil (daima, hep) 14.қ~ғ (q~ğ): ayqay~ayğay (feryat, bağırtı), aqay~ağay (amca, ağabey) 15. ғ~қ~ø (ğ~q~ø): Ğalıy~Qalıy~Äliy~Äli (Ali) 16. қ~у (q~w): jamaq~jamaw (yama), suraq~suraw (soru) 17. ж~дж (j~c): jigit~cigit (yiğit, delikanlı), joq~coq (yok), jora~cora (âdet, yoldaş), jer~cer (yer) 26 Tüñdik veya tüñlik, Kazak çadırının (kiyiz üy) tepesini kapatan dört köşe keçeye verilen addır; Türkçesi tepeliktir.

29 ш~ч (ş~ç): şal~çal (ihtiyar), şapan~çapan (kaftan), şalğı~çalğı (tırpan), aqşa~aqça (akçe, para) 2. Anlam ve Biçim Bilgisi Kazak dilindeki sözler anlam ve dil bilgisi açısından adlar, sıfatlar, sayı adları, zamirler, zarflar, fiiller, taklit sözler, ünlemler, edatlar gibi öbeklere ayrılır. 27 Her kelime türü yapısı ve anlamı bakımlarından bir değer kazanır. Ad soylu kelimelerin çokluk, iyelik, hâl gibi dil bilgisi kategorileri vardır. Fiillerin ise geçişlilik-geçişsizlik, çatı, görünüş ve kip kategorileri vardır. 28 Kazak dilinde bütün Türk dillerinde olduğu gibi fiilin cins ve canlı-cansız kategorisi yoktur. a. Çokluk Kategorisi Kazak dilinde çokluk kategorisinin iki türü vardır. Bunlardan birincisi çokluk eki ile yapılan çokluk çeşididir. Kazak dilinde kalınlık-incelik ve sertlik-yumuşaklık uyumuna göre çokluk ekinin altı biçimi vardır: +лар/+лер, +дар/+дер, +тар/+тер (+lar/+ler, +dar/+der, +tar/+ter). Bazı alıntı kelimelerde kalınlık-incelik uyumuna uyulmadığı da görülür: xal+der (hâller), tsex+tar (atölyeler/imalathaneler)... +lar/+ler +dar/+der +tar/+ter ana+lar (analar), qutı+lar, ay+lar (aylar (kutular), üy+ler (evler), süyüw+ler (sevişler, öpüşler), äsker+ler (askerler), küyew+ler (güveyiler), jer+ler (yerler) adam+dar (adamlar), dañğıl+dar (caddeler), murın+dar (burunlar), kilem+der (halılar), än+der (şarkılar), ul+dar (oğullar/oğlanlar), köz+der (gözler), siz+der (sizler) sabaq+tar (dersler), qazaq+tar (Kazaklar), mektep+ter (mektep+ter), burış+tar (köşeler), qazaq+ar (Kazaklar), arab+tar (Araplar), orıs+tar (Ruslar), at+tar (atlar) İkinci çokluk şekli, anlama dayalı çokluktur. Kazakçada jıynaqtıq köptik denen bu çokluk şekli bazı Türkçe dil bilgisi kitaplarında topluluk adı başlığı 27 Qaydarov, Qazaq Tili, 319; S. M. İysayev, Qazaq Tili, Öner Baspası, Almatı 2007, s Qaydarov, Qazaq Tili, 319.

30 13 altında anlatılan çokluk şekline benzemektedir. 29 Kazakçada bu çokluk şekli ya köp, sansız, sanawsız (çok, sayısız, hesapsız) gibi sıfatlar ile (köp adam=çok adam, sansız qoy=sayısız koyun, sanawsız baylıq=hesapsız zenginlik) ya da yinelemeler ile (bala-şağa=çoluk çocuk, jan-janwar=mahlukat, insan dışındaki canlılar, el-jurt=hısım akrabalar, qatın-qalaş=kadın kız) ile ifade edilmektedir. b. Hâl Kategorisi Kazakça dil bilgisi kitaplarında adın yedi hâli mevcuttur. Kazak dil bilimcilerin септік (septik) dedikleri hâller şunlardır: ataw septik (yalın hâli), ilik septik (ilgi hâli), barıs septik (yönelme hâli), tabıs septik (belirtme hâli), jatıs septik (bulunma hâli), şığıs septik (çıkma hâli), kömektes septik (vasıta hâli). Кітап (kitap) sözünün septiklere yani hâl eklerine göre çekimi şöyledir: kitap+ø (kitap), kitap+tıñ (kitabın), kitap+qa (kitaba), kitap+tı (kitabı), kitap+ta (kitapta), kitap+tan (kitaptan), kitap+pen (kitapla). Barıs septik iş ve hareketin son noktasını, jatıs septik bulunduğu yeri, şığıs septik esas yerini; ataw ve ilik septikler bağımlılığı, tabıs septik iş ve hareketin doğrudan hedefini, kömektes septik ise birliktelik ve vasıtalık anlamlarını ifade etmektedir. c. İyelik Kategorisi Kazak dilinde iyelik kategorisi üç şekilde yapılır: 1. Biçim birimlerle yani iyelik ekleriyle yapılır. Bu durumda ad tamlamasının tamlayanı düşmüş olur: Ø + ana+m = men+iñ ana+m (beni anam) gibi. 2. Ad tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan muhafaza edilir. Bu durumda biçim de söz dizimi dikkate alınmış olur: men+iñ dos+ım (benim dostum), sen+iñ şeşe+ıñ (senin anan), o+nıñ jol+ı (onun yolu), äke+m+niñ jumıs+ı (babamın işi), ana+ø jüregi (ana yüreği) 3. Tamlayanı ve tamlananı mevcut ancak iyelik eki düşmüş ad tamlamaları şeklinde olur. Bu tür iyelik kategorisinde söz dizimi dikkate alınmıştır: biz+diñ awıl+ø (bizim avıl/köy), siz+diñ maqsat+ñ (sizin maksat) 29 Bkz. Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Ayraç Yay., Ankara 2001, s. 178.

31 14 d. Çatı Kategorisi Kazak dilinde dört çeşit fiil çatısı vardır: Dönüşlü Çatı (Özdik Etis): Dönüşlü çatı esas olarak -ın, -in, -n ekleriyle yapılır. Ancak Türkçede olduğu gibi diğer bazı biçim birimler de dönüşlü çatı yapmaktadır: tara-n- (taran-), saqta-n-, oyla-n- (düşün-), izde-n- (aran-, araştır-), -n üyle-n- (evlen-), oya-n- (uyan-), üyre-n- (öğren-), suwı-n-, (soğu-) -ın -in -(I)l -LIQ -IQ juw-ın- (yun-, yıkan-), jasır-ın- (gizlen-), tart-ın- (çekin-), jut-ın- (yutkun-), qız-ın- (kız-, ısın-), taq-ın- (tak-), tıjır-ın- (kırış-) kiy-in- (giyin-, şeş-in- (soyun-), sürt-in- (silin-, kurulan-), kör-in- (görün-), ker-in- (gerin-), jüreksi-n- (kork-), öt-in- (rica et-) awdar-ıl- (yuvarlan-), şom-ıl- (çim-, yıkan-), ber-il- (kapıl-) iy-lik- (eğil-), buw-lıq- (tıkan-, boğul-) il-ik- (düş-, kapıl-) -s arala-s- (karış-), qatele-s- (yanıl-), jayğa-s- (yerleş-) yapılır: 2. Ettirgen Çatı (Özgelik Etis): Ettirgen çatı Kazak dilinde şu eklerle -Qız -DIr -t otır-ğız- (oturt-), ber-giz- (verdir-), tart-qız- (çektir-), kir-giz- (girdir- ), jet-kiz- (yetir-, ulaştır-), ayt-qız (söylet-) sal-dır- (saldır-, koydur-), al-dır- (aldır-), sen-dir- (inandır-, güvendir- ), as-tır- (astır-), tik-tir- (diktir-), ös-tir- (büyüt-, geliştir-) jasa-t- (yaptır-), söyle-t- (konuştur-), oyna-t- (oynat-), otır-t- (oturt-), tazala-t- (temizlet-), jalın-t- (yalvart-) 3. Edilgen Çatı (Irıqsız Etis): Kazak dilinde edilgen çatı Türk dilinde olduğu gibi -ıl, -il, -l ve ın, -in, -n ekleriyle yapılır. Edilgenlik eki sadece geçişli fiillere getirilir: 30 İysayev, Qazaq Tili, 83.

32 15 -(I)l -(I)n ayt-ıl- (söylen-), qoy-ıl- (koyul-), at-ıl- (vurul-), ber-il- (veril-), süyil- (sevil-), aqta-l- (aklan-), toqta-l- (durul-), oqı-l- (okun-) de-l-in- (den-, denil-), je-l-in- (yen-, yenil-), al-ın- (alın-), suwla-n- (ıslan-), bil-in- (bilin-), jerle-n- (defnedil-), söyle-n- (söylen-) 4. İşteş Çatı (Ortaq Etis): Kazak dilinde işteş çatı gibi -ıs, -is, -s ekleriyle yapılır. Türk dilinden farklı olarak sadece ş>s değişikliği mevcuttur: -s oyna-s- (oynaş-), söyle-s- (söyleş-), tanı-s- (tanış-), jıla-s- (ağlaş-) -ıs -is jaz-ıs- (yazış-), soq-ıs- (savaş-, çarpış-), ur-ıs- (vuruş-), al-ıs- (kapış-) süy-is- (öpüş-), kel-is- (anlaş-), ber-is- (veriş-), kül-is- (gülüş-) Geçişlilik-geçişsizlik kategorisi esas olarak bağlamda belirlenir. Bu ulamda fiillerin belli bir biçimi yoktur. Söz+di sen basta. (Söz+e sen başla.) 31 Söz+ø basta (Söz+ø başla). Men jazbaymın ölen+di ermek üşin (Ben yazmıyorum şiiri heves için). Balam+dı medresege bil dep berdim (Balam+ı medreseye öğren diye verdim). 32 Sorpa+nı iştim (Çorbayı yedim). Sorpa+ø iştim (Çorba+ø içtim). Bu cümlelerdeki fiilleri sabaqtı etistikter yani geçişli fiillerdir. Şu cümlelerdeki fiiller ise salt etistikter yani geçişsiz fiillerdir çünkü bu fiiller belirtme durumu ekini talep etmemektedir: Qaladan keşe qayttım (Şehirden dün döndüm). Awılğa demalısqa baramın (Avıla/köye tatile gidiyorum). Balasımen oynap jür (Çocuğu ile oynuyor). Derew bul jerden ket! (Hemen buradan git!). e. Görünüş Kategorisi Görünüş kategorisi kılış ve oluşun süresini, hızını, sıklığını, yinelenişini, yönünü ifade etmektedir. 33 Rus dilinde fiillere gelen yapım eklerinin öncelikli işlevi görünüştür. Türk dillerinde ise bu öncelikli işlev umumiyetle zaman 31 Kazak dilinde basta- (başla-) fiili belirtme hâlini talep etmektedir. 32 İsyayev, Qazaq Tili, Qaydarov, Qazaq Tili, 320.

33 16 kategorisindedir. 34 Görünüş kategorisi Kazak dilinde tasvir fiilleri ile yapılmaktadır: -ıp/-ip, -p + yardımcı fiil. Fiilin ihtiva ettiği anlamın bütünüyle tamamlanıp tamamlanmadığı görünüş kategorisi sayesinde anlaşılır. Mesela oqıp otıruw fiilinde okuma işi henüz bitmemiştir, devam etmektedir. Oqıp şığuw fiilinde okuma işi tamamen bitmiştir. Oqıp körüw fiilinde ise okuma işlemi yapılacaktır veya yapılmıştır. Oqıp jatuw fiilinde de süreklilik vardır. Fiillere bu anlam ayırtısını yani görünüşleri veren otıruw, şığuw, körüw yardımcı fiilleridir. f. Zaman/Kip Kategorisi Kazak dilinde zaman/kip kategorisini iki şekilde ele almak mümkündür: 1. Bildirme Kipleri (Estistiktiñ Şaqtarı): Bildirme kiplerine Kazak dilinde aşıq ray denmektedir. 35 Bu terimin Rus dilindeki karşılığı ise изъявительное наклонение/iz yavitel noe nakloneniye dir. 36 a. Gerçek Şimdiki Zaman (Naq Osı Şaq): Gerçek şimdiki zaman tasvir fiilleriyle yapılır. Fiillere ıp, -ip, -p zarf-fiil eklendikten sonra tur-, jür-, otır-, jatır- yardımcı fiilleri getirilir. Bu dört yardımcı fiilin görünüş kategorisi bakımından anlam ayırtıları vardır. Bu fiiller fiil olarak kullanıldığı gibi gerçek anlamlarıyla da kullanılırlar. Bunların gerçek fiil olarak çekimi şöyledir: 37 Kişi (Jaq) otır- tur- jür- Jatır men otır-mın tur-mın jür-min jatır-mın sen otır-sıñ tur-sıñ jür-siñ jatır-sıñ siz (saygı) otır-sız tur-sız jür-siz jatır-sız ol otır-ø tur-ø jür-ø jatır-ø biz otır-mız tur-mız jür-miz jatır-mız sender otır-sıñ+dar tur-sıñ+dar jür-siñ+der jatır-sıñ+dar sizder otır-sız+dar tur-sız+dar jür-siz+der jatır-sız+dar olar otır-ø tur-ø jür-ø jatır-ø 34 Bkz. Ahmet Benzer, Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik, Kabalcı Yay., İstanbul 2012, s Bkz. Isqaqov, Qazaq Tili, E. M. Mustafayev ve V. G. ŞŞerbinin, Büyük Rusça-Türkçe Sözlük, Multilingual Yay., İstanbul 1996, s İysayev, Qazaq Tili, 96.

34 17 Otır-, tur-, jür-, jatır fiillerinin yardımcı fiil olarak kullanıldığı gerçek şimdiki zaman çekimi de şöyledir: je- (ye-), de- (de-), oyna- (oyna-), demal- (dinlen-). Kişi (Jaq) otır- tur- jür- Jatır men je-p otır-mın de-p tur-mın oyna-p jür-min demal-ıp jatır-mın sen je-p otır-sıñ de-p tur-sıñ oyna-p jür-siñ demal-ıp jatır-sıñ siz (saygı) je-p otır-sız de-p tur-sız oyna-p jür-siz demal-ıp jatır-sız ol je-p otır-ø de-p tur-ø oyna-p jür-ø demal-ıp jatır-ø biz je-p otır-mız de-p tur-mız oyna-p jür-miz demal-ıp jatır-mız sender je-p otır-sıñ+dar de-p tur-sıñ+dar oyna-p jür-siñ+der sizder je-p otır-sız+dar de-p tur-sız+dar oyna-p jür-siz+der demal-ıp jatırsıñ+dar demal-ıp jatırsız+dar olar je-p otır-ø de-p tur-ø oyna-p jür-ø demal-ıp jatır-ø Jep otırmın çekiminde hem yiyorum hem de oturuyorum anlamı vardır. İfade Türkçeye edebî olarak yiyorum şeklinde çevrilmelidir ancak kelimesi kelimesine çevrilecek olursa oturarak yiyorum demek lazımdır. Tur-, jür-, jatır fiilleriyle yapılan çekimlerde de aynı durum söz konusudur. Kel- (gel-) fiilinin gerçek şimdiki zamanda çekimi şöyledir: kel-e jatır b. Değişken Şimdiki Zaman (Awıspalı Osı Şaq): Bağlama göre gelecek zaman anlamı da ifade ettiği için bu çekime awıspalı yani değişken şimdiki zaman denmiştir. Değişken şimdiki zaman fiil kök veya gövdesine -a, -e, -y ekleri ve kişi eki getirilmesiyle yapılır: Kişi (Jaq) Olumlu Olumsuz Soru men al-a+mın al-ma-y+mın al-a+mın ba sen ber-e+siñ ber-me-y+siñ ber-e+siñ be siz (saygı) otır-a+sız otır-ma-y+sız otır-a+sız ba ol kel-e+di kel-me-y+di kel-e+ø me

35 18 biz tüsin-e+miz tüsin-be-y-miz tüsin-e+miz be sender söyle-y-siñ+der söyle-me-y+siñ+der söyle-y-siñ+der me sizder oqı-y+sız+dar oqı-ma-y+sız+dar oqı-y+sız+dar ma olar tüsidir-e+di tüsindir-me-y+di tüsidir-e+ø me c. Belirsiz Gelecek Zaman (Boljaldı Keler Şaq): Türkçede geniş zaman olarak adlandırılan zamana Kazakçada boljaldı keler şaq yani belirli gelecek zaman denmektedir. Belirsiz gelecek zaman iş veya oluşun vuku bulup bulmayacağını belirsiz olarak ifade eder. 38 Bu yönü itibarıyla işlevi, Türkçedeki geniş zaman çekiminin gelecek zaman işlevine benzemektedir. Kazak dilinde belirsiz gelecek zamanın (boljaldı keler şaq) yapımı şu şekildedir: fiil+-r,-ar/-er+kişi eki. Kişi (Jaq) Teklik (Jekeşe) Çokluk (Köpşe) Birinci Kişi bar-ar+mın, kel mes+pin bar-ar+mız, kel-mes+pis İkinci Kişi bar-ar+sıñ, kel-mes+siñ bar-ar+sıñ+dar, kel-mes+siñ+der bar-ar+sız, kel-mes+siz bar-ar+sız+dar, kel-mes+siz+der Üçüncü Kişi bar-ar+ø, kel-mes+ø bar-ar+ø, kel-mes+ø d. Maksatlı Gelecek Zaman (Maqsattı Keler Şaq): İş ve hareketin gelecekte maksat hâline getirildiğini ifade eder. 39 Fiile -baq/-bek, -maq/-mek, - paq/-pek veya -baq+şı/-bek+şi, -maq+şı/-mek+şi, -paq+şı/-pek+şi biçim birimi ve kişi eki getirilmesiyle yapılır. Bu zaman, Türkçedeki -mak/-mek niyetinde+ek fiilin şimdiki zamanı kalıbının karşılığıdır. Maksatlı gelecek zamanın olumsuzu emes ile yapılır. Kelesi jıl Almatığa barmaqpın/barmaqşımın (Gelecek yıl Almatı ya gideceğim/gitmek niyetineydim). Kelesi jıl Almatığa barmak/barmaqşı emespin (Gelecek yıl Almatı ya gitmek niyetinde değilim). 38 N. Oralbayeva, T. Äbilğalıyeva ve B. Şalabayeva, Praktikalıq Qazaq Tili, Ana Tili Baspası, Almatı 1993, s İysayev, Qazaq Tili, 99.