SOSYAL bgretilerde MYTHOS VE UTOPiA

Transkript

1 SOSYAL bgretilerde MYTHOS VE UTOPiA Huseyin Batuhan Giinliik ya*ay1~mdan biisbiiti.in memnun olan 'mutlu: ki~ile.r de var m1d1f, bilmiyor'um; ama, olsa bile, bana oyle gehyor ki, giiniimi.iziin insam 'ya~ama' dan 'iyi ya*ama' y1, iyi ya*_a1?adan d~ her tiirlii diinya nimetlerinden pay almay1 anhyor. 'Iy1 ya~am,a nm belli bir s1mn olmad1gma gore, durmadan ka~an bir 'mutluluk ideali' ni, daha dogrusu, 'hayali' ni kovahyan insanoglunun hayatmdan biisbiitiin ho~nut olmasma imkan yok. insanm mutluluga kaq1 duydugu a~hk doymak-bilmez bir a~hk nerdeyse; Danaidlerin h~1s1 gibi bir ~ey belki bu mutluluk duygusu. Bir yandan toplumsal ilerlemenin diirteci olan bu garip a~gozliili.ik, obiir yandap bitmek tiikenmek bilmez sosyal gerginlik ve ~ati~malann da ba~hca kaynag1; ~iinkii 'iyi ya*ama' tutkusu insanda ne derece koklii ve yaygmsa, iyi ya~amamn ~artlan ve imkanlan da o derece dar ve s1mrh : onun i~in, bugiine kadar pek ki.i~i.ik bir azmhk ozledigi diinya nimetlerinden pay alabilmi~. B.undan otiirii, elindekiyle yetinmiyen, haline raz1 ohmyan insanoglu, daha iyiyi elde edebilmek i~in, mutluluk kaynaklanm tekelinde bulunduranlarla sava~mak zorunda kalm1~t1f: Hak ve hiirliik iddialan, insanm eldeki mutluluk kaynak ve imkanlarmdan faydalanabilme amac1yla giri~tigi sava~m parolalanchr. Bu sava~m ~imdilik bir sonu da goriinmiiyor. Ornegin, giiniimi.iziin orta halli bir amerikan i~ ~ i sin in siirdiigi.i hayat bir Orta~ag derebeyinin siirdiigii hayattan ~ok daha miireffeh olabilir, ama; bu durum, aym i~~iyi gi.indelig;ine bir ka~ sent daha eklettirebilmek i~in patronuyla bazan kiy10 bir sava~a girmekten ahkoyam1yor. Eskiden insanhgm bi.iyiik bir ~ogunlugu, sadece ya~ayabilmek, diri kalabilmek, ~qitli yoksunluklar i~inde hayat1m devam ettirebilmekten ba~ka bir ~ey di.i*iinmiiyordu; bir ka~ yiizy1ldan beri ise bu dii~iincenin yerine,

2 hi~ clegilse Bali insanhgrnda, iyi yapma, insan gibi yafma, ba~ka bir deyimle, 'mutlu olma' kayglsl ge~mi~ bulunuyor. Bir bakima insanda bu kayg1 olrnasa, mag ara devrinden kurtulamazch. Gen~ Frans1z devr.imc.isi St-Juste'iin 'Avrupada yeni b.ir f.ikir' oldugunu soyledigi mutluluk fikrinin, modern bilimin onayak oldu,~u teknik geli~melerle birl.ikte bilin~ yiiziine ~1kt1g1, modern teknigin.insana saglad1g1 refah arttrk~a, siirekli ve sistemli bir ~ekilcle kovalanan bir ideal haline geldigi soylenebil.ir. Insamn mutlu olmasr ba~hca ik.i faktore baghdir: i) Fizik - c;evre ile ahenk kurmasma; 2) Sosyal-~evre ile ahenk kurmasma. ilk yontulmu~ ta~tan giiniimiiziin en karm~1k teknik ara~lanna kadar, insanoglunun teknik alanda saglad1g1 her yeni bapn fizik - ' ~evre ile daha s1k1 b.ir ahenk kurmas1111 miimkiin k1lm1~tir. Buna kaqr lik, insanoglunun sosyal-~evre ile ahenk kurmas1 ~ok daha zor olmu~tur. Boyle bir ahengin bugiin en uygar dedigimiz iilkelerde bile tam olarak kurulmu.~ oldugu soylenemez. Belki de in.sanog lunun ozledigi ideal ahenk hi~ bir zaman kurulam1yacak; toplum hayat1, eskisi kadar ~iddetli olmasa bile, gerginlik, ~at1~ma vc hatta sava~tan bi.isbiitiin kurtulam1yacakt1r. Hobbes'un ho.mo hornini lujjus sozii ne dereceye.kadar dogrudur, kestirilemez; ancak, sosyal ahenksizliklerin insanog lunun bilgisizlik ve becer.iksiz- 1 iginden ~ok, kokel bencilliginden ileri geldigi, buna da insanm, mutluluk deyince, her.~eyden once kendi ki~isel mutlulugunu anlamasmm sebep oldugu ~iiphe gotiirmez. i~te bu durumu ortadan kaldrrmak, mutlulug un ik.inci ve belk1 de temel-prtl olan 'sosyal ahengi' kurmak amac1yla ort~ya at1lan dii~iince sistemlerine 'sosyal ogretiler' diyoruz. Bu ogretilerin bir ~e~it 'birlikte ya~ama teknig i' getirmek iddiasmda olduklan meydandadir. Her sosyal ogret.i ~e~itli s1zlanmalann kaynag1 olan 'kurulu dtizen' i degi~t.irmek, ona yeniden bi~ini vermek isteyecegine gore, toplumun ilerde alacag1 i d e a 1 durumu dile getirir. B~. bakimclan, her sosyal ogreli b.ir ~e~it U t o p i a 'clrr. Ger~1.utopia denince, genel olarak, kurulu diizeni ternelinden degi~tirmek istiyen, dolay1siyle ilk bak1~ta ger~ekle~mesi imkans1z gibi g~riinen sosyal ogretiler anla~1hr. 6rnegin Platon'un ideal Devleti, More'un Utopia ba~hgm1 ta~iyan ve dilimize bu kelimenin girmesine onayak olan eserinde tasvir ettigi toplum diizeni, sonra Bacon'm N ova A t 1 an tis 'i, Campanella'nm G ii n e ~-de v- 1 e t i bu anlamda u t o p i k, yani ger~ekle~mesi biisbiitiin im- 87

3 88 k~nsiz_ olmasa bile, pek az beklenebilen, hayal-iiriinii bir toplum - d_uzem tasl~g1d1r. Bu ~e~it Utopialarda yazann hayal-r?iicii en_ d_erm sos~al ~zlemlerinin, en gii~lii ahlak ve insanhk ideal~ermm atma bm1:11~, dolu dizgin gitmektedir. Bu anlamda Ut~pia ge~- ~ekle~me imkanlan ve ~areleri iizerinde pek durulm1yan ideal blf toplum taslag1chr. Nitekim, ilk defa «Utopia» terimini k:1l~anm1~ olan M~re, eserinin sonunda, hayalindeki toplum-diizenmm ger ~ekl~~e?1lecegini ummacl1gm1, ama diledigini soylemekle, ger~ek te bir masal' uyclurdugunun farkmdad1r. Buna kaq1l~k: uydurd~klar~ masahn ger~ekle~ecegine inanan, hatta bun~n i~m te~eb?use b1~e ge~en Platon gibi Utopia'olar cla yqk cleg11. H~~ ne_ h_al 15 ~ bemm as1l belirtmek istedigim nokta ~u : Her _sosral~ogre~~rn bir u. t o p i k yon ii vardir, hat ta, biraz claha ilen gidecegirn; her sosyal ogreti ilkece bir utopia' dir. Yalmz, bu yaz1mda dogrudan dogruya Utopia'larda~, ya?i :osy~l masallardan degil, 'bilimsel' bir kihga biirfmiip kend1111 g~zlem1ye ~ahpn utopialardan soz a~mak istiyon1m. Ger~~k U~~p!alar ho~ birer masal olsa bile, masal olduklanm gizlemed1klen i~m, ne pek ilgi-~ekici, ne de o kadar onemli. Buna kaq1ltk, en ilgi-\ekici, sonra tarih! baki'mdan en etkili 'sosyal masallar', ger~ ekmi,~ gibi anlat1lanlardir. i~in bizce en onemli yonii de bu zaten : Bir masal ne kadar ger\ekmi~ gibi anlat1hrsa, 'ger~ekle~rne ~ans1' o derece artar. Sosyal ogretilerin masal'c1 yonlerini gizlemiye ~ah~mal.an, ba~k.a bir deyimle 'bilimsel bir kihk' la kaq1m1za ~1kmak istemeleri, herkes tarafmdan kolayhkla benimsenip ger~ekle~me ~anslanm artirmak i\indir. ~imdi, toplum hayatma yeniden bi~im vermek, kurulu duzeni ideal bir diizenle degi~tirmek i~in ortaya at1lan her dii~iince sistemine sosyal-ogreti dedik. Bu anlamda sosyal ogretilerin mutlulugun temel ~artlanndan biri olan 'sosyal ahengi' ger~ekle~tirecek olan bir takim pratik ya~ama kurallanndan, daha a~1k~as1, bir takim uyanm, ogiit Ve yol-gostermelerden kurulu olacag1 meydandadu-. Kolayhkla anla~1labilecegi gibi, buracla bir ~eyin nas1l olup bittigini a~1klayan bir t e or i degil, nas1l clavranmam1z gerektigini bildiren, daha clogrusu saghk veren, hatta., yerine g6re, b u y u r a n bir pratik n o r m 1 a r sistemi soz konusu. i~te boyle bir sisteme 'sosyal-ogreti' diyoruz. ~u halde, ogreti soziinii t e or i kar~1hg1 degil, cl o ctr i n e kaq1hg1 (Lehre-Creed) kullamyorum. Bu anlamda din, ahlak, politika, hukuk, hatta eko- /

4 nomi sistemleri hirer sosyal-ogretidir. Bu sayd1klar11mzdan her birinin toplumsal ya~ama tekniginin belli bir yoniinii dile getirdigi, ba~k~ bir deyimle, topluma yol-gosterici bir takim ya~ama kurallan ve normlan sundugu besbellidir. Her halde, bir din ogretisi, salt teorik bir ugra~1 olan din felsefesinden veya din biliminden kok~e farkh; bu fark1, sosyal ogretilerin n o r m - k o y u c.u, sosyal bilimlerin ise t a s v i r - e d i c i (descriptive) birer bilgi dah olmas1yla dile getiriyoruz. Top~umsal ya~ay1~m ~e~itli ' yonlerini t a s v i r etmek s o s y o 1 o j i 'nin, bu ya~ay1~a belli bir clegerler-sistemine gore yo n ve b i ~ i m vermek sosyal-ogretilerin gorevidir. "' Benirn bu yaz1cla gi.itti.iglirn ana-erek ~u : ilk baki~ta toplum mekanizrnasmm i~leyi~ini t a s v i r 'le yetinir gibi goriinen veya boyle bir t e o r i oldugunu iddia eden dii~iince sistemlerinin ger~ekte hirer sosyal-ogreti, yani kuvvetle ozlenen bir d iizeni g e r <;: e k 1 e ~ t i r m e amaom giiden hirer pratik kurallar sistemi oldugunu gosteri:nek. Bunu da en iyi ~ekilde, bu ~e~it ogretilerde mythos ve utopia unsurlanm bulup <;;1karmakla yapabilecegimi samyorum. Mythos ve Utopia 'bilirn - adam1' k1hg111a biiriinen sosyal peygamberleri, ogiit~ii ve propagandac1lan hemen ele verir. Yalp1z, sozlerime hemen ~unu eklerneliyim : Sosyal-ogretilercle 'masal' unsurlannm bulunmas1 onlar i<;;in ne bir kusur, ne de bir zaaftir; tam tersine, bu ogretiler yarat1c1, yani yenile~tirici ve devirici gii<;:lerini, geni~ ol~iide, bu masal u.nsurundan ahrlar. Masallar,. <;;okluk, insanlarm hayatta ger~eklqtiremedikleri en derin ozlemlerini dile getirirler. Sosyal-ogretiler de, hayal edilen ideal bir diizeni ger~ekle~tirmek amac1yla ortaya at1ld1klarma gore, ister istemez 'masal' a ka~mak zorundachrlar. Bu bakimdan, u t o p i k bir :yonii olmayan bir sosyal - ogreti dii~iiniilemez.. Yalmz, daha once de i~aret ettigim gibi, sosyal-ogretilerin ger~ekle~me pnslanm artirabilmeleri i~in, 'n~asal' yonlerini elden geldigi kaclar gizlemeleri, bunun i~in de, tasvir et: * Euna gare, bilimsel-teorik bir ugra i olarak sosyoloji sosyal-ogrelilerin i~ini hilircligi ycrclc ba~lar. NiLekim, bir bilim olarak so yo loj i, Lopltrn1u Lemclind c 11 clii z<'llnw Lutkus111111n bir hayli lavsacl1g1 bir <,:age.la kurulabil.cceklir. YaJn1z, sosyolojinin kurulmasmda sosyal hayat1 bilimsel veril ere gore yonelmek, yani bir c;:e~ it 'bilimsel sosya] tcknik' elcle etmek arzusnnun rol oynachg1 cla iiphe gotiirm~z. l in garibi, so; clerece utopiac1 bir sosyal-ogretij1in, yani Marx'c1 Sosualizm.'in de, il k halis bllimsel sosyal teknik olmak iclclias1yla orlaya <;1km1 olmas

5 90 tikleri sosyal -di.ize sanl1grn ya ge~mi~teki, ya da yaion bir gelecekteki tabii duruniu oldugunu ima etmeleri ka~1111lmaz bi1 hile gibi gorunuyor. oyle ki; one si.iri.hen ideal bir toplum 'taslagmtn du.ygusrtl bakimdan son derece ~ckici olmas1, yani insanhgm en derin; en kokhi. ozlem ve egilimlerini dile getirmesi yetmez; aynca, insanhk i~in en tabit, en akla-)1akzn, hatta zaruri: vc ka~1mlmaz bir durumu da dile getirmesi gerekir. insan iste~leri nin smm yoktur, ama, obi.ir yandan, insanoglu ger~ekle~me ~ans1 pek az olan utopia'lara iltifat etmiyecek kadar da sag-duyu sahibidir; onun i~in, ger~ekle~mesi isterien bir sosyal-ogretinin yalmz 'iyi' degil, aym zamanda 'dogru' olduguna da herkesi inandirabilmesi Iazunchr. Ba~ka bir deyimle, boyle bir ogreti 'akla-yakm' olmahdir; bunun i~in de, onun salt hayal-i.iriini.i bir durumu dcgil, dedigimiz gibi, ya insanhgm ge~mi5teki tabii bir durwmmu, ya da gelecekteki kapnzlmaz durumunu dile getirdigi kams1111 uyarabilmelidir. Nitekim, ger;mi~ -mythos'una ba~vuran clii~i.inurler, soziim-ona tasvir ettikleri ideal toplum di..'lzeninin, aslmda j n sanoglunun ~e~itli sebeplerle aynld1g1 veya zorla uzakla~tmlchg1 bir 'tabii durum' a donii.~ten ibaret oldugunu; gelecek-utopia's1-11a ba~vuran dii~ii.nurler ise, tarihi ak1~111 kaq1-durulrnaz bir zaruretle insanhg1 tasvir ettikleri ideal duruma dogru si.iriikledigini ima edeceklerdir. Her iki halde de, ozlenen ideal durum yalmz mumkii.n degil, iistelik zaruridir : Birincisincle, insan-akh ister istemez gerekimlerini yerine getirecek, yani tabii duruma donii.lmesini istiyecektir; ikincisinde ise, insan istesin istemesin, tarihin ka~1mlmaz mant1g1 onu sonunda Utopia-iilkesine ula~tlfacaktir. Bu sozlerimle son yii.zy1llann en gii~lu iki sosyal-ogretisini, li/j eral-clemokra tik toplum-ogretisiy le, Marx' cz-sos)1alist ogretiyi kastettigim i kestirmi~ olacaksm1z. Demokratik-mythos'la Marx'c1-utopia'dan soz etmek isteyi~imin ba~hca iki sebebi var : i) Biryol, dedigim gibi, 'bilimsel' bir klhkla kar~1m1za ~ikan, clolay1siyle 'masal' yonlerini 1 en fazla gizlemiye ~ah ~an ve bunda geni~ ol~iide ba~an gosteren bu iki ogl~ eti. 2) Sonra, bilindigi gibi, bu iki ogreti giinumiiz insanhgmm oylanni kenclilerine ~ekmek i~in kiyas1ya bir yan.?a giri~mi~ bulunuyor. insanlig1 ii ~ii.nci..1 ve belki de sonuncu bir sava~a siiri.i.klemesinden korkulan bu ~et in yan~mada ger<;;ek yerimizi ve tavrnmz1 belirliyebilmek i~in de, bu ogretilerin fikri ve duygusal koklerine inmek gerektigini samyorum. Dolay1siyle burada giri~eceg i -

6 miz ele~tirmeden miimkiincli.ir. 91 herkesin kendine gore baz1 ip-w;:lan c;:1karmas1 ilkin, demokratik dedigimiz toplum anlayi~ma bir g0z atahm : Bu anlay1~1 bir tek ciimlede dile getirmek miimkiin degil, biliyorsunuz, demokrasi soziiniin anlam1 da, ba~ka bir c;:ok kavramlar gibi, zaman ve uzay ic;:inde, durmadan degi~iyor. Yalmz, kelimenin c;:ok-anlamh ve kaypak olu~u as1l problemimiz bak1mmdan pek 0 kadar onemli degil; c;:i.inkii bu kelimenin dile getirdig.i ana-deger ve idealler ne olursa olsun, onemli olan, demokratik hayat felsefesini ortaya atanlann bu ana-degerleri ne ~ekilde hak lz-gostermi)1e c;:ah~m1~ olcluklanclir. Benim burada inceliyecegim demokrasi anlay1~1, daha c;:ok, Aydmlanmao filozoflarm savunduklan liberal-demokrasi anla- y1~1d1r. Ben kolayhk olsun diye, bu anlay1~'111 i 776 Amerikan Ba,g1ms1zhk Bildirisi'nde dile gelen ~eklini ele~t:irmeme esas olarak alacag1rn.. Bu bildiri ~oyle ba~hyor : " unlan apac;:1k birer hakikat say1yoruz : Biitiin insanlar e~it olarak yarat1lm1~lardir; Tann onlan ba21 devredilemez haklarla donatm1~tir; hayat, hi.irliik ve mutlu olmay1 isteme bunlardandir; insanlar arasmda hi.ikl1metler bu haklarm elde edilmesi amac1yh kurulmu~ olup, yasaya-uygun (me~rcl) giic;:lerini idare edilenlerin nzasmdan ahrlar; her hangi bir hiikumet bu haklan c;:igniyecek olursa, halkm boyle bir hi.ikumeti degi~tirmek veya biisbiiti.in ortadan kalchnp onun yerine, giivenlik ve mutlulugunu en iyi ~e kilde saghyacagma inand1g1 ilkeler iizerine, yeni bir hiiku~net kurrnak ve hi.iklunetin gi.ic;:lerini bu amac;:lan saghyacak ~ekildc di.izenlemek hakkidir." imdi, 1 o oriildiigi.i gibi, bildiri-yazan (Jefferson) dernokratik hay at anlay~~m1 oturttugu temel-ilkelerin 'apac;:1k', yani ~uphe eclilemez' birer hakikat olclugu iddias1yla soze ba~hyor. Bu nokta bizce c;:ok onemli; 'hakikat' sozi.ini.in kendinde 'duygusal' bir c;:ekicilik, adeta insam biiyiileyen bir propaganda giici.i oldugu muhakkak. Her hangi bir icldiamzm ba~ma 'Gerc;:ek ~u ki', 'i~in aslmda' c:esidinden ciimlecikler eklediniz mi, iddiamz daha bir onent ve ag1;-ba~hhk kazamr. Jefferson, bununla da yetinmeyip, sirahyacag1 hakikatlerin 'apac;:1k' oldugunu soyliiyor. imcli biran cli.i~iinelim : "Biitiin insanlar e~it yarat1lrm~lardir" sozi.ini.in 'apac;:i.khk'

7 I 92 neresinde? Apa~1khktan ge~tik, bu ~ekliyle bu ciimleye a~1k-se~ik bir anlam vermek mi.imkiin mii? Vaktiyle Rousseau da buna benzcr bir la etrni~, 'insanlann hiir dogduklanm, fak.at her yercl: zencire vurulu olduklanm' soylemi~ti. insanm 'hiir dogmas1' nc demektir? Hiirhik soziinii burada rnanah bir sekilde kullanmak mi.imkiin rnii? Pek tabii, degil. 'insanlar e~it y;rad1lm1~larchr' veya 'insan hlir dogar' gibi sazlere bir mana veremeyi~imizin sebebi, bu sozlerin dile getirmek ister goriindi.ikleri her hangi e rn - p.i r.i k bir durumu tasavvur edemeyi~imizdendir. 'Tannmn insanlan bir takim tab i 1 ha k 1ar1 a donatm1~ oldugu, hat La hi.ikumellerin yasaya-uygun gi.i~ l er ini halkm nzasrndan alchklan' gibi sozlerin de cmpirik bir anlam1 olmad1g1 besbelli. 0 halde, bu sozler 'manas1z' sozler mi? Bir bakima evet, bir bakima hay1r. Eger bu sazleri, goriini.irdeki gramer formlarma aldamp, ger~ek bir durumun, bir olaym 'tasviri' gibi ahrsamz, evet; 'insan hi.ir dogar' sozi.ini.in 'fnsan yavrusu ortalama ~ll agirhkta dogar' sozi.i gibi bir anlam1 yok. Arna, bu sozleri gen;;ek gramer formlanna ~evirirseniz, bir mana kazamrlar. 0 zaman ~oy l e dememiz gerekecektir: 'insan hi.ir olmahdlf!', 'Biiti.in insanlara e~it haklar tamnmahdir! ', 'Bir hi.ikumetin ya~aya -uygun say1labilmesi i~in hall.<.m sozle~mesiyle kurulmu~ olmas1 gerekir! ', 'H iiklimetlerin amao birey haklanm korumak olrnahdir!', v.b.g... Gori.ihiyor ki, Jefferson'un sozlerine bir mana verrnek istiyorsak, bu sozleri 'clilek' veya 'buyruk' ~eklinde ifade etmerniz gerekecektir. u halde, bu sozler, gori.ini.i~lerin tersine, olan bir ~eyi t a s v i r i~in degil, istenen, arzulanan ideal bir durumu g e r ~ e k 1 e ~ t i r - m e k, yani insanlan belli bir ~ekilde davranm1ya yoneltmek icin soylenmis sozler. ' ' 'C>yleyse, ne diye yazar emir kipini kullanmam 1 ~?' diye soru- 1 lab ilir. Cevab1 r;ayct basit : Bir 'buyruk' her hangi bir arzunun ifadesidir, arzu ise si.ibjektiftir, ki~ilerin keyfine baghdir. Ustelik, bi r emri, bir buyrugu i ~ime gelirse yerine getiririm, i~ime gelmezse, getirmem. 'insanlara e~it haklar tamnmahdir!' decliniz mi, kendi.nizce clogru olan pratik bir kurah, faydah bir gerekimi dile getirmi~ olnyorsu~uz, objektif bir hakikat1 <legil; bu gerekim beni 111 i~ime gelm tyorsa, onu yerine getirmern. Oysa, aym ~eyi 'Bi.1 - ti.i n insanlar e~it haklarla yarat 1lm1 ~larchr' ~eklinde ifade ettiniz mi, bir arzunuzu, yahut sizce fayclah bir gerekimi degil, bir ger C,cgi, hem de apa~1k bir gerc.egi ifade ecliyor intibarn 1 kolayhkla

8 upndirabilirsiniz. Nitekim Atati.irk de bir nutkunda, 'Ti.irk mil ~ e ~i zekidir,!i.irk rn,illeti c,ah~kandir' diyordu. Gerc,i Tiirklerin ic,1nde de zeki ve c,ah~kan insanlar c,oktur, ama Atatiirk' Lin bu soz- 1erl e Ti.i.~k_lere ait baz1 objektif nitelikleri dile getirmek istedigin i sanmak ic,m pek sa. olmak gerekir. Atati.irk, dolayh bir ~ekild e, 'Ey Ti.irkler, goreyim sizi, kafamz1 i~letin, cok cah~ni.!..' demek istiyordu. Kuc,i.i.k c,ocugundan, misafirinin dni.i~de, 'Benim oglrnn c,ok usludur' diye bahseden ev sahibi de, kibarca c,ocuguna : 'Yaramazhk edersen kafam kiranm!' demek istemekteclir. Gbri.i.ldi.igi.i gibi, bir arzu veya emrimizi bildiri kipini kullanarak, daha kolayhkla yerine getirtebiliriz. Demokratik ideali gerc,ekle~tirmeye c,ahpnlar da dilin bu ozelliginden faydalanmak 1 istemi~lerdir. Bu yi.izden onlan kmamamak gerekir, c,i.inki.i yeni bir ideali ona heni.iz yabanc1 olan bir topluma kabul ettirebilmek ic,in boyle davranmalan zaruri idi. Demokratik ogretinin yeni ortaya c,1kan bir s , burjuva sm feodal-monar~ik bir toplum-di.izenini y1kmak amac1yla ileri si.'trdi.igu bir hayat-anlay1~1 oldugunu unutmarnak gerekir. Bu s1mf111 sozci.isu olan o devir aydmlannm, 'Art1k Monaqiye ve despotluga paydos!..' demekle y.:. tinemiyecekleri, hayal ettikleri yeni di.i.zeni akla-yakm kamtlarla desteklemek, daha dogrusu, hahlz-gostermek mecburiyetind~ olduklan ~uphe goti.irmez. ingilizler buna 'rationalization' d1yorlar. Ba~ta da i~aret ettigim gibi, yeni bir sosyal-ogretiyi hakh gostermek, onun, yerine gore, tannsal, tabii; akli veya tarihi _bir.zaruretin uri.ini.i oldugunu ima etmekle mi.imki.in olabilir. N1tek1m, demokratik toplum anlay1~1mn fikri temellerini atan Ayd1nla~: ma-c,ag1 filozoflan, tam ikiyi.iz y1l, b1kmadan, usanmadan, ~n ~u: yi.ik du unce enerjilerini 'tabii hukuk', 'toplum sozle~mes1' 93 g1b1 inanc,lanm akilla temellendirmek ic,in harca1m~lardir. Onlani: bi.i.ti..in kayg1lan, gerc,ekle~tirilmesi istenen ideal duzenin her hang1 keyfi bir istegin, bir kaprisin degil, insan tabiatmm kac,1r:1lm~z i..iri..inu oldugunu kamtlamakti. Ba~ka bir deyimle, boyle bir du zenin bir akil gerekimi oldugunu gostermek, onu anla~1hr, dolay1siyle arzulamr bir ~ekle sokmak, gerc,ekle ~me ~ansm1 arurmak icin ~artti. Bu maksatla Aycl111lanma-c,ag1 filozoflan myth.os'lar uydurmaktan bile geri durmam1~larchr. Bu mythos'lan iki obekte toplamak mi..i.mkun : i) Soyut-rasyonel mythos'lar; 2) Somut-empirik mythos'lar. I) Soyut-rasyoncl rnythos'larclan en onemli ikisini, 'tabi] rlu -

9 94 ' I ru. ' rnythos't1yla, 'toplurn, - sozle~rnesi' rnythos'unu anrnakla yetinecegirn. Filozoflann insan psikolojiyle ilgili kam ve g0ri.i~lerine gore, bu rnythos'lar cla farkh bir rnanzara gosterebiliyor. Yalmz, mythos'lann aynnt1lan i.izerincle durrnarn1za irnkan yok; zaten, konurnuz bakimmdan, bizirn i~in onernli olan nokta, Aydmlanrnac1 filozoflarm bu rn,ythos'lan, savuncluklan toplurn idealini akla-yakm, dolay1siyle kolayhkla benirnseriebil~r bir kihga sokrnak i~in uydurrnu~ olrnalan... Bu filozoflann kalktiklan ilke ~u: Akil veya sag-cluyu ahenkli bir toplum cli.i.zeninin tek ki~ilerin hii.r istemleri iizerine kurulmasm1 ernrecler; bu da 'sozle~rne' veya 'anla~rna' ile olur. 0 halde ilk toplumlar da boyle kurulrnu~ olmak gerekir. 'Sozle~me' ise daha onceki 'tabii bir durum' u gerektirir, o halde... Gori.i.li.iyor ki, filozof, burada, belli bir toplum-idealinden ve insan-anlay1~mdan kalkarak, cl e d u k t i f bir yoldan, sozi.im-ona toplumlann kurulu~unu tasvir eden bir t e 0 r i 'ye iniyor. Tabii, filozoflar sozlerine bu teori ile ba~lad1klan i~in, oyunun farkmda olm1yanlar, ger~ekten de toplurnlann kurulu~unu tasvir eden bir ~e~it 'bilirn,sel a~1klarna' kar~1smda bulunduklanm sanabilirler. Akla sonsuz gi..i.veni olan bir ~agda akla-yatkm olan bu mythos'lann pek ~ok aydma 'ger~egin tasviri ~ gibi gori.inrn,i.i.~ olrnas1 mi.imki..i.ndi..i.r. Bu ~ekilde, filozoflar sosyal-davalanm 'dogru' bir teoriye dayatm1~ oluyorlardi. 2) Filozoflarm toplum ideallerini hakh gostermek i~in ba~vurduklan bu soyut-rasyonel rnythos'lar yamnda baz1 canh, somut mythos'lar da yer ahyor. Bilyorsunuz, demokratik hayat anlay1~1 her ~eyden once 'iyimser' bir insan anlay1~m1 ~art ko~ar. Toplum di..i.zeninin bir 'sozle~me' i.i.zerine kurulabilrnesi, sonra bu sozle~menin devam1 i~in, insanm yalmz akil ve sagduyu sahibi olmas1 yetmez, aym zamanda dogu~tan iyi, haktamr, insancil bir yarat1k olmas1 da gerekir. 'Tabii durum' da iken. insan ger~ekten de boyleydi, ama ne olduysa zamanla bozuldu. imdi kurulacak aclil ve insamn 'ger~ek tabiatma' uygun bir toplum di.izeniyle insanrn kokel.iyiligine donmesi, her ti.i.rli..i. sonraclan eklenme koti.ili.ikten s1ynlrn,as1 da mi.i.mki.in olacaktlf. Bunu kamtlamak i~in filozoflar bundan once insanlann 'Altm ~ag' lar ge~irmi~ olduklanm, hatta bugi.i.n bile bir ~ok uzak iiilkelerde rn,utluluk. ban~ ve karde~lik i~inde ya~1yan toplumlar bulunclugunu 1anlata anlata bitiremiyor]ar. Vo]taire'in 'Dort mutlu ~ag' masalma, 'iyi Amerikah', 'Bil-

10 ge ~~nli', 'Soylu vah~l' masallan eklen~cek, uzak i.ilkelere gidip gelm1~ seyyahlann anlatuklan adeta birer peri masah gibi ag1zdan ag1za clola~acaktlf. insan ozledigi biitun iyi niteliklerin ge<;: mi ~ c;;aglann ve ba~ka iilkelerin insanlanncla gerc;;ekle~mi~ olduguna c;;abucak inamverir, ad eta onlan 'rnasalla~t1nr'. En ele~tirici kafalardan biri olan Voltaire bile bu.masallara kanm1~, i.i.stelik bu Liirlii masallan 'her tiirlii koti.iliik, bask1, haks1zhk, zorbal1k ve e~its~z li gin ortadan kalkt1g1 bir toplum di.i.zeninin pekali. miimki.i.n olabllecegine' bir kamt Olarak gostermek istemi~tir. Hayal-gi.i.ci.i.nu ok~1yan ve harekete gec;;iren bu ti.irlii somur mythos'lann bi.i.yuk bir iyimserlik isteyen bir toplum idealini gerc;;ek l e~tirmede bir di.i.rtec;; rolii oymyacag1 kolayhkla kestirilebilir "Biil'.un i.i.nli.i. gi.i.zeller 'Lolo kremi' kullamyor. Siz de tabil gi.izelliginizin meydana <;;1kmasm1 istiyorsamz, Lolo kremi kullammz! " Tabiz gii.zelliginin (!) meydana <;;1kmas1m hang.i kadm istemez; hele, i~in i<;;inde Lolobrigida'ya benzemek te olunca... Eh, ~imdi, kremi ya pan firma 'Lolo kremi <;;irkinliginizi gayet iyi gizler' diyecek olsa, tek ttip satam1yacagm1 bilir; onun i<;;in, muhtemel mti~ ter.ilerinin hayalini ok~iyacal<. bir formtil bulmak zorundadir. Bunun gibi, hayallerinde yaptt1klan toplum idealini gen;ekle~tir mek istiyen filozoflar da insanm kok<;;e veya dogu~tan iyi oldugunu, dolay1siyle c;;ok claha. mutlu bir hayata liy1k oldugunu, isterse bu mutluluga kavu~abilecegini telkin etmek zorundaclirlar. Bu sozlerim i.i.zerine baz1 okuyuculann sinizm'e kac;;an bir ~i.i.pheciligi savundugum samsrna kap1larak 'Dernokrasinin fikri ternellerini ~ tmaya <;;ah~an~ar sadece, bilerek veya bilmiyerek, kendi sosyal on-yarg1lann111 propagandas1m m1 yap1yorlarch? Savuncluklan ilkeler kendilerinde 'dogru' degil miydi? Sonra sizin mythos diye acllanchrarak gozden dii~iirmiye <;;ah~tig1111z t e or i 1 er, belli bir olc;;i.i.de, ger<;;egin tasviri diye kabul edilemez mi?' diye <;; 1k1~ malan mi.i.mkun. Gerc;;ekten de bu konuda pek c;;ok tarti~mabr olmu~tur, hala da olmaktadir. Yalmz benim bu gibi sosyal ogretilerin l(i}jik ele ~ tirmesi sonunda vard1g1m kam ~u : Belli bir takim pratik dilekleri ve ya~ama kurallanm dile getiren her hangi bir sosyal ogreti ne matematik bir teorem gibi kanztlanabilir, (demonstration) ne de bilimsel bir teori gibi dogrulanabilir (verification), olsa olsa haldz gosterilebilir (justification). Nitekim, demokrasiyi temellendirmek istiyenler, onun insan tabiatmm mant il<l bir gerekimi oldugunu gostermek suretiyle Jwnztlarnzya yel- 95

11 96 ~enmi ~ lerclir, ama, insan tabiatz declikleri ~ey kendi ideal insan anlay1~lanndan ba~ka bir ~ey olmad1g 1 i<,:in, yapt1klan, bir haltiz goste1:me denemesinden oteye ge<,:ememi~tir. Mythos'a ba~vurmalan cla b~mclanchr. Aslrnda, mythos geleceg e ait ideal bir durumun g e c;;m1 ~ e yansit1lmasmdan ba~ka bir 9ey 'clegildir. Ornegin, 'Toplum-diizeni bir sozlesme iizerine kurulmahdir' dilegi mythik bir g e<,:~i~e aktanlarak, 'flk topiumlar sozle.~me iizerine kurulmu~tur ' de111lmektedir ki, bunun bir kamtlama olmachg1 meydandadir. Her hangi bir sosyal ogreti, bu ogtetiyi clile getiren kimse ile, <,:oklu.k, bu kimsenin ait olclugu sosyal ziimrenin, bilin<,:li bilin<;siz, en kokhi pratik dilek, arzu ve ideallerini veya ya~ama kurallanm yansltir. Yalmz, nas1l ahlakl: degerler zamandan zamana, toplumdan toplurna, hatta insandan insana degi~iyorsa, toplum diizeninin yonetilmesiyle ilgili bu ya~ama kurallan da degi~ir. Politik bir ogreti olarak demokratik toplum ideali de toplum ideallerinden sadece biridir ve ister istemez, belli bir ~agm, belli sosyal, ekonomik, kiiltiirel ~artlann dogurdugu pratik ihtiyac; ve dilekleri dile getiren bir politik ogretidir. Marx'm deyimiyle soylersek, her politik ogreti bir ideolojidir; her hangi bir ideoloji, ozii geregi, yani bir pratik idealler sistemi olmak bakimmdan, dogru degil, ancak ic;inde bulunulan ~art ve ihtiya<,:lara uygun olabilir. ideolojiler yeni ~art ve ihtiya<,:lara uygunluklan 61<,:i.isi.inde iyi veya koti.i olabilirler. Arna t e or i k anlamda dogru veya yanh~ olamazlar. Durum boyle olmakla birlikte, yeni bir ideolojiyi savunan her di.isiini.ir onu teorik bir temele oturtmak diirtiisi.ine kars1 ko- ' ' yamaz. Buna ~a~mamah, <,:iinkii her insan kendi pratik ideallerinin yalmz 'iyi' degil, aym zamanda 'dogru' olduguna da inanmak ister. Hele yeni bir sosyal ogretiyi veya ideolojiyi yaymak istiyenlerin, onu biricik 'dogru' ogreti gibi gostermiye, yani akil goziinde hakh-<,:1karm1ya <,:ah~acaklan besbellidir. Nitekim demokrasiyi savunanlar da bu yola ba~vurmu9larchr. Kuruculan tarafmdan insanhga yaki~ir biricik dogru sosyal - ogreti diye bilinen demokrasiye i d e j i damgas1111 ilk vman Marx olmu~tur. i~in ilgi <,:ekici yonii, Marx'm demokratik ogretiyi salt belli bir sm1fm, kendi menfaatlerini 'eski-diizen' in koruyuculanna kar~1 savunmak amaoyla ortaya attig1 bir <,:e~it fikr1 propaganda ve goz-boyama arac1 saymas1; buna kaq1hk, kend isini n bayraktarhk ettigi Sosyalist-ogretinin, her tiirli.i menfaat cli.i~iinc e sinden ve pratik kayg1dan uzak, salt tarihl geli~meyi ol -

12 dugu gibi yansitan 'bilimsel bir teori' oldugunu iddia etmesidir. Yazumn ikinci boliimiincle k1saca bu icldiay1 ele~tirmek istiyorum. Bilindigi gibi, Marx' c1 tarih felsefesinin teknik acl1 'Tarihi Materyalizm', bir ba~ka cleyimle, 'Diyalektik Materyalizm' dir. Yalmz, Marx ve ona inananlar, Tarihi Materyalizmi bir felsefeden c;;:ok, tarih boyunca sosyal yap1 degi~melerini t a s v i r eden.sosyolojik bir teori, yani bilimsel bir a <;; 1 k 1 a m a diye an-. larlar. Onlarca, Marx' czlzk bir c;;:e~it sosyal-ogreti veya id e o l o - j i degildir, halis bir bilimdir. ' Yalmz, biliyorsunuz, Marx, sosyal degi~me ve geli~menin ilerde ne dogrultu alacag1m da onceden haber vermekte, gelecekle ilgili prognostiklerde bulunmaktadir. Sosyoloji gibi, daha c;;:ok olam tasvirle yetinmesi gereken.bir bilim, nas1l olur da, bu tiirlii prognostiklercle bulunabilir? diyeceksiniz. Cevab1 pek basit : Sosyal yap1-degi~meleri ~a~maz ekonomik bir determinizme tabidir, dolay1siyle biz bu determinizmin kanunlanm bilirsek, fizik diinyada oldugu gibi, sosyal diinyacla da ilerde neler olacag1111 oncede11 kestirebilirir. Diyalektik Materyalizm bize bu determinizmin anahtanm verdigine gore.... Burada Diyalektik Materyalizm iizeriti'cie dunnam1za, hatta bu sozde-bilimin ana-c;;:izgilerini belirtmemize bile imkan yok. Yalmz, konumuz ac;;:1smdan en onemli nokta, Marx'm tarihl geli~mede fikirlere en kiic;;:uk bir yer, bir pozitif gorev tamnamamasi. oi:ia gore, bi.itiin tarihi geli~meyi ekonomik faktorler ve bu faktorlenn sebep oldugu sm1 -kavgalan belirler. Bi.iti.in fikri unsurlar, din, sanat, 'felsefe, politik-ekonomik ogretiler hakim sm1 lann icleolo- fisini yansitan bir 'iist-yap1' olup tarihi geli~rnede yap1ci ve yarat1c1 bir rol oynamazlar; ancak onu yansitir, hatta yerine gbre c;;:arpmrlar. Sosyal-degi~menin en ~icldetli formu olan 'devrimler' de, gosterilmek istencligi gibi, bazi ahlaki ve insani ideallerin eseri deg;il, menfaat c;;:arp1~malanmn i.iriiniidiirler. 1deolojiler bu menfaatleri kamufle etmiye yarar. Marx'm goriiniirdeki ba~ kayglsl, tarihi-sosyal geli~meyi salt objektif bir ~ekilde ta s vi r etmek, bu arada her ti.irlii id e - o lo j i k, hele u top i k unsurlann sosyal teorisine s1zmasm1 onlemektir. Onca tarihl geli~meniri son a~amas1 olan 'sm1fs1z toplum' da, hi.imaniter bir ideoloji veya utopianin degil,.dogrudan dogruya tarihi bir zaruretin kac;;:1mlmcu sonucu olacaktir. Onun 97

13 98 ~~~ 1 i~-~r~, tarihl geli~rneye hiikmedebilecegini, t~rihin? e~.i~~esini degi~tirebilecegini sanan her tiirhi u t o P 1, k d~~unu~e du ~ rnan goriiniiyorclu. Bundan otiiri.i, z~rn~mnm so~yahs _~ ~to J~iacilan' m da gen;eklerden habersiz harlci ~.af~l~~ d1ye ku\ums1yecektir. Gerci 's1ri1fs1z bir toplurn duzem onunde sonuncla ge r\ekle~ecekti;, 'arna insanlar istedigi i\in degil, tarihin i\-rnan. t1g1 bunu gerektirdigi i<.;in. Bu bak1rnclan Engels' in ~ir.kitabmm ad1 bile son clerece manidar : 'Die Enticklung des Sozial1srnus von cler Utopie zur Wissenschaft'. *. Bi.itiin bu tuturnuyla Marx, 'Ebed! Ban~ ' hayalinin ger\eklqrnesini yiirekten dileyen ve bu yolda bir fikir sava~ma giri~en b.ir 'diinyahk peygarnber' degil de, salt ka\milrnaz bir ~ekilde gelip \atacak olan bir dururnu haber verrnekle yetinen bir \e~it 'sosyal rneteorolog' pozuncla; ancak tahrninlerinin ~a~rnaz tahrnin- / ler oldugunclan emin bir meteorolog. Nitekirn, bu neutre 'bilim aclam1' tavnm daha iyi belirtmek i\in, Marx, bir clonemden sonra, clevrimci ugra~1larla ili~igini kesmi~tir. Bir zamanlar ' irncliye kaclar filozoflar \e~itli ~ekillerde diinyay1 yorumlarn1~lard1, as1l clav::i onu degi ~ tirmektir' decligini uriutmu~\asma, Kapital'i yazcl1g1 ~agda ve claha sonra, bir, bilirn-adam1 olarak gbrevini, 'sosyal degi~menin kaq1-konulmaz kanunlanm m,eydana \Ikarma' gibi salt teorik bir ugra~1 olarak anhyacak v'e gosterrnek istiyecektir. S0zi.in kisas1, Marx' r:zlzk, kapitalistlere kar~1 i~\i -s1mfmm haklanm savunan, dolay1siyle Proletaryan~n kurtulu~ davasma hizmet eden bir i cl e o 1 o j i degil, her ti.irli.i ahjak] yan-tutma' clan, her \e~it p r a t i k kayg1dan uzak, objektif-teorik bir bilirn olrnak iddias1ndad1t. t imdi, burada, bir tarih felsefesi olarak Marx' c1hg1 elestirmek i~temiyoruz; bu olduk~a kolay bir i~ olup ~irndiye kadar pek ~ok kimse tarafmdan denenmi~tir. Bizirn as1l davarn1z, Marx'c1h g~n, s?n derece biiyiik bir ustalikla bilimsel bir kihga bi.iri.inmi.i~ bir.i cl e o 1 o j i, hatta bir u t o p i a oldugunu gostermek. Bu dii ~ iincemizi ~u ~ekilde peki~tirebileceg irnizi samyoruz : 1 )Mar:' Kapital adh ana-eserini yazah aradan yi.izy1la yakm zaman ge~ti; Marx'm s0zde-bilimsel kehanetlerinden en onemlilerini~ ger\~kle~rnedigini, sosyal olaylarm onun beklediginden ba~- 1<.a bir 9ekilde geli~t i gini goriiyoruz. Tarih. Marx'i yalanlarn1~ ol- " 'Sosyali_zmin Utopia olmaklan c;:1kip Bi lim baline gclmcsi'.

14 dugu halde, fikirlerinin Komiinizm denen giic;lii bir ideolojinin, haua 'diinyahk bir din' in dogu~una yol ac;m1~ olmas1 dikkate deger. Bu diinyahk dinin her yana yay1lmak ic;in tarihte qine az rastlamr bir propaganda, sizma ve taraftar-kazanma ag1 kurmu~ oldugunu hatirlatmama bilmem liizum var m1? Bilimsel hakikatlerin reklama ihtiyaci olmad1g1 besbelli; o halde, nas1l oluyor da, insan arzulannm ve ideallerinin, dolay1siyle onla:r:1 dile getiren fikirlerin tarihi geli~mede en kiic;iik bir etkisi olam1yacag1m ac;1kc;a ilan eden 'bilimsel bir teori' tarihin belki ~imdiye kadar gordiigii en d e v r i m c i i d e o 1 o j i 'ye desteklik ve kilavuzluk edebiliyor? Bu c;eli~me bir tek ~ekilde ac;1klanabilir : Bi.itiin bilimsel goriini.i~iine ragmen, Marx' c1hk, tarihl geli~meyi t a s - v i r etmekten c;ok t a h r i k etm.ek i'stiyen bir sosyal ogreti, hatta bir 'sava~-parolas1' d1r. Gerc;ekten de, Marx'm en objektif gibi goriinen analizlerinde bile d u y g u s a 1 bir ton sezmemek imkans1zdir. brnegin, en c;ok 'bilimsel' gibi goriinen 'art1k - deger' teorisi Marx'in kapitalist ekonomiye kar~1 duydugu nefret ve isyam giic;liikle gizlemektedir. Bu teorisinde Marx'm, ahlaki - insani bakimdan, kapitalist tutumu mahkum ettigi apac;1kur, zira, ona gore, kapitalist ekonomi 'insan emegini' bir nesne degerine ii:idirmekle, insam nerdeyse insanhgmdan c;1karmaktad1r. Sonra, Marx'm kapitalist tutum ile liberalizmin ahlaki ilkeleri arasmdaki c;eli~rneyi ozellikle belirtmesi de, gene ahlaki bakimdan, kapitalist ekonominin tutumunu onaylamad1g1m gosteriyor. Marx'm gozi.inde 'ekonomik yan~ma' fikri,, kuvvetlinin zay1h ezmesi ilkesine dayand~gmdan, hem ahlaka, hem de insanhga aykind1r. Nitekim, ona gore, kapitalist ekonomi bu tutumuyla kendi kuyusunu kazmaktadir. Soziin kisas1, Marx'm objektif gibi goriinen analizlerine bile ahlaki deger-yarg1lanmn kan~t1g1, hatta bu deger yarg1lanmn analizlerine kilavuzluk ettigi meydandadir. Daha dogrusu, Marx kapitalist sistemi analize eder gibi goriin~rek,. aslmda onu ele~tirmekte, hatta diipedi.iz mahkum etmektedir. Kapitalist sistem ergec; y1kilacaktir, c;i.inkii 'insanhga-aykin' bir sistemdir. Marx'm 'Kendi yap1s1 geregi Kapitalizm y1kilmaya mahkumdur' gibi soz- lerinin gerisinde 'Kapitalizm y1kilmahdir!', hatta 'Kahrolsun Kapitalizml' parolalarmm gizlendigini gormek ic;in fazla keskin-gori.i. ~lii olm1ya da liizum yok. Aktif-devrimci c;agmda Marx, 'Diinya i~c;ileri, birlqiniz!' diyordu; ~imdi ise, 'Ey i~c;iler, tarih nas1l olsa size kaq1 i~lenen haks1zhklarm oci.ini.i alacaktir, umutsuzlanmay11i!' der gibi bir hali vardfr. Bu tutumun, kendi zamanmda gi- 99

15 100 ri~ilen <;e~itli, sosyalist clevrim te~ebbiislerinin ba~ans1~hk~a so_~u<; lanmas1 kaqrsmda,.yiireksizlenmemek arzusundan dogdugu soylenebilir. Bu yorumumuz yanh~ bile olsa, o~ ta?a tar~~i bir ger<;ek var 0 cla Marx'ohgm devrimci-utopik bll' icleolopfe kilavuzl~1_k etmekte olusu. Bir Thorstein Veblen de, Marx gib1, sosyal deg1~melerin bir <;~~it.teknolojik determinizrne tabi oldugunu iddia eder. arna Veblen olamn tasviriyle yetindigi, her tiirlii 'degerlendirme' lerden uzak durdugu, hele tarihi geli~rnenin her hangi bir erege. bir ideal duruma dogru gittigini soylernedigi i<;in, ogretisinin pratik-devrimsel en kiiciik bir yanklsl olrnam1stir; hatta Veblen ad1- m bile duyan pek a~d1~. ' 2 - byle samyorum ki, Marx\:1hgm as1l 'harekete gotiiren', 'devriµici' yonii, tarihl geli~meye bir son clurak) bir am«-r; <;izmi~ olmas1, biitiin s1zlanmalarm sona erdigi, biiti.in sosyal gerginlik ve kavgalarm bittigi, insanlarm biiti.in kotihiiklerden s1ynhp ban~ ve huzura kavu~tuklan bir <;:qit 'diinya-cenneti' utopias1111 ta rih1 determinizmin eregi, bitirn noktas1 gibi gosterrni~ olmas1chr. Ger<;i Marx, tarihi geli~meyi yorumlamasmda ahlaki motiflerden ka<;mmak i<;in <;ok <;abahyor, ama bunda pek ba~anh oldugu soylenemez. Biryol 's1mf-kavgas1' kavrammda bile ahlaki bir ton var; bu ton 'ezenler-ezilenler', 'somiirenler-somiiri.ilenler' deyimlerinde apk<;a ortaya pkiyor. Marx'm bilin<;-altmda, tarihin 'iyi' ile 'koti.i' ni.in bir sava~1 oldugu inanc1 kok salm1~ gibi; bu inanca, sonunda iyi'nin kotii'yii yenecegi giiv~ni ekleniyor. 'S1- mfsiz toplum' un ger<;ekle rnesiyle birlikte, 'insanoglunun insanoglu tarafmclan somiiriilmesi' trajeclisi sona erecek, ger<;ek hak, e_~itlik, adalet, hiirhik <;ag1 ba~hyacakt1r. Marx"m, Aydmlanmac1 filozoflarm en koklii ina,nc1m, 'ilerleme' fikrini benimsedigi, hatta bu fikre eskatolojik-messianik bir hava verdigi gori.ili.iyor. Bu fikrin, pratik bir ideal olarak, Marx'm tarih-felsefesine kilavuzluk ettigi iiphe gotiirmez. Burada Marx'm Bat1cla uzun bir gelene~i olan ve kokleri Yahudi-Hiristiyan mesianizmine kadar giden 'tarihi erek<;ihk' inanc1m benimseyip ona 'bilimsel bir k1hk' vermege <;al1~tigm1 goriiyoruz. Tarjhte erek fikrini Hegel'den <;levralan Marx'a gore, tarihi geli~me rnanas1z l;>ir kor-dogi.i~ii degil, kaqi - konulrnaz bir determinizmle belli bir erege yonelmi bir ilerlemeclir. Oysa, biliyor_sunuz, 'erek' kavranu, her hangi bir 'iyi' yi istiyen ve onu ger<;ekle~tirmek i<;in planlar yapan insanm pratik ha-

16 101 yatma ait bir kavramd1r. Kald1 ki, determinizmle erekc;:ilik fikrini uzla~tirmak imkans1zdir. Zaten Marx'm sisteminde 'erek' fikri pratik icleallerinin dii~iincesine zorlad1g1 yabanc1 bir unsurclur. 3 - Bu soylediklerimiz de gosteriyor ki, Marx, kendinden once bir c;:oklanmn yapt1g1 gibi, kendi ahlaki-insani ideallerini, ba~ka bir deyimle kencli i d e o 1 o j i 'sini tarihe mal etmege c;:ah~rnaktad1r. Bana oyle geliyor ki, Marx'm teorik-dii~iincesini harekete getiren as1l gii<;, kendi zamamnda kapitalizmin her tiirlii insaf, adalet ve insanhk duygulanna aykin tutumunu ve gidi~ini yakmdan ' ya~am1~ olmas1, hele gordiigii feci durumu kapitalist iktisatc;:1lann hakh gostermiye kalki~malan k::tq1s111da duydugu hakh tepki olsa gerektir. 'Kapital', d1~tan bak1ld1kta, ohm ve ilerde olmas1 bekleneni tasvir etmekle yetinen bilimsel bir inceleme int iba1m uyandirabilir. Ancak, eserin duygusal tonunu sezen brr kimse, onun olup biteni yan-tutmayan bir gozle yansitmaktan c;:ok, dayamlamaz bir duruma <;are aramak amaoyla yaz1ld1g1m hemen farkeder. Bu bakimdan 'Kapital', bir iktisat kitab1 oldugu kadar h ir ahlik mesaj1, hatti 'tarihi geli~menin dogum-sanc1lanm azaltma' bahanesi altmda, i~c;:ileri sava~a c;:agiran ve yiireklendiren ideolojik bir eserdir. Marx'm as1l amao pr a t i kt i r, ancak bu amaca eri~rnenin, 'ahlak-ogiitc;:iisii'.olarak degil de, 'bilim-adam1' pozuncla gori.inmek suretiyle c;:ok daha kolay ve kestirme olacag1111 sezmi~tir. Nas1l bir zamanlar bir kuyruklu-y1ld1zm diinyaya c;:ar pip yokedecegi soylentileri insanlan bu ger<;ekten de olacakfi1;1~ gibi clavranm1ya yoneltmi~se, kesin bilimsel bir kehanet te gelip <,:atacag1 haber verilen clurumu biran once gerc;:ekle~tirmiye yi.ireklendirebilir. Bence Marx' c1hg111 devrimci giidiniin sirnm bunda aramalid1r. insanlan en kolayhkla harekete getiren utopia'lar hemen gerc;:ekle~iverecekmi~ gibi goriinenlerdir; Marx, 'diinya - cenneti~ nin tarihin kencli ic;:-zaruretinin tabii bir i.iriinii oldugunu kanjjtlamakla, mutluluktan pay alam1yan geni~ halk y1gmlanna biiyi.ik bir umut kaplsl ac;:makta ve boylece 'onlan aym <lava etrafmda kolayhkla tophyabilmektedir. Burada da, bir dilek 'Boyle olmai1chr', yerine 'Boyle olacaktir!' ~eklinde ifade edilmektedir. Yani, aslmda, 'olmas1 istenen veya gereken' den, 'olan ve ilerde olacak olan' c;:1kanlmaktadir. Marx, tarihi diyalektigin belli bir amaca gotiirdiigi.inii kamtlam1ya c;:ah~maktadir, oysa bence, biitiin diyalektik geli~meyi ac;:1khyan son amac;:tir, yani 's1111 s1z bir toplum' ideali veya utopias1dir, yoksa tersine degil. Ba~ka bir deyim-

17 102 le, biitiin diyale~tik 's~mf~1z to~l':-m ut~pias1' _m hakh gostermek i\in kurulmu~ bir \.~~~-t ~ozde-b~hmsel iskeledir. Bu_na ~-a ~~-~m~mak, hatta bundan?turu Ma~x I ~1r:amamak gerekir, \Unku bir sosyal ogreti, belli_ bir fa~ama id~~l~~1 g~~\ekle~tirme amacm1 giittiigii ol\i.ide, ~u idealm yalmz iy1 deg~l, aym zamanda 'dogru' oldugunu telkm et_mek zo~undad1r. Bunu ba~aram1yan bir ogreti bir mythos vey~ bir utopia ola:ak -~al~1y_a mahkumdur. Bir bi- 1 imsel prognostik olar~k Marx c:1 o~retmm yanh~hg1 an la~ilm 1 ~ olmakla beraber, bir l d e o 1 o J I olarak \ekicilik giiciinden pek az ~ey kaybetmi~tir. <;u~~~~', bu~ii_n_ de 1;1a~_x'~1h~, _ele~tirme giici..inden y~ksun_o:anlan~ g:ozunde ~1l~~sel ~uv1yet~m muhafa- ' za etmektedir ve i~m as1l il~~ ~eken yonu ~u ki, Marx.cz ideoloji; yeteri kadar taraftar bulab1hrse, Marx'm hayal-ettigi Utopia'y1 ger\ekle ~tirebilir. Yalmz bu da, Marx'c1hgm dogrulugunu degil, Marx'm iddialarmm tersine, ikirlerin tarihteki 'yaratlo' gi.idinii gosterir.