DtLtN TUZAKLARI * II. SEMANT!K TUZAKLAR VEYA PLATON'UN KURUNTUSU. Hiiseyin Batuhan

Transkript

1 DtLtN TUZAKLARI * II. SEMANT!K TUZAKLAR VEYA PLATON'UN KURUNTUSU I Hiiseyin Batuhan GiriJ: "Menon" diyalogunun ba~mda Sokrates kendisine erdemin ogretilip ogretilemiyecegini soran Menon'a, "Ben daha erdemin ne oldugunu bilmiyorum ki, ogretilip ogretilemiyecegini bileyim" cler ve bunun ardmdan "~imdiye kadar bir bilene de rastlamad1m" diyerek bu konudaki bilgisizligin evrensel oldugunu ima eder. Bundan sonra giri~ilen ara~t1rmada Menon'un "Erdem nedir?" sorusuna verdigi cevap Sokrates'i tatmin etmez, c;;iinkii ' Sokrates kadmm, erkegin, devlet adammm, ~unun, bunun er 1 demlerinin ne oldugunu degil, "erdemin kendisinin" ne oldugunu bilmek arzusundadir. Onun ic;;in, biraz da alay_h bir tonla Menon'a, "Ben tek bir erdem ararken, sen kar~1ma bir siirii er- dem c;;1kardm" der. Sozii uzatm1yay1m, "erdem", "cesaret", "dindarhk", "gi.izellik" gibi daha ~ok degerler. - diinyasma ait kavramlarm taru~1ld1g1 sokratik diyaloglarm hi~ birinde pozitif bir sonuca vanlmaz; ba~ka bir deyimle, incelenen kavramm kesin ve belirli bir tammmm yap1lmad1g1 goriiliir. i~te Sokrates'm binlerce y1ldir dillere destan olan "Bildi~im tek ~ey hie;; bir ~ey bilmedigimdir" soziiniin arka-planr budur. Yalmz, bana kahrsa, Sokrates'in biiyiik bir alc;;ak-goniilliili_!kle "bilgisizlik" diye vas1flandird1g1 ~ey bilgisizlik degil, salt "bilgisizlik kuruntusu"; ;islmda Sokrates bu konuda insanca bilinebilmesi miimkiln olan her ~eyi biliyor, bu bakimdan "insanlarm en bilgesi" ilan edilmi~ olmas1 bilsbiltiln yerindedir; ne var ki, yanh~ bir dil-anlay1~1 yiiziinden, daha dogrusu, belki de belli bir dil idealini her giln kulland1g1m1z dille kan~tird1g1 ic;;in bilmedigini samyor. i Bu yazmm birinci k1snu Felsefe Arkivi, say1 14'de ~1k~tir. I.

2 28 imdi ~oyle sorahm: "Sokrates'in soziinii ettigi bilgisi:_,lik ne <;;e~it bir bilgisizliktir?" Herhalde So~rates g~re~ ri:atema"t1ge, ~erek tabiat bilimh;rine, gerek tarihe a1t ba~1 b1lg1len oldugunu m kar etmiyor; bir koleye geometriye ait bir teoremi1{ nas1l_ <;;ozi.ilebilecegini ogretmesi, sonra bir<;;ok sava~larda ba~anh bir asker olarak ortaya <;;tkmas1 onun hem teorik, hem pratik bir<;;o~ bilgileri oldugunu gosteriyor. 0 halde, yoksun oldugunu itiraf ettigi bilgi ne <;;e~it bir bilgi? Platon'un deyimiyle bu "idelerin bilgisi" veya kavramlann bilgisi; bugiinkii dille soylersek, Sokrates kul- land1g1m1z bir<;;ok sozciiklerin tam anlamm1, biricik dogru anlamm1, gerr;ek anlamm1 bilmedigini soyluyor. Bu. durum kar~1smda bizim ididam1z su: Giinfok dilde sozci.iklerin tam anlam1, biricik dogru anlam1: gerr;ek anlam1 diye bir ~ey yok. O~un i<;;in, bu yaz1m<:1. "'Semantik tuz.aklar.veya Platon'un.kurun.tusu. '. ' ba~hgm1 verdim. 'Platon'un kuruntl;lsu' d1yorum, <;;tinkii.platon Sokrates gibi kavramlann bilgisinden yoksun oldugunu itirafla Yf:. ti.nmiyor, iistelik bu bilgiy~ sahip olclugiunqza, hi<;; clegilse, ye-. teri kadar <;;ab<t gosterirsek, sahip olabilecegim~ze inamy01~: Plat.on'~ gore, boy le bir.bilgi teorik - pratik butiin - ot~ki : bilgilerimizin on - dayanag1c11r., <;;iinki.i. riesneler<len dogru bir ~ekilde sozepebilmemiz,i<;;in, nesnderi dile,getiren sozdi.klerin manas1 uzeri11de anlam1~ ol:i;nam1z gerekir:; teknik deyimiyle, semantik. dogijulu~ olg.usal dogrul-q.gun ~art1d1r. Ornegin ben "pva standa,rt ~artlar a1t1nda 100 de kaynar '~ dersem, b.u yanh~ bir olgusal (emprik) iddia olur;. ancak buracla 'Clva' sozg,i..i.giini..i. herkesin 'su' sozci..i. giiyle sembolize ttigi nesneyi go.stermek i~in kullanm1~sam;,iddiamm yanh~hg1 olgusal degil, semantik _(yani.anlamsal) bir yanh ~hkttr; semantik yanh~hklar.her;hangi bir sozciigun orta~- -1$,ull<).mmlanna : uymamakt;m, dogd ugi1. i.<iin yanh~ - anjarna,ya,.veya a!1 la~mazhga yol a<;;arlar. 0 halde, nesnelf;r,hakkt.nda oigusal.an ~<tmda dqgru iddialarda bulunabilmemiz.i<;;in ilkonce ~esn,elerd,en sozederken. ki1lland1g1m1z sozcii~lerin.anlarn,1 uzerinde anl;:t~ffiui.oh:nam1z gerekir: Beni!Il "<;;anta" dedigim.bir ~eye b.ir ba~kas1 ','.torb( derse aram1zda bildiri~me ml'nnkun. olamaz.. Hepimizin ne gib1 nesnelere "<;;anta'.'., ne gibi nesnekr.e "~orba" de;memiz.gerek ti~i konusunda.anla~1p uzla~mam1z ~artt1r. Bu - ~art gen;.ekle~medtk<;;e.hem bildiri~me (.communication) mumkj.in olmaz, hem de uyumlu bir. toplum diizepi kurulftmaz, <;ilnku a'nm ''.iyi'.' dedi.gi ne b "koti.i.", c'nin "erdemli" dedigine d "erdemsiz" diyecek, boy lece toplumda.diizen kurmak da mi.i.mki.in olm1.yacak..platon'un

3 da ana- kaygm bu zaten': i.iyelerinin "iyiligi", "adaleti", "cesareti", "dindarhg1", "giizelligi." farkh ~ekilde anlad1g1 bir.toplum kaosa, dolay1siyle i;;oki.inti.iye mahkclmdur; onun ii;;in her sozci.igiin "dogru anlam.1"m, "geri;;ek anlam1' '.m bilmek.yalmz bilgilerin insandan insina aktanlmas1, dolay-1siyle birikmesi bak1mmdan degil, toplum hayatll1lff mi.imki.in olabilmesi ii;;in de. on - ~arttir. Platon~ a gore, bir sozci.igfrn ger~ ek veya dogru anlarm o. sozciigi.i.n sembalize ettigi i d e.. a veya kavramdir; dolay1siyle. idea'lann bilgisine yiikselmemi z gerekiyor; buri.un ii;;in. de ha~vui:ucag1m1z ara*tlrma metodu dialektik, ba~ka bir ad1yla. felsde'dir; Aristotdes'te mant1k, gi.i.n.i.imi.izde gen!~ anlamda semantik adm1 alan. bu t1gra~1 bi.i.ti.i.h oteki bilgi ugra~1larrmn temeli ve on -,.dayanag_1 olarak kai::~1m1za i;;1kiyor... Bu ai;;1klamadan sonra.neden "Platon'un htruritusu" ba~hgm1 kullanmakta ayak direttigiin sorulabilir; Plafon'~n clil hakkindaki" bu gori.i~.ii dogru degil mi? Bu. yamnm son boli.imi.ind~ d~ belirtmege i;;ah~a~ag1m. _gibi, Plat9n'un dil - anlay1~1 belli bir,clil - i"deali veya ideal bir dil - kurma i;;abas1 olarak yorumland"1kta ger<;;ekten de sayg1ya cleger bir anlay1~; ancak ne kullamlan {1ilin yap1sm1 yans1t1yor, ne de insanlar arasmda bildiri~me,nin; clolay1siyle anla~1nanm saglanmas1 ii;;in Platon' cu a:ibmda. bir ideal dile (bugi.inki.i. teknik deyimiyle. formalize Dir di~ Ie) ihtiyai;; var; kaldi ki, kullanilan' s<;>zc'i.iklerclei;i aym dil toplun'l,unun aym ~eyleri _anlafi1as1 ~~in ne soyut nesneler olan idea'lac ri.n varhg1 gel:ekli,, nc:; de zihni,mizde varold"ugu' sa~mlan kavramlarm;, ~il a,nla~may1 saglamak ii;;in i;;ok daha pratik, <;;ok daha ir_ice b~~l. ~1ira_Ilar ve.ar~<;;lar geli~tirmi~. Bu kural. ve ara~lan iyi hlllanm.a's1ni bilen. herkes her durumda ne aemek istedigini kaqis1ri:dakine anlatabilir; ariia.g ene de,a ile b gibi iki ki~i ar~s1rida bfr anla~ma ol'abilmesi i<;;in; a'nin aklmdan ge~en seylede b'nfo aklmd~ri ge<;;e~ ~eylerin t1pit,1p1n~ ~y1~1 olmas1 ge1 ekmez; ' dil yarchqnyhi. biz daha <;;.Ok bai1 _di.i~,ii~celerirriizi "ima;, ederiz; onla~1 olclugu' gibi yans1tmarp1ia hi<;; bir ~ekilde imkan yoktur... ;.. '... ' (. :. \ - ' "Dilip semaritik ti.lzaklad'ndan so.z - etmek amac1m g.i.ittii.gi.im bu yaz1y.a.'platon!un kuruntusu' ile. ba~lay1~1m1n asll gerek <;:esi, <;;ogumuzun, Platon'un idea'lar e)gretisini kahl'll etmiyenlerin ~eya yadirga)'.anlarm bile, Plat"ori'cu bir dil-anlayzjz.ni. beni.m. semz~ olmam1z, farkmda. olmadan ayn1. kuruntuya kentlimizi kaptirmam1zdtr. Bu Platon'cu kunin.tll1 sozciiklerin.: anlam1 iize- 29 /

4 30 rinde yaptig1m1z biitiin ~art1~malarda kendi~i a~1ga vun~r; her sozciigiin dogru veya kesm bir anlam1 oldugu manc1 (biraz da Platon' cu - Aristoteles' ci bir egitim sonucu olarak) oylesine dii- ~iincemizde yer etmi~tir, nerdeyse o.ylesine bilirn~ - altim1za i~lemi~tir ki, ikidebir "insamn ozii", "gen;;ek sanat'', "ger\ek demokrasi" gibi la.har etmekten \ekinmeyiz. Dolay1siyle herhangi bir sozciigii bizim anlad1g1m1z anlamda kullanm1yanlan 0 sozciigiin anlamm1 bilmemekle degil, o sozciigiin gosterdigi nesneyi bilmemekle SU\land1nnz. Bu bakimdan, ornegin "miizik" denince klasik miizi~i anlayan birinin goziinde sozgeli~i Schonberg'i veya Webern'i begenen biri diipediiz "miizikten anlam1yan", ger\ek miizikle sahte miizigi, sanat eseri ile sanat - d1~1 olam birbirine kan~tiran bir kimsedir. Genel olarak, kendi begenilerimizi payla~m1yanlan "zevksizlik"le, kendi ahlik - kurallanm1za uymayanlan "ahlaks1zhk"la, kendi siyasi gorii~lerimize kat1lm1- yanlan "bozgunculuk"la, hatta. "vatan - hainligi" ile su\laman11z Pliton' cu bir dil - anlay1~1m ne.denli benimsemi~ oldugumuzu gosterir. Buna da ~a~mamah, \iinkii Platon'un dii~tiigii kuruntuyu kokle~tirmek hususunda oldum olas1, biitiin filozoflar, din - a damlan, politikacilar, ahlak - ogiit\iileri, hatta sanat\1lar elbirligi etmi~ gibidir; her din ve ahlak - sistemi biricik "ger\ek" sistem, her sosyal ogreti biricik "dogru" ogreti, her sanat aki.m1 biricik "halis" ak1m olmak iddiasmd,ad1r. Filozoflar da, yakm zamana kadar, "dogru"nun, "iyi"nin, "giizel"in oziinii (mahiyetini, tabiaum, ashm) ara~urmay1 ba~ - gorevleri saym1~lardir; onlara gore, bir tane "ger\ek dogruluk", bir tane "ger\ek iyilik", 1 bir tane "ger~e.k giizellik" vardir. Onun i~in, Platon \e~itli iyi ki~ilerin ve adil davranz~larzn neler oldugunu degil, iyinin kendisinin, adaletin kendisinin ne oldug1.mu ara~tinyordu; onun i\in Sokrates, kendisine "cesaret"in ne oldugu sorulan bir kimsenin, "cesaretin ne olcfogunu ogrenmek istiyorsan, Laches' e bak, zira o cesur bir insand.ir" yolunda verecegi bir cevab1 doyurucu bulmuyordu, ~iinkii Laches'i, Kallikles'i veya Sokrates'i cesur diye vas1fland1- rabilmemiz.i\in "cesaretin kendisi"nin ne oldugunu bilmemiz gerekirdi. 'tyilik', 'adalet', 'cesaret' gibi d.eyimlerin belirli ve kesin bir anlamlan olmas1 gerektigi, dolay1siyle kullamlan yontem ne olursa olsun; felsefecinin ' ba~ - gorevinin bu biricik dogru anlam1 meydana pkarmak oldugu inanc1 insan dii~iincesinin sapland1g1 en inat~1 inan~lardan biri olsa gerektir ~ Platon'un d1yalektigi de, Aristoteles'in analitik tammlama metodu (definitio- /

5 nem per genus proximum et differentia specifica) da, gi.ini.imi.iz Fenomenologlanmn 'oz-gori.isi.i' (Wesensschau) dedikleri yontem de hep bu "ger~ek anlam1", ortaya ~1karma ~abas1yla di.i~i.ini.ilmi.i~ yollardir. Bi.iti.in bu ugra~malann "semantik bir aldanma" (semantical illusion) i.iriini.i oldugunu gostermeye ~ah~acag1m. Soziini.i ettigim "semantik aldanma" nm ~e~itli bi~imleri olmakla birlikte, bi.itiin bu ajdanma ~e~itlerinin bir tek kaynag1 cldugunu samyorum: Dilin yapm ve sozciiklerin i~leyi~i hakkmcla son derece basit ve yanh~ bir modelden kalkiyoruz da ondan;,buna (Wittgenstein'i izleyerek) "dilin mozaik modeli" diyebilir~z. Bir yanda ger~ek var, obiir yanda dil; bir yanda ger~ek diinyas1m meydana getiren nesneler, durumlar, olaylar var, obi.ir yanda onlan dile getirmek i~in kulland1g1m1z sozciikler veya sozciik - dizileri, yani ci.imleler; oyle ki nesnelerle sozciikler arasmda daima pin; - bir bir baglantl var. brnegin: 'yagmur yag1yor' ci.imlesi 'yagmur' ile 'yagmak' deyimlerinin meydana getirdigi ki.i~i.ik bir mozaik; bu kii~i.ik mozaik yagmurun yagmas1 denilen bir olay1, yani ger~egin ki.i~iik bir par~asm1 yansit1yor. Daha uzuri bir soz dizisi ge'r~egin daha geni~ bir bolgesini yansitan bir mozaik gibidir. Onun i~in, 'dilin mozaik modeli' yerine 'dilin yansuma (veya resmetme) teorisi'nden de soz edilebilir burada. Bizce onemli olan, bu' modele veya anlay1~a gore, bir mozaik oyununda oldugu gibi, dilde de her sozciigiin aym ~ekilde i~gordi.igi.ine, dolay1siyle aym '~ekilde anlamh olduguna inamlmasi. (Platon'un idealari da her sozciigiin kaq.1hg1 olan nesnelerin prototipinden, anaorneginden ba~ka bir ~ey olmasa.. gerek.) u halde herh<;ulgi bir sozci.igi.in anlamlz olmas1, onun ger~ek diinyasmdaki belli bir ~eyi gostermesi, temsil etmesi veya belli bir ~eyin yerini tutmas1 demek oluyor. Buna gore, 'yagmur' sozci.igi.ine ger~ekten bu sembolle dile getirdigimiz nesne, 'yagmur yag1yor' soz - dizisine de bu nesnenin belli bir davram~1 tekabi.il eder. Aym ~eyi 'Ahmet akilhdir' veya 'cesaret bir erdemdir" i~ir1 de soyliyebiliriz. Nas1l 'Ahmet' ad1 bir insanm semboli.i ise; 'cesaret' de belli bir soyut nesrie'nin ad1dir; birincisinde "akilh - olma" niteliginin, ikincisinde "erdem - olma" niteliginin bulundugunu soyli.iyoruz.. Bu mozaik modelinin ne ~e~it ontolojik yamlma veya aldan. malara yola~abilecegini "dilin ontolojik tuzaklan" adh yaz1mda gostermeye <;ah~acag1m; ~imdilik bizi "semantik tuzaklar" ilgilen-, 31 /

6 32, dirdigi. ic;;in ~ bit 'semantik aldanina' mn. uruni..l.: sayd1g1m bu dil anlay 1 ~ma dilin ne gibi bir ozelliginin sebep oldugunu gostermem gerekiyor bana oyle geliyor k~, s.0z\ini..'t ettigim '.'sema.ntik aldanma" nm kaynag1111 belli bir soru sorma tekniginde, daha dogrusu, "ah~~a~h gmda" aramak gerekir. Bilip.digi g_ibi~ anlamm1 bilme~ig1~1,~ bir sozcukle kaq1l ~~ t1g1m'iz z~man c;;ok.luk " 'X' 111 anla~1 ne.~1,r~ sorilsunu soranz. Bu soru gratner"bic;;imi bak1tni:r:idan "Ah~ec1'm babas1 kimdir?" sb'rusuna. benzer.. Daha soru~ bic;;imi b,ize, ' 'Ahmed'in babas1' dey1rninin belli bir insam g6st~jrriesi gibi, "''X' m anlarn1" deyminin de belli Ve bir tek kaq1hg1 olclu~gu inancl.rt1 telkin - 't~ cliyor. Ustelik bu soru$ bic;;iini her sozcugi..l.n ayri1 ~ekilde an:tamh "olclt1gu ve bu a~lamm ne oldugumin aynt"yoh_te1nle hfeydana" c;;1kaiilabilecegi izlertiinini' de kolayhkla. uyandirabilir: Burta gore_, sozuni..'t ettigimiz "semantik.aldanma' 1 y1 Siras1yla bi~biri':l~ bagh olan ~u lie;; a:ldanmaya ayirabiliriz: 1) Her sozci..'tgiln bir neshenin ad1 oldug.ti kl~runtusu; 2) Her soicilgurr. te~ ve belifli b~r anlam1 oldugu ku.runtusli; 3) Bu anlam:m bir tek yontemle meydana c;;1kanl~bilecegi kuruntusu. Oysa, biraz ikrde g<;ist~rceegim g'ibi,' ne tek bir anlamh-olma c;;e~idi ' varcll.r, ne herhangi pir s9zc~'lgi..'tn tek.ve belirli bir aiila:im, ne de bu anlam1 ~eydana c;;,tkaracak tek bir yontem. '... ~..... :.., i 0 tlkip. her~ sozcilgl.'tn aypi ~ekilde : anlaml1 oldugu'. inanc1- nm, necl~n yanh~ oldµgunu gostermeye ~al~~acag1m. oyle bir deneme sqnunc1a. s.iz~n.- 9.e se.zgisel bir ~.ekilde bu yanh~hgm farkina v,aracag!mz1 s<gnyorum. Bumu'I ic;;in, " 'X' m_ anlanu nedir?." soru k~hbmd!l- 1 'X' : d<!gi~keni.;yerii)e ~Iras1y1a 'Paris:, 'in~an:', "kirm.rn:, ':h1zli',, 'gi:i.zel'., 'q~n :, 'degi1'. peyimlerini koyahm.. 0 za,man-:. 'Paris" sozci..'tgiiniln anlam1 neclir? " insan" " " "? "i /... ; 'K1n):nz1! '"? 'H1zh'. ",,,.? -, 'Guiel" " " '?', 'Beri' '.' :-. " -,.,? 'Degil' "' "" "?... ~ '. ' I ' ' turunden: sorul;lf elde ederiz.. Soi:µ.. bi~imi ayni. olmqkla birlikte, iyi.dikkat e~lilecek o\ur.st:)., 'Qu _ sorul~rda ge\en.sozcjik.ler:den J).~<f

7 birinin anlam1m ayni yontemle bulup dile getirmemizin miim,ki.in olmad1g1 sezilir. Daha ilk baki~ta 'Paris' le 'insan' m ayni ~ekilde anlamh olam1yacaklan, birinin yalmz bir tek nesnenin, belli bir sehrin ad1 olmasma kaq1hk otekinin bir c;;ok nesnelere birden uygulanan bir isim olmasmdan anla~1hyor. Sonra, gerc;;i 'k~rm1z1' da, 'luzh' da, hatta 'giizel' de nesnelerin belli bazi niteliklerini dile getiriyorlar, ama kirm1z1hk tek bir nesnenin belli bir niteligi oldugu halde, bir nesnenin tek ba~ma hizh oldugundan soz-edilemiyecegi besbelli; bu sozciikler, ikisi de gramer adlan bakimmdan yi.iklem-terimleri, ama birincisi mutlak, otekisi baglanusal bir niteligi gosteriyor; dolav1siyle 'X kirmiz1dir' m tammlama yontemiyle, 'X h1zhdir' m tammlama yontemi bi.isbiitiin farkh olacak. 'Kirm1z1' ile 'gi.izel' arasmdaki aynm1 ilk baki~ta farketmek biraz daha giic;;; onun ic;;in "giizelligin" de, upki "kirm1zihk" gibi nesnelerin kendilerinde bulunan nitelikler oldugu yanh~-inanc1 insanhgm en koklii ve inatc;;1 inanc;;lanndan biri olarak kaq1m1za c;;1kiyor. Oysa, biraz dikkat edilirse, 'kirm1- z1' nm tasvir-edici, yani nesnelerde herkesin alg1layabilecegi duyusal bir niteligi dile getiren bir terim oldugu, buna kaq1hk 'giizel' in degerlendirme'de kullamlan bir terim oldugu anla~1hr. 'Ben' sozci.igi.ini.in bunlardan hie;; birine benzemedigi onun her kullanan'a gore anlam degi~tirmesinden belli; 'degil' in durumu ise biisbiitiin ba~ka; bize " 'degil' sozciigiiniin anlam1 nedir?" diye soracak olsalar, durup kahr, daha dogrusu, ne diyecegimizi ~a ~1nnz; belki her sozci.i.kten daha s1k kulland1g1m1z bu sozciik birden yabancila~1verir. Oysa onu kullanabildigimize gore, anlam1- m bildigimiz ~iiphe gotiirmez. Bu ~a~irmanm sebebi de, 'degil'- in Platon'umsu bir idea'sma veya kavramma sahip olmay1~1mizdir; demek ki, dilimizde herhangi bir kavranu olmayan anlamh sozciikler de varm1~. ~imdi, biraz dikkat edilince, sezgisel bir ~ekilde kavrayabildigimiz bu aynmlan mant1kc;;ilar daha belirli ve sistematik bir ~ekilde dile getirmeye, dolay1siyle sozciikleri mantzksal tiirlerine gore obeklendirmeye c;;ah~m1~lard1r. Bir sozciigiin mant1ksal tiiriiniin ne oldugunu ic;;inde gec;;tigi herhangi bir ciimledeki manuks.al gor"evinden, ma.n~1ksal garevi~in ne oldugunu ise ayni ciimlenm dogrulanmas1 ic;;m ba~vurdugumuz yontemden anhyabiliriz. Sozciikleri mant1ksal garevleri bakimm.dan kabaca ~oyle 51 _ mfland1nyoruz: 33

8 34,- Terimler Te k -bas ma anlamh (kategdrematik). == Bir ciimlede ozne veya yiiklem konumunda ge\ebilen terimler - I Birlikte anlamh ( sinkategorematik) mant1ksal-degi~mezler Deskriptif Degerlend irici Eklemler ('ve', 'veya', 'degil') N iceleyiciler ('biitiin', 'bazi', 'hi\bir') (noktalama i~aretleri) Bugiin bir\ok mant1k\1larda bir ciimlede yiiklem konumunda ge\en terimleri de "sinkategorematik" (yani birlikte anlamh) terimler olarak yorumlama egilimi vard1r. 0 zaman, ornegin 'ye~il' sozciigiiniin tek ba~ma clegil de, ancak 'X ye~ildir' gibi bir ciimlede belli bir anlam kazand1gm1 kabul etmemiz gerekir. Bu yorumlamamn, 'ye~il' sozciigiiniin manasm1 anlayabilmemizi bizde bir ye~illik kavram1 buhmmas1yla a\1khyan Platon'cu gelenege ve bu gelenegi geni~ 01\iide benimsemi~ olan s1- radan adama ne kadar aykin gelecegi meydandad1r. Y eni mant1k\1lara gore, 'ye~il' sozciigiiniin anlam1m bilmek, onu kullanmasm1, yani dogru uygularnas1m hilmektir; X gibi bir nesne, ornegin taze bir yaprak kaq1smc1a 'yaprak. ye~ildir' cliyebilmektir. Aynca Platon'umsu ideler'e ihtiya\ yok bunu diyebil,mek i~in. imdilik bu a~1n tezi tart1~mak niyetinde degiliz; ancak tutar~1 bir ~ekilde Platon' cu bir dil-anlay1~mdan ne kadar uzakla~1lab1- lecegini gostermesi bak1mmdan son derece ilgin\ bir tez bu. 6biir yandan, 'biitiin', 'bazi',.'clegil', 'veya' ti:iriinclen manuksal degi~rnez1erin, 'insan' veya 's1cak' gibi tek-ba~ma anlamh sozciiklerden biisbiitiin farkh bir dilsel gorev yiiklendikleri de ~iiphe gotiirmez samyorum. Tek ba~ma anlarnh sozciikler en kti~iik anlamh soz-dizisi say1lan ciirnlelerin temel yap1 ta~landir; bunlar yard1rn1yla nesnelerden soz-ederiz. 'Ahmet \ah~kandir' ciimlesiyle 'Ahmet' adm1 verdigimi1 bir nesnede "\ah~kanhk" dedigimiz bir niteligin bulundugunu dile getirmi~ oluruz; boyle bir dim

9 lenin dogrulugu ancak bazi emprik i~lemlerle tespit edilebilir. Burada 'Ahmet' ve '\:ah~kan' deyimlerinin tek ba~ma anlamh olmasi., diinyada bu deyimlerin kaq1hg1 olafl nesnelerin bul-.. mrnas1 ve istenincc bu nesnelerden ornekler gosterilebilmesi demektir. Oysa, 'biitiin insanlar oliimhiclii.r' ci..imlesinde ge\:en 'biitiin' sozciigiine kaq1hk di.i.nyada 'Ahmet' veya '\:ah~kanhk' sozciiklerinin gosterdigi tiirden bir nesne gostermek miimkli.n degildir. 'Ve', 'veya', 'degil'in de bu anlamda elle tutulur, gozle goriiniir bir kaq1hg 1m, bir ornegini gosteremeyiz; dolay1siyle bunlann Platon'umsu bir idea'lan yoktur. Bu sozciiklerin dildeki gorevi "adlandirma" veya "gosterme" degil de ondan; ama gene de belli bir garevleri var, hi\: 9i.iphesiz. Bunlar diinyadan, nesnelerden soz-eden soz-biiti.inleri, yani ciimleler iizerinde, bazi lojik i~lemler yapmam1za imkan veriyorlar. Ornegin 'degil', herhangi bir iddiay1 hayirlamaya, 've' iki ciimleyi birden evetlerneye. yanyor, v.b.g. Dolay1siyle bu sozci..iklerin anlamlanm onlann dildeki kullamh9lanm yoneten kurallar yarclm11yla tespit edebiliriz. Bu kurallann tespiti i~i mant1g111 ara9tirma alamm te9kil eder. Ancak, ornegin 'kinrnz1' ile 'degil' arasmda mant1ksal tiirleri bakimmdan bir aynm oldugunu kolayhkla kabul etsek bile, 'kirm1zi' ile 'giizel' arasmda da boyle bir aynm olclugunu kabul etmek o kadar kolay clegil. Nitekim, bugiin bile insanfarm biiyiik \:ogunlugu bu konucla Platon' cudur, yani \:Ogunlugun kam.smca 'kirm1z1' deyimi nas1l baz1 nesnelerin duyusal bir niteligini gosterirse, ayni 9ekilde 'giizel' de boyle bir niteligi dile getirir; clolay1siyle 'giizel' sozciigiiniin manasm1 anlamak demek "giizellik" idea'sma veya kavrarnma sahip olmak demektir.'" 'Giizel' in de 'kirm1z1' gibi tasvir edici (deskriptif) bir terim olclugu gori.i~i.i degerler-felsefesinde bir hayli savunucusu olan bir g0rii9ti.ir. Bunlardan bir kismma gore, 'iyi', 'gii.zel' gibi "degerlendirici" sozciikler 'kirm1z1', 'sert' gibi tasvir-edici sozci.iklerden ozce farkh olmay1p bu ikinci tiirden sozci.iklerin "kisaltmalan" dir; bir ba9ka kisrnma gore ise, (Moore gibi) 'iyi', 'giizel' de nesnelerin objektif baz1 niteliklerini 'dile getirirler; ancak bunlar kirm1z1, sert gibi "tabii" nitelikleri de~il, tabii-olmayan nitelikleri gosterirler; dolay1siyle onlan duyulanm1zla alg1layamay1z, * Plalon diyaloglarmda 'iyilik', 'guzellik' gibi deyimlerle 'bilgi', 'cesarel' gibi deyimler arasmcla hi9 bir aynm gozctmez; diyalektik yonteminin hepsine aym ekilde uygulanabileccginclcn en kii9i.ik bir i.iphes i yokmu gibi clavra.mr. 35

10 36 ancak "sezgi-giicii" ve "ahlak-duygusu". denen yeteneklerimizle kavranz. Burada bu gibi goru~leri ele~tirmeme veya tart1~~a~a im.kan yok; ancak, burada da mant1ksal turleri farkh olan sozcukleri ayni turden saymanm bizi sozde bir t~kim a~1klam~lara. ve i~inden ~1kilmaz gu~luklere gotiirdugil.ne i~aret etmek istenm. Herhalde, 'Bu tablo bir sava~ sahnesini canland1nyor' ile.'bu tablo ~ok guzel' yarg1lannm dogrulama yontemlerinin ayn.~?lmad1g1 ~iiphe goturmez; kald1 ki, herhangi bir nesnenin butun duyusal nitelikleri uzerinde herkesin anla~abilmesine kar.~il~~ ayni nesne hakkmdaki degerlendirmelerin farkh olabilmes1, ustelik degi~ik deger-yarg1lan,n1 uzla~tlrmak i~in herhangi bir ~rtak yontemin bulunamamas1, gorunu~lerin z1ttma, 'kirm1z1' ile 'iyi' veya 'giizer deyimleri arasmda dildeki gorevleri bakimmdan bazi onemli aynmlar oldugunu gosterir, samyorum. Aradaki aynmm gorlllememesi 'Bu armut ~ok sulu' ile 'Bu armut ~ok lezzetli' cumlelerinin bi~imce ayni olmas1 ve 'sulu' ile 'lezzetli' deyimlerinin yuklem konumunda ge~mesine bakarak, 'lezzetli' nin de 'sulu' gibi armudun kendinde bulunan objektif duyusal bir niteligi dile getirdigi samsma kap1hvermekten ileri gelebilir. Oysa, biraz dikkat edilirse, 'sulu' nun salt cluyusal bir niteligi, 'lezzetli' nin ise bizim belli bir duyusal nitelik ka1~1smdaki diiygusal tepkimizi dile getirdigi g0rillur. Onun i~in bunlardan birincisine "tasvir-edici"' ikincisine "clegerlendirici" sozdl.k diyoruz; herhalde herhangi bir ~eyi tasvir etme ile onu degerlendirme arasmda bir aynm olsa gerekir. Bu aynm1 kabul ettikten sonra da neden "tasvir-eclici" s0zdl.klerle "degerlendirici" sozcuklerin ayni yontemlerle tammlanam1yacag1 kolayhkla anla ihr. Degerlendirici deyimler claha ~ok dilin pragmatigine, tasvir-edici sozciikler ise semantigine aittirler " 'X' 111 anlam1 neclir?" sorusunun bizi ikinci bir semantik aldanmaya suruklecligini soylemi~tim; bu alclanma her sozcugun tek ve belirli bir anlam1 olclugu veya olmas1 gerektigi inancmda dile gelir. Oysa tabii dillercle ge~en sozcuklerin buyuk bir kism1 hem ~ok-anlamhdir, hem belirsiz. brnegin.'sil.rgil.n' sozcugu 'surgiine gonclerilen ki~i' ve 'siirgun yeri' nden baska, 'bitkilerde yeni siiren clal', bir de halk dilinde 'amel' (cliya~e) anlamma gelir. 'S1cak' ve 'hizh' sozdl.kleri ise anlam-smirlan belirsiz sozcuklerdir. Bir iki brnekle anlam1111 belirtmeye ~ah tig1m1z ~ok-anlamhhk' ve 'belirsizlik' deyimlerinin anlamm1 biraz daha a~1klamam1z gerekiyor.

11 .. a. "9 ok-anlamlzligin" eyoy le ieylemsel ( operationel) bir tamni,1111 yapabiliriz: "Bir sozciigiin c;ok-anlamh olmas1, bu sozciigiin ic;;inde gec;;tigi baz1 onermelerin hem dogru hem yanhey say1labilmesi clemektir." Bu bakimdan, ornegin 'kanup' sozci.igi.i c;ok-anlamhdir, c;;unkii 'Hie; kimse kanunlara kaq1 koyamaz' onermesi hem dogruclur, hem yanhey; 'kanun' sozciigii 'tabiat kanunu' anlammda kullamlm1eysa clogru, hukuk dilindeki 'kanun' anlammda kullamlm1eysa yanh~t1r. Dili kullanan hemen herkes c;ok-anlam11hgm farkmdachr; bazi sozci.iklerin, ayni piyeste c;e~itli rollere c;1kan aktbrler gibi, dilde tutumluluk saghyan bir faktor oldugunu bilmiyen yok gibidir ve herhangi bir ciimlede bir sbzciigiin hangi anlamroliinii iizerine alchg1111 baglamdan pkarmak pek guc; degildir. 0 kadar ki, goriinii~c;e c;eli~ik bir ifade olan 'Bazi insanlar insan clegildir' ci.imlesi1i.de 'insan' sozcugiini.i.n ayni anlamda kullamlrnad1g1111, birinci gec;i~incle bildigimiz insam gosterdigini, ikincisinde ise bazi ahlaki nitelikleri dile getirdigini sezmekte gi.i.<.; li.i.k c;;ekmeyiz. Bu baknndan c;;ok-anlamhhk, pek nadir haller ch ~mda, insana semantik bir tuzak kurmaz. <;;:t.i.nkii, dedigim gibi, c;ok-anlamhhg1 sezmek, dolay1siyle gidermek kolaydir; bunda bize en c;;ok ~eli~meme-ilkesi yard1m eder: Bir ci.i.mle hem dogru, hem yanh~ olam1yacagma gore, c;;eli~ik gibi gori.i.nen bir ci.i.mlede bazi sozciiklerin c;;ok-anlamh oldugundan ~iiph,e etmemiz gerekecegini biliriz. b. "Belirsizlige" gelince: Bu sozciigi.i.n i~lemsel tamm1 ~~yledir: "Bir sozciigiin belirsiz (vague) olmas1, bu sozci.i.giin ic;;inde gec;;tigi baz1 onermelerin ne dogru, ne de yanh~ olmas1 demektir." ilkc;;agdan bu yana belirsiz diye bilinen sozci.i.kler arasmda 'dazlak' deyimi gosterilir. Birbir sac;;lanmi yolmaya ba~lasam, nereden sonra bana 'dazlak.' denilmesi yerinde olur? iiphesiz giir sac;;h bir insana dazlak demek dogru degildir; buna kaq1hk, ba ~mda tek tel kalmam1~ bir kimseye 'dazlak' denmemesi giili.irn;;: tiir; ama 'Hiiseyin Batuhan dazlaktir' iddias1 kaq1smda duraks1- yorsak, yani bu onermeye ne dogru, ne yanh~ degerini uygulayam1yorsak,_ burada 'dazlak' sozci.igi.ini.i.n anlam1 belirsiz demektir; bir sozciigi.in belirsiz olmas1 onu nelere uygulay1p nelere uygulamamam1z gerektigi konusunda elimizde belirli ayrac;;larm olmamas1 demektir. Bu ayrac;;lar olmaymca da bu ti.irli.i. sozciiklerin 37

12 38 i\inde ge\tigi ciimlelerin "dogruluk degeri" ni Lespit edemeyiz; oysa "ur;iincii, halin olmazlzgz" ~lkesi uyannca bir oner?1e. Y~,_, ~lo~ru olmahdir, ya yanh~; clolay1s1yle ne yap1p yap1p belirs1zhg1 g1- dermemiz gerekir. <;;ogu hallercle gene baglam yard1m1m1za kopr: Hayvanat bah\esincle l?:il~ ii. cii,k bir fil gordi..im' ciimlesindeki 'kii\iici.ik' sozciigiini.in gosterdigi nesnen in 'Dun akpm k~caman bir pire yakalachm' ciimlesindeki 'kocaman' sozci.igiini.in gostercligi nesneclen kat kat biiyiik oldugunu soylemek bizi \eli~meye di.i.~i.irmi..iyorsa, bunun sebebi, bu iki sozci.igi.in her birinin kullamh~ baglamlannda clegi~ik biiyi.ikli.ik ol'\i.ilerini dile getirmelerindendir. Genel olarak, 's1cak-soguk', 'bi..i.yi.ik-ki.i\iik', 'gi.i.zel-\irkin', 'h1zh-yava~ gibi baz1 nitelikler arasmdaki derecelenmelerin iki ucunu clile getiren kavram \iftlerinin eskiden beri ~i.ipheciler tarafmdan silih olarak kullamlm1~ olmas1, bu sozci.iklerin kullamlma alanlan arasmda kesin s1111rlann \izilmemi~ olmasmdanchr. Bu yapilmachk\a, A' nm 's1cak' dedigine B'nin 'soguk', A'nm 'akilh' dedigine B'nin 'aptal' demesi mi..imki..i.ncli.ir, dolay1siyle ya bilgimizin relatif oldugunu,' ya da baz1 onermelerin dogruluk degerinin tespit eclileiniyecegini kabul etmemiz gerekir. Bu durumda bu gibi sozci..iklerin dile saglad1klan esnekligi feda etmek, nesnelerin herhangi bir niteliginin derecelerini ancak pek kaba bir ~eki ld e belirten 's1cak', 'soguk' gibi kalitatif deyimler yerine 's1cakhk' gibi kantitatif bir deyim koymak zorunda ka1abiliriz; "s1cakhk" dedigimiz bu niteligin 01\iimi.i ic;in de "termometre" dedigimiz bir c;e9it objektif yargzlama ayracz bulcluk mu, A'nm 's1cak' dedigine B' nin 'soguk' demesi onlencligi gibi, 'X' m s1cakhg1 22 C dir' ti.iri.inden dogruluk clegeri belirlenebilir onermeler elde ederiz. Nitekim, bilim dili gi..inli.ik dildeki birc;ok sozci.iklerin belirsizligini boyle kantitatif 61\i.i birimleri kabul etmekle gidermektedir. Bu clilde 'X uzundur' gibi ifadelerin yerini 'X' in uzunlugu n metredir', 'Ahmet akill1dii'111 yerini 'Ahmed'in i.q.si.i. 98 dir' ti..iri.inclen ifacleler ahr. Bu ~ekilde bilim klasik ~i.iphec ili gin en gi.ic; li.i kalelerinden birini ele ge\irmi~tir. Gi.inli.ik dilin belirsizligini bu yoldan giclcrrnek suretiyle belirsizlikten dogacak pratik ve teorik sakmcalan hi\ degilse belli alanlarda onlemek mi.imki.in olrnakla birlikte, felsefeciler de

13 dahil, insanlann bi.iyiik cs:ogunlugu belirsizlik olgusunun ya biisbiitiin farkmda degillerdir, ya da kendilerinin sozciikleri dogru ve yerinde kullanmasm1 bildiklerine, ba~kalanmn ise bu giics:ten yoksun olduklanna inamrlar. Bu sonuncu tutum bazan bilincs:-alt1 bir Platon'culugun i.irii.nii olan say1s1z sozel-tart1~malann kaynag1dir. Ben de bir tarihte boyle bir semantik aldanmanm kurbam olmu~tum; bir arkada~1mm alcl1g1 kuma~m ben "gri" oldugunu icldia ediyordum, o ise "mavi" olduguncla ayak diretiyordu; tart1~ma sonunda arkada~1ip. beni bir cs:e~it renk sozciiklerinin anlamm1 bilmemekle su~lanchrd1; ben de bu tart1~macla 'gri' veya 'mavi' sozci.i.giiniin belirli ve kesin bir anlam1 olclugu, dolay1siyle 'X mavidir' ve 'X gridir' iddiasmdan birinin clogru olmas1 gerektigi clogmasmdan kalkiyorduk. 'Mavi' sozciigi.i.ne kaq1hk bizde bir mavi ideas1 veya kavram1 olmahyd1; 'rnavi' ile 'gri' degi~ik renkleri gosterdiklerine gore, birimizin hakh, otekini.n haks1z. olmas1 gerekirdi. Ne o, ne ben gri ile mavi aras1 renkler bulunabilecegini, dolay1siyle ikimizin de haks1z olabilecegimizi dii~iinememi~tik; bir fizik~iye ba~-vurup o kuma~m yans1tt1g1 1~1gm dalga boyunu. ol~ti.irmegi akil edememi~tik. Akil edemezdik te, cs:iinkiin anlam Platon' culugunun dogrulugunu ikimiz de incelemeden kabul etmi~tik. Bizi ta lise s1111flanndan bu yana "X sozciigiiniin dogru tanmu ~oyledir" gibi la.flan tekrarlam1ya ah~tirma1m~lar m1yd1? Kitaplarcla, gazetelerde, nutuklarda, orqa burda hep 'gercs:ek demokrasi', 'ger~ek ahlak' gibi deyimlerle kar~1la~m1- yor muycluk? ~u halde paralann halisi ve kalb1 oldugu gibi, sozciiklerin de "gercs:ek" ve "sahte" anlamlan olmahydi.. c. Locke'un anlatt1gma bak1hrsa, (Essay, Kt. III, s. 78) Aziz Martin dogdugu zaman, mahallenin papaz1 ~ocugu vaftiz edip etmeme konusunda bir hayli duraksam1~, ancak ba~ka yetkili ki~ilerle yapug1 uzun gorii~melerden sonra vaftiz etmege karar ver mi~. Duraksamanm sebebi ~u: kii~iik Martin bir dogu~ garibesi imi~, yani viicut yap1s1 bakimmdan insana benzerniyorrnu~. Locke'un yorurnuna gare, kilise yetkilileri ilerde bu ucubenin dii ~ilnme ve konu~ma yetenekleri olabilecegini hesaba katrnasala"rm1~, sonradan kilisenin «azizlikn katma yiikselttigi bu bi~irnsiz yavrunun insan say1lrnarnas1, dolay1siyle vaftiz edilrnek ~oyle dursun, oliime terkedilrnesi bile rniimkiinmi.i.~. Allahtan rnahallenin papaz1 insam insan yapan oz~izgileri arasmda beden yap1s1111 ikinci plana atmaya razi olrnu~. 39

14 40 'insamn ozii', 'insam insan yapan oz-<_;izgileri' gibi deyimler yalmz giiniimiiziin koyu Platon'culan olan Fenomenologlarla onlarm 'oz-goriisii' (Wesensschau) yontemini insan-bilgisine uygulam1ya <_;ah~an «Felsefi J\ntropoloji>l uzmanlanmn manah sayd1g1 deyimler degildir; dedigim gibi, bu bakimdan Platon' cu olm1yan yok gibidir. 'Sanat nedir?', 'Demokrasi nedir?', 'Felsefe nedir?' veya 'Bir felsefe sorusu nedir?' gibi sorularm gerisinde hep "demokrasi" diye, "sanat" diye, "felsefe" diye bir ~eyin oldugu inanc1 gizlidir. iiphesiz biitiin bu sozci.ikler aym zamanda bir<_;ok ~eyi adland!tan deyimlerdir, ama bu degi~ik nesneler arasmda belli baz1 ortak oz-<_;izgileri var ki herhalde, onlara aym ad1 veriyoruz. Ba~ka bir deyimle, bu nesneler bir ve aym ti.iriin i.iyelericlir. u halde, her genel terim, i.iyelerini belli oz-<_;izgileri yard1m1yla ba~ka nesnelerclen kolayhkla ayirdedebilcligimiz bir tiiriin ad1clir. insan tiiri.ini.i ot.eki hayvan tiirlerinclen, hatta en yakm hayvan ti.irii olan maymun ti.iri.inden ay1tdedebiliyorsak, bu, insancla, ama yalmz insanda olup ba~ka hi<.; bir hayvanda rastlanm1yan ball niteliklerin varolmasmdandlf. brnegin, dii~i.inebilme, alet yap1p kullanma, konu~ma, giilme, aglama, dik yiiri.ime ve tiiysiiz iki bacakh olma insam insan yapan oz-<_;izgileri arasmda say1labilir. 1nsan'm tamm1 onu oteki hayvanlardan aylft eden bu gibi oz-<_;izgilerinin, hi<.; degilse bunlardan temel oz-<_;izgileri diye ay1tdedilen bir k1smmm belirtilmesinden ba~ka bir ~ey degildir. Ornegin, "akilh olma" veya "ti.iysi.iz iki bacakh olma" nitelikleri insam hayvandan aylfdetmemiz i<_;in yeterli bir nitelikse, Aristoteles'in yapt1g1 'insan = ak1lh hayvan' veya Platon'un yapt1g1 'insan = ti.iysiiz iki bacakh hayvan' tamm1 yasaya-uygundur. Platon' culan tatmin eden bu a<_;1klamanm ne derece yalmkat oldugunu anlamak i<_;in kendimize ~u iki soruyu sormam1z yeter: I) Bir ti.iri.i. otekilerden ayirdeden oz-<_;izgilerinin say1s1 belli ;rnidir? 2) Bunlardan hangilerinin temel oz-<_;izgileri olarak se<_;ilmesi gerektigi konusunda elimizde objektif ayra<_;lar var m1? Birinci soruya "hayir" la cevap vermek zorunday1z: <;;ocuksu bir anlay1~a gore, tiirler Platon'un idea kahplanndan <_;1kim~ gibidir; dolay1siyle her birinin belli say1da ay!tdedici oz-<_;izgileri olmak gerekir; iistelik bu <_;izgiler degi~mezler. Buna gore, 'insan' deyiminin uyguland1g1 biitiin canhlarda aym <_;izgilerin bulunmas1 ~artt!t. Bu gorii~i.i pek az ki~inin payla~acagm1 samyorum, <_;iinkii Aziz Martin orneginden de anla~1labilecegi gibi, genellikle insan-

15 larda gormeye ah~1k oldugurnuz baz1 <;izgilerin bir canlida bul~11: mamas1 ona 'insan' dernekteri bizi ahkoyrnaz; nitekirn. insan b1<;1- minde olup ta akils1z (idiot), deli veya dilsiz olan canhlan, sa~t vi.icut yap1lanna bakarak insan sayanz; buna kaq1hk, maymun b1- <;iminde olup ta konu~an, gillen ve aghyan bir yaratiga rastlasayd1k, ona {la bu niteliklerinden oti.irii insan derdik. Papu'lar ne derece insandir? Tanganyika'da Leasey'nin kafatas1m buldugu ve y1l once ya~am1~ oldugu hesap edilen en eski insan bugiinkii insan anlay1~1m1za ne derece uyuyordu? Belli bir kafata i bi<;fariinden ve belki de <;ok-basit baz1 aletleri kullanmadan ba~ka ne gibi oz-<;izgileri bu atam1z1 maymun dedigimiz yakm cinslerinden ayirdediyordu? Tarih boyunca siirekli bir geli~meye ug; rayan canh tiirlerini bir yana birakm; "altm", "bakir" gibi maden tiirlerini altm ve bakir-olm1yandan kesin olarak ayirdetmemizi saghyacak belli say1da oz-<;izgileri var m1chr? Olsa bile biz bunlann hepsini bu sozciikleri ilk kullanm1ya ba~lad1g1m1z andan itibaren bilebilir :miyiz? 'Su' sozciigiinii alalim: Herhalde giinliik dilde biz bu sozciigii belli baz1 duyusal niteliklerini bild i gimiz bir s1v1 i<;in kullamnz, ama bu suyun biiti.in kirnyasal nitcliklerini bildigimizi gosterir mi? Baz1 hallerde bu sozci.igii "yanh( kullanmam1zdan anhyoruz ki, hi<; bir zaman bir sozciigii kullamrken goz-ontinde bulundurdugumuz niteliklerin saylsl belli degildir. Waismann dilin bu ozeligine 'dilin a<;1k dokusu' cliyor; ona gore, hi<; degilse, btiti.in empirik kavramlann anla:m1 geleccge a<;1ktir, yani diinyada varolan nesneleri gostercn her sozctik kullamlma stiresince durmaclan yeni ve bazan olduk<;a clegi~ik anlam i<;erikleri kazamr. Onun i<;in, bu ti.irlii sozctiklerin anlam s1111rlanm bundan sonras1 i<;in kesin <;izgilerle belirlemiye kalki~mak bo ~una bir <;abadir; bu <;abanm gerisinde degi~miyen (statik) bir diinya anlay 1 ~ ve boy le bir anlay1~111 i.iri.i.nii olan Platon' cu kavramc1hgm roli.i olclugu ~tiphe goti.irmez. ikinci soruya geliyorum: vogunlugun biraz once ele~tirdi g i miz <;ocuksu garti~e kap1lmad1g1111 soylemi~tim; buna kaq1hk ikinci soruya 'evet' diyenlerin ezici bir <;ogunlukta oldugunu samyoru.m. incelememin Giri~ boliimiincle Sokrates'in <;e~itli erclemleri degil, erdemin kendisinin ne oldugunu ara~tirchg1111 soylemi~tim. 'insamn ozi.i', 'erdemin ozti', 'sanatm ozii.', 'felsefenin ozi.i' 1gibi deyimler bu sozciiklerin gosterdigi nesneleri ba~ka nes nclerden ayirdedebilmemiz i<;in bunlarcla bulunan bazi temel oz-<;izgilerini kavrad1g1m1z1, hi<; degilse kavrayabilmemiz gerektigini irn.a cdi- 41

16 42 yor. Bunun ic;in elimizde baz1 objektif ayrac;lar olmak gerekir. Ba~ka bir deyimle, tek tek nesneleri ti.irlere veya sm1flara ay1nrken hangi ayra<;;lan goz oni.inde bulunduracag1m1z1 bize adeta tabiat veya nesnelerin kendileri bildirir. Yapacag1m1z tammlar da nesnelerin bu objektif oziinii belirtme amacm1 giidecektir. Bu yalmkat gorii~iin yanh~hg1 herhangi bir sozci.igiin aym derecede gecerli birc;ok tammmm yap1labilmesinden de anla~1hr. Platon'un insan tanumyla Aristoteles'inki arasmda hie; bir benzerlik olmad1g1 halde, bu tammlann her ikisi de yerine gore bize insam te~histe yeterli bir ipucu verebilir. Demek oluyor ki, temel oz-c;izgilerinin sec;imi bi.iyi.ik ol<;;i.ide bizim keyfimize baghdir; tabiat bize bu konuda sadece bazi ipuc;lan verir, ancak onlar arasmdan hangilerini sec;mek gerektigini, goz oniinde bulundurdugumuz amac;lara gore~ biz kendimiz belirleriz. Dolay1siyle hie; bir sozciigiin anlam1 belirli degildir; herkesin goz-oniinde bulundurdugu temel oz-c;izgilerine gore, sozciiklerin anlam1 degi~ir. Bir yaz1 tiiriine '~iir' denmesi ic;in vezinli ve kafiyeli olmas1m ~art ko~uyorsak, bu nitelikleri ta~1mayan yaz1lara ~iir demeyiz; ama bir ba~kas1 ~iiri ~iir yapan oz-c;izgilerini biisbiiti.in farkh bir ~ekilde sec;ebilir. i~te boyle bir tiir gosteren sozciiklerin anlammm degi~rrie sine 'kaypaklzk' diyoruz. Kaypakhk belirsizligin bir ba~ka ~eklidir ve dii~iincemizce as1l tehlikeli olamdlf. Kaypakhg1 c;ok-anlamhhktan ayirdetmek nispeten kolayclir; zira bir sozciigiin r;ok-anlamlz olmas1 baglam yard1m1yla birbirinden kolayhkla aylfdedebildigimiz degi~ik tiirleri gostermesinden. anla~1hr: Herhalde tip clilindeki 'amel' anlamma gelen 'siirgiin'le, botanik ve siyaset dilindeki 'siirgiin' sozciigii biisbi.itiin farkh nesneleri gosteriyorlar; buna kaq1hk, '.demokrasi' sozciigiini.in klfalhk veya oligaqiclen oldukc;a farkh bir rejimi gosterdigini kabul etmekle birlikte, baz1 hallerde belli bir rejime 'demokrasi' sozciigiinii uygulay1p uygulamamakta duraksanz: 6rnegin, bugiin Bulgaristan'da hiiki.im siiren rejime demokrasi diyebilir miyiz? Bulgarlara sorarsamz, bu rejim as1l demokrasi, gerc;:ek demokrasidir; Bat1hlara sorarsamz, bu rejimin demokrasi ile hi<;; bir ili~kisi _ yoktur. Demek ki, burada da bir onermenin hem clogru hem yanh~ oldugu icldia ediliyor. Bu durumda ne yapabiliriz? Fenomenologlar gibi, Platon'umsu bir "demokrasi ideas1" n~ bilincimizin derinliklerinden bulup c;1karmaya kalkmak bo~tmadir; c;iinkii sozciiklere ~u veya bu anlam1 veren onu kullanan insanlardir; oysa bu kullam~lar insandan insana, toplumdan topluma durmadan degi~ir; bu kullamh~ anlam-

17 lannda da bi.isbi.ili.in orlak-yonler aramak bo~unadir, ~iinkii her kullanan degi9ik oz-c;:izgilerini temel oz-<;;izgisi olarak se<,:rni~ olabilir. Nitekim baz1larma gore, ancak sosyal adalet ve iktisacli eijillik ilkelerini gerc;ekle9tiren bir rejime, ger<;;ek anlamda, "demokrasi" denebilir, baz1lanna gare ise, siyasi ve medeni hi.irhikleri ger<;;ekle9tirmeyen bu re jime "clemokrasi" clenemez. 'Balina bir bahktir' 'Balina bir memelidir' onermelerini alahm. Bir bakima bu iki onerme de dogruclur; <,:iinkii bahg1 "sucla ya9iyan hayvan" diye Lammlarsak, b... lina bir bahktir; balina'nm iireme bic;:imini goz-oni.inde tutarsak, balina bir memelidir. Ancak bahkla memeliler ayn birer tiir say1ld1klanna gore, bir onerme hem clogru hem yanh9 oluyor. Tabii biz bu iki onermenin aym zamanda aym insanlar tarafmdan evetlenmedigini bildigimiz ic;:in, onlann bazan dogru bazan yanh~ oldugunu soyliyebiliriz. Buna gare, "kaypakhg1" 9oyle tammlayabiliriz: "Bir sozci.igiin kayjjak olmas1, bu sozciigi.in ic;:incle gec;:ti~,i baz1 onerrnelerin dogruluk degerinin degi9ebilmesi demektir." Yalmz "kaypakhg1" belirsizlikten ayirdetmek biraz claha guc;: samyorum; onun ic;:in kaypakhg1 belirsizlig;in bir alt-tiiru saymak gerekecektir. 0 zaman belirsizligin yukarda inceledigimiz tiiri.ine "esneklik" demeyi teklif ediyorum; esnekligin ve kaypaklzgin benziyen yoni.i, ikisinin de aym tiiri.i gosteren sozci.iklerde rastlanan semantik bir nitelik olrnas1dir; ne var ki, 'esneklik' kantitatif yontemlerle giderilebilen bir belirsizlik oldugu halde, kaypakhk bu yoldan giderilerniyen bir belirsizliktir, tehlikeli olmas1 da bundandjt.. :aln1:. "k~ypakl_1k" ta biisbiiti.in veya ilkece giclerilemez bir mtehk deg1l, ~tiphes1z; nitekirn, bilim bir yanclan kantitatif yon ~~~le~le '~1cak', 'soguk', 'ak~l~1', 'ak1ls1z' gibi deyimlerin esnekligirnvg;1d,enrke~, ~la~a s1~1 bil_imsel suuflamalarla 'balina', 'yunus bahg~, y_arasa g1_b1 dcynnl~rm kaypakhg1111 gidermektedir. Kaypakhg1 g1dermenm en pratik yolu ti.irleri alt-turlere ayirmaktir: orneg;in vaktiyle bilinen bi.itiin kugu-ku~lanmn beyaz olduguna bakilarak, "beyazhgm" kugunun ayirdedici temel-ciz\izgilerinden oldugu dii~iiniilmii~li.i; dolay1siyle 'Buti.in kugular beyazdir' onermesinin bir ~e~it analitik-dogru olduguna inamhyordu; AvusLttralya'da rengi siyah olmakl.a birlikte ba~ka baktmlardan kuguya 43

18 / 44 benziyen bir ku~ tiiriini.in varoldugu goriiliince yukar~a~i onermenin dogru olmad1g1 anla~1ldi. Bu durum kaq1smda ik.i yol t~ltulabilirdi: Platon'umsu bir inat\1hkla rengi beyaz olmayan hi\ bir ku~a 'kugu' dememek; zira siyahhk kugu idea'sma ayk~r~ych; kugulan "beyaz kugular" ve "siyah kugular" olmak u~e~e l~l alttiire ayirmak; tabii akh ba~mda bilim adamlan bu 1kmC1 yolu se\tiler. Arna, 'din, 'ahlak', sanat', demokrasi', iyi', 'kotii' gibi deyimlerin SOZ-kOilUSU oldugu yerde insanlar nedense birinci yolu S~\ mekte garip bir inat gosteriyorlar. Oysa, tabiatta ger\ekten de birbirine hemen her bakimdan benziyen uyeleri olan turleri gosteren sozciiklerin bile belli bir kaypakhktan kurtulamad1g1 g~~oniinde tutulursa, ilk kullamhslarmdan bu yana son derece deg1- ~ik anlam i\erikleri kazanan bt~ gibi sozciiklerin haydi haydi.kaypak olacaklanm anlamak gii\ olmasa gerektir. Burada uzen.n~e onemle durulmas1 gereken nokta, sozciiklerin anlam i\eriklermm zamanla durmadan degi~mesidir. Bumm da ba~hca iki neden~ olsa gerektir: I) Nesneler hakkmdaki bilgilerimizin durmadan mcelmesi; 2) Adlandird1g1m1z nesnelerin durmadan degi~mesi., 1) Birinci noktay1 "balina" ve "kugu" ornegiyle aydmlata-, bilecegimi samymum: Balina ile kugu tiirlerinin insanlar bu hayvanlara bir ad takahberi hi\ degi~mediklerini kabul etsek bile, yakm zamana kadar bir bahk tiirii say1lan balinamn suda ya~1yan bir memeli oldugunun ogreniimesi, aym ~ekilde uzun bir zaman yalm~ beyaz tiiylii orneklerine rastlanan kugu ku~unun siy~h renkh orneklerine rastlanmas1 empirik bilgilerimizde bir zengmle~me ve incelmeye yol a\idi~, clolay1siyle bu yeni bilgilerin 1~1g1 altmda 'balina' ve 'kugu' sozciikleri yeni bir anlam i\erigi kazanm1~tir. Bugiin "balina" y1 "a, b, c,... gibi nitelikleri olan bir balzk" diye degil, "suda ya~1yan bir memeli hayvan" diye tammhyor\iz;.~~r:a kaq1hk, "kugu" yu tammlarken "beyaz renkli olma': n'.tel1gm1 anm1yoruz. Birincisinde kaypakhg1 giclermek i~in yern btr s1111flama yap1yoruz; ikincisinde bilinen bir tiirii iki alt-ti.ire ay1nyoruz. Bu yollardan her ikisi de bilim adammm bilgilerimizi sistemle~tirmede ba~vurdugu yasaya-uygun taktiklerdir; oysa, sozciiklerin Platon'umsu degi~mez bir anlamlan olsayd1, boyle davranan bilim adam1m hokkabazhkla srn;landirmak gerekirdi. 2) Kald1 ki, yalmz nesneler hakkmdaki bilgilerimiz degil, nesnelerin kendileri durmaclan degi~mektedir. Tabii tiirlerin, bu

19 ara.da cans1z nesne tiirlerinin hie;; degi~mediklerini, canh hirlerinin ise pek az degi~tigini kabul etsek bile, insan yarat1s iiriinii olan nesnelerin, bu arada din, hukuk, ahlak, bilim, sanat gibi insan yarat1 ve eylemleriyle, her tiirlli sosyal kurumlarm durmaclan yeni bic;;im ve ic;;erikler kazand1g1 ~iiphe gotlirmez. Nesnelerdeki bu siirekli degi~meye kaq1hk onlan sembolize eden deyi:mler c;;okluk aynen kahr. i~te en tehlikeli anlam Platon' culugu aym deyimin hep aym nesneyi gosterdigi kuruntusundan dogmaktad1r. Soziinii ettigimiz bu degi~me sozci.iklerin anlammda ka)1paklzga yol ac;;t1g1 halde, c;;okluk bu degi~menin farkma varm1yanlar idealan veya kavramlan kovalamaya devam ederler. i~in garibi, en akh ba ~mda filozoflarm ve bilim adamlarmm bile kenclilerini bu kuruntudan kurtaramamalanchr. bzellikle felsefeciler arasmda "Bilgi nedir?", "DogTuluk nedir?", "Felsefe nedir?" tiiriinden sorular en ciddi ve heyecanh tart1~malara yol ac;;maktadir. Biitiin bu tart1~malarda hep bu sozci.iklerin ba~tan beri hie;; degi~miyen, aym kalan nesneleri gosterdigi dogmasmdan kalkihr; 'bilgi', 'dogruluk' ve 'felsefe' deyimlerinin degi~miyen tek bir anlam1 olmak gerekir onlarca; bunlarm degi~ik zaman ve baglamlarda ba~ka ba~ka anlamlan olabilecegi dil~ilniilmez; di.i~iiniilse bile, bu degi~ik anlamlar arasmda baz1 ortak yonler olmas1 gerektigi kesin bir dogruluk say1hr. Platon'culuk oylesine kok salm1~tir ki dii~ilncemize, ornegin 'Ronesans' gibi bir sozciigiin, belirli bir takim oz-c;;izgileriyle ba~ka c;;aglardan aynlan bir tarih donemini dile getirdigine inamhr; tarihc;;iler arasmda Ronesansm yer ve zaman smirlanm c;;izme konusunda yap1lan tart1~malara bakan bir kimse bunlarm di.ij.?~di.iz "olgusal~empirik" tart1~malar oldugu samsma bile kap1- lab1hr; o kadar kl, bir c;;oklarmda gerc;;ekten de tarihte "XIV. ci.1 Louis z~~am" gibi "Ronesans" denilen bir c;;agm gec;;tigi inanc1 yer ~~1:11~.~1r. H_a~_ta t~rih~ilerin biiyii~ c;;ogunlugu bu sozci.igii n gost~rd1?1 donem1 oteki tanh donemlennden ayirdetmek ic;;in objekt ~~ "~ir takir.n oz-c;;izgilerini tespite c;;ah~maktadirlar. Oysa, bu sozcugun onu il~ ku.lla~an tarih filozofunun o sozciige verdigi anlamda1:1 b~~k~. ob7ektzf bir anlam1 yoktur ve olamaz da. Dolay1siyle her tan~1c;;1_ Ronefilln_s c;;a~1~11n s1111rlanm nas1l tespit ederse, bu sozci.ige yem bir anlam ic;;eng1 kazandirm1~ olacakt1r. Sozciiklerin anlamca kaypak olabilecegini. bilm~yenler~n veya, Platon' cu bir dil anlay1- ~.1yla, ~~bul etmek _1st~11:nyenlenn, onlann "dogru" anlamiyle yan:1~ anlamm1 bitb1rmden ayirdetme yolunu sec;;tiklerini, dolaylslyle "gerc;;ek demokrasi" yi sahtesinden, "gerc;;ek sanat eseri" 45

20 46 r t ni uydurmasmdan aylfdettiklerini soylemi~tim. Bunu ins.an. og~.unun en gi.iliin\ kendini-begenmi~ligi say1yorum. Herhang1 bi~ sozci.ik farkh anlamlarda kullanzlabildigine gore, onun "dogtu anlamm1 "yanh( anlammdan nas1l ayirdedebiliriz? Buracla "dogruluk" ve "yanh~hk", olsa olsa "ortak kullammlara uygunluk veya aybnhk" anlamma gclebilir; oysa degi~en de zaten bu ".ortak kullammlar" d1r. Bugiin klasik sanat anlay1~mdan, romanuk sanattan, modern sanattan soz-ediyoruz; bu anlay1~lar birbirine uymachg1 gibi, her biri de bir hayli degi~ik nesneleri i\ine almak~ tadir; bu degi~melerin en ~a~maz belirtisi de, yeni bir sanat esen ortaya \Ikt1g1 zaman onun "ger\ek" bir sanat eseri say1hp say1lmamas1 gerektigi konusunda patlak veren tart1~ma ve kavgalarchr. Buraclaki 'ger\ek' deyimine "yerle~mi~ sanat zevkine ve anlay1~ma uygun" anlammdan ba~ka bir anlam vermenin imkans1zhg1 meydan<ladir. byle oldugu halde, yerle~mi~ ve ah~1lm1~ zevk ve anlay1~lann zaman-iisti.i ve objektif bir ge\erligi oldugu inancmdan bir tiirlii s1ynlam1yor nedense insanoglu. Bu inat\1 yamlmanm tek-bi<simli bir dil-anlay1~mdan geldigini soylemi~tim; bu iddiam1 bir psikolojik a\1klama ile daha da peki~tirebilecegimi samyorum. ~oyle ki: Bir bakima tek-anlamhhk ve belirlilik yoniinden sozci.ikler arasmda belli bir derecelenme oldugu soylenebilir; ba~ka bir deyimle, dildeki biitiin sozciikler aym derecede i;,:ok-anlamli ve belirsiz degildir. Zamanla ve kullamlma alanlanna gore, insanlar ba~tanberi ba21 sozci.iklerin anlamlanm belli bir takim dilsel uzla~1mlarla tek-anlamh bir ~ekilde tespit etmi~lerdir. Bu sozciiklerin ba~mda matematige ait deyimler gelir: brnegin 'ii\gen' ve 'c~aire' sozci.iklerinin bi.itiin matematik\ilerce kabul edilen belirl~ bir anlam1 varclir; nitekim daire "bir noktadan ayn uzakhktakt noktalann belirledigi kapah egri" diye tammlamr. Yalmz "ii\ gen" ve "daire" gibi matematiksel nesnelerin soyut nesneler olclu4,u:m, c'.olay1siylc onlann nc gibi nesneler oldugunun bu uzla- 91msal tam.mlar yard11myla belirlendigini 'unutmamak gerekir. Platon'un idealar ogretisini kurarken, matematiksel kavramlan gozoni.inde tuttugu, cliyaloglannda daima "erdem" in, "cesaret" in, "bilgi" nin, "iyi" nin oziinii yansltacak olan tek-anlamh Lan:.rr~J~; aram~.s~ndan anl.a~1hyor. Platon'a gore, "ii<sgen" in olc~u~ u g~.b1,.. ~r~em,m c~~. kes1~ v.e ~ilke~~ci ~ir tamm1 yap1labil~el.1d1~, ~u?ku e1d.em de usgen g1b1, deg1~m1yen, aym kalan, behrh blf ozu olan bir nesney1 gosterir. Matematikscl deyirnlerclen sonra tabi! ti.irleri gosteren sozciik-

21 47 / lerin geldigi soylenebilir. Bunlar arasmda da cans1z nesne ti.irlerini gosteren sozci.ikler ba~ta gelir. Ornegin 'su' sozci.igi.iniin olduk ~a belirli bir anlam1 vardir, dolay1siyle bu sozi.i kullanmasm1 bir clefa ogrenen bir kimse onu pek nadir hallerde yanh~ uygular; ~iinkii bu sozciigi.in gosterdigi nesne degi~medigi gibi, bu nesneyi ba~ka nesnelerden ogrenilmesi ve tamnmas1 olduk~a kolay olan bir ka~ oz-~izgisiyle ayirdetmek miimki.indi.ir. Hele bilim adamlan bir su moleki.iliinlin iki hidrojen atomuyla bir oksijen atomundan meydana geldigini tespit ettikten sonra, bu kimyasal nitelikleri ta~1m1yan herhangi bir nesneye 'su' dememek konusunda bir uzla~maya varmak bi.isbi.iti.in kolayla~1r. Bu gibi uzla~1mlarla 'su' sozci.igiine biz kendimiz belirli bir anlam kazandzrzyoruz. Bu ~ekilde bilim adami olduk~a yava~ degi~en canh ti.irlerine verdigi adlann anlamm1 da tespit etmege \ah~ir; ama gene de baz1 sozciiklerin anlam1 kesin olarak tespit edilemiyor. Tabi1 tiirlerinkinden sonra insanoglunun belli ama~lan ger ~ekle~tirmek i\iri kendinin geli~tirdigi alet ve gere\lere verdigi acllar gelir; 'b1~ak', 'testere', 'mikroskop' sozci.iklerinin nispeten az kaypak olmalan bundand1r. Bu arada ornegin 'kitap' sozci.igii 'b1- ~ak' sozci.igiinden \Ok daha kaypaktir. Bro~iir nerde biter, kitap nerde ba~lar? 'Ev', 'koy' gibi ki.iltiiri.in fiziksel iiriinlerini gosteren sozci.iklerin a:qlam1 hi\ ~i.iphesiz 'ak1l', 'mutluluk' gibi belli bir di.i~iinme yetenegini veya ruh durumunu dile getiren sozci.iklerin anlammdan daha belirlidir. Aym ~ekilde 'akilh' veya ~ah~kan' gibi nispeten objektif cluyusal bir niteligi dile getiren sozci.iklerin 'iyi' veya 'gi.izel' gibi daha \Ok bir degerlendirmeyi, yani ibr kimsenin bir nesne kaq1smdaki cluygusal tepkisini dile getiren sozciiklerden daha belirli bir a11lam1 oldugu soylenebilir. K1saca, bir sozci.igi.in ogrenilmesinde ve uygulanmasmda goz-oni.inde bulundui ulan ayra~lar ne kadar karma~1k, degi~ik ve belirsiz ise sozciik o derece kaypakt1r. Sozciikler arasmda bu bakimclan mutlak bir sm1flama ' yap1lam1yacag1 da ~iiphe gotiirmez. Gori.il~i~gi.i gibi,. anlam~an ozel uzla~1mlarla tespit edilmi 9 ola??az~ b1hmsel tenmler bir yana, biiti.in sozciikler az veya \Ok behrs1zdit. Buna da 9a9mamah, \iinkii sozciikler herhancri bir i~e~'m.n v.~ya.. kavramm kaqil.1g1 degildirler. ]. S. Mill'in beli'rttigi g1b1, bir sozcuk ba~lang1\ta bit nesneler sznzfznz cleg;il, belli bir ~e-