Yurdumuz Zehirli Ballarmm Laboratuvar Diyagnosti ği üzerinde Araştırma (*) The Research for the Laboratory Diagnosis of Poisonous - honey of Turkey

Transkript

1 Ankara Ecz. Fak. Nice. J. Fae. Pharna. Ankara (1973) (1973) Yurdumuz Zehirli Ballarmm Laboratuvar Diyagnosti ği üzerinde Araştırma (*) The Research for the Laboratory Diagnosis of Poisonous - honey of Turkey A. Cemal OMURTAG (**) Bülead EVLIYA (***) Asiye AYDIN (****) Ahmet AKIN (*****) Nurten ERİNÇ (******) Yurdagül DOLGUN (*******) GIRIŞ Besin zehirlenmesi; etiyoloji bak ımından değişik sebeplere bağlı olarak meydana gelir ise de, botulism ve kronik maden zehirlenmeleri hariç, klinik semptomatoloji bak ımından az çok değişiklikler göstermekle beraber, genellikle gastro-intestinal semptomlar ın hakim olduğu bir tablo ile ortaya ç ıkar Besin zehirlenmesinin ortaya ç ıkışındaki sebepler, besin maddesinin ya kendi bünyesine veya çevresel sebeplere ba ğlıdır. Bu neden ile besin zehirlenmesi, etiologi bak ımından ya ekzogen veya endogen karakterde olabilir. Bir de bunun d ışında, canl ının Hypersansibilization'una bağlı patolojik olay da görülür ki, bu hal besin allergi'si olarak tan ımlanan Bunda besin maddesi suçsuz olup, mes'ul; canl ının kendisidir. Ekzogen karakterdeki besin zehirlenmelerine ya Bakteriler veya (*) Redaksiyona verildiği tarih 27 Haziran Eylül 1972 günü Ankara'da toplanan 15. Türk Mikrobiyoloji Kongresinde tebliğ edilmiştir. A. Ü. Eczac ılık Fakültesi Mikrobiyoloji ve Besin Analizleri Kiirstisii. A. Ü. Adana Ziraat Fakültesi Eczac ı, Trabzon. A. Ü. Eczac ıl ık Fakültesi Mikrobiyoloji ve Besin Analizleri Kürsilsii. A. Ü. Eczac ılık Fakültesi 4. s ınıf öğrencisi. A. U. Eczac ılık Fakültesi 4. s ınıf öğrencisi. 55

2 56 A. Cemtıl Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Ak ın - Nurten Ering Yurdagül Dolgun Kimyasal maddeler sebep olur. Kimyasal maddelere ba ğlı zehirlenmeler ise, kimyasal maddenin tabiat ı ile ilgili olarak ya akut veya kronik toksisite şeklinde vukua gelir Kimyasal maddelerin sebep olduğu akut zehirlenmeler; ya kasten veya ihmal sonu besin maddelerine kar ışması suretile husule gelir. Kronik toksisite ise, mutfak e şyas ı olarak kullan ılan madensel kapların terkibindeki; kadmiyum, arsenik, antimon, kur şun veya son zamanlarda bitkisel besin maddelerini tahrip eden ha şerelere karşı kullanılan insektisitlerden ileri gelir. Bakterilerin sebep oldu ğu zehirlenmeler ise; bakterilerin kendileri taraf ından enfeksiyon veya bunlar ın toksinleri vas ıtas ı ile intoksikasyon şeklinde besin zehirlenmelerine sebep olurlar. Clostridium botulinum, Enterotoksigenik (Plazma koagulaz pozitif) Staphylococcus'ler, besin intoksikasyonuna; Sal. typhimurium, Sal. enteritidis, Sal. cholerasuis, a - Typne Streptococcus (Str. fecalis), Bacillus cereus, Cl. perfringens gibi bakteriler de besin enfeksiyonuna sebep olurlar. Keza E. coli, Arizona grubu mikroorganizmalar, Proteus vulgaris ve Proteus mirabilis gibi bakteriler de besin ze.hirlenmesinde rol oynamaktad ırlar. Bundan ba şka sağlık kurallarına uyulrnhdan hatal ı teknolojik işlem uygulanan veya gerekli Veteriner muayenesinin yap ılmadığı hayvansal besin maddelerinin tüketimine ba ğl ı invasionlar ile ayrıca zoonoz karakterindeki enfeksiyonlar da; besin analizleri içinde önemli bir yer i şgal ederler. Bunlar birer enfeksiyon karakteri gösterirler. Endogen tabiatta, yani toksik etkisi besin maddesinin tabiat' na bağl ı olan zehirlenmelere; Gonyaulax catenella denen planktonu havi midyelerin tüketiminin sebep oldu ğu, Paralitik Midye Zehirlenmesi; Favisim denen bakla zehirlenmesi; Phalloidin ve di ğer alkaloid'leri havi mantarlar ın sebep olduğu mantar zehirlenmesi; Solanine (Gluco-alkoloid)'i havi patateslerin yenmesi ile patates zehirlenmesi; Ichthyo-sarcotoxin ihtiva eden su ürünlerinin yenmesi ile balık zehirlenmesi ve nihayet anlar ile ballara ta şınan Rhododendron (Andromeda)'lar ın toksini olan (Andromedotoxin)'i havi baharın tüketimi ile bal zehirlenmeleri belli ba şlı birer örnek ola-

3 Yurdumuz Zehirli. Dallar ın Laboratuvar Dlyagnosti ği üzerinde Ara ştırma 57 rak gösterilebilir. Bu nev'i zehirlenmede, zehirlenmeye sebep olan toksik madde, o besin maddesinin kendisine has bir özellik ta şır. Ancak muhtelif şekilde işlenmi ş veya tabii haldeki besin maddelerinin tüketimi sonucu ortaya ç ıkacak zehirlenme, Besin Analizcisini bu besin maddesinin tabiat ı ve işleniş şekillerine göre değişik laboratuvar metodlar ı uygulamaya sevkeder. Öyle besin maddeleri de vard ır ki; bunlar için zehirlenmeyi meydana getiren etiologik sebep Pathognomonik'tir. Bunun en bariz örneği de zehirli ballard ır. Esasen bu çal ışmada besin maddesinin tabiat ına bağlı yani etiologi'si endogen olan besin maddelerinden münhas ıran zehirli ballarm diagnosti ği konu olarak al ınmışt ır. Tüketimi sonu zehirlenmeye sebep olan, bal; dilimizde «Deli bal», «Zehirli bal» deyimleri ile tammlanmaktad ır. PULEWKA (4) zehirlenmeye sebep olan deli bala ait toksinin; nitrogen'den âri, alkol ve klorof orm'da çözülebilen; so ğuk suda % 2,81; s ıcak suda /o 0,87 oran ında çözülebilen, eter ve benzolde güçlükle eriyebilen, petrol eterinde çözülmeyen, alkaloid'leri presipite eden maddelerle çöktürülemeyen özelliklere sahip, elementer analizi sonu formülünün C31 H olduğuna hükmedilen bir yap ıda olduğunu bildirmektedir. Toksin; Glacial acetic acid içinde kaynat ılmakla parçalanmaz, fakat konsantre Tartaric acid veya Oxalic acid içinde kaynat ılmakla tahrip edilir. DACK (2) madensel asitlerin toksine ilave edilmesi halinde k ırmızı bir renk has ıl olduğunu kaydetmektedir. Toksinleri; birer glikozit olan Ericolin ve Andromedotoksin'dir. Andromedotoksin, Ericacea familyas ından; Andromedo, Kalmia, Rhododendron gibi bitkilerin terkibinde bulunur. DACK (2), zehirlenme semptomlar' olarak; Mide bulant ıs ı, kusma, diarrhea, ba ş dönmesi ve sersemlik, ba ş ağr ısı, geçici körlük, malaria'y ı andır ır fievr, bayg ınlık, şuurun tamamen zail olu şu gibi semptomlara ilaveten exitation, kramp'lar, mide ve kar ın ağrıları, ağız ve deride yanma hissi, a şırı terleme gibi semptomlar da görüldüğünü bildirmektedir. Bir besin analizcisi için en önemli husus; tanzim edece ği rapora zehirlenmeye sebep olan unsurun tabiat ını kesin olarak bildi-

4 58 A. Cernül Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Ak ın - Nurten Ering - Yurdagül Dolgun rebilmesidir. Zehirlenmede şüpheyi çekecek besin maddesinin birden ziyade olmas ı halinde, bunlardan en ciddi sebebin aç ıklığa kavuşturulmas ı gerekir. Böyle bir durumda, bal da itham ediliyor ise; o taktirde bu balm zehirlenmeye sebep olup olmad ığının bir besin analizcisi için en kestirme yoldan tesbiti gerekir. Bunun için; besin analizcisinin uygulayaca ğı metodun, k ısa fakat emin sonuç veren bir metod olmas ı gerekir. Ayr ıca ekonomik olmayan, pahal ı ve zaman tüketici metodlar ın besin analizlerinde uygulanmas ı tercih edilmez. Bunlar, ancak özel ara ştırmalar için geçerli olabilir. Klinik semptomlar ne kadar pathognomonik olur ise olsunlar, besin zehirlenmesi olaylar ında sebebin lâboratuvar muayene metodları ile kesin diagnostiği, bu besin maddesini i şleyen sanayici veya onu işlenmiş olarak satan sat ıcıya yükleyece ği hukuki müeyyidenin uygulanabilmesi için mutlaka gerekmektedir. Bu çal ışmada; bu hususlar göz önüne al ınmış ve bu güne değin uygulanm ış metodlar ın bir değerlendirilmesinin yap ılabilmesi için eleştiriye tabi, tutulmak suretiyle, konu deneysel olarak i şlenmiştir. MATERYAL Materyal olarak; Ankara ve Trabzon'dan temin edilen bal ile, Bolu, Trabzon ve Rize'den temin edilen Rhododentron bitki türlerinin polen ve örtü tüyleri kullan ılmıştır. I BAL : A Deli bal... a) Trabzon (1 adet). b) Trabzon, Çaykara, Ta şören. 20 Şubat 1970 (1 adet). B No ı Inal ballar.. 1 Şekerlenmemi ş ; a) Ağustos 1972 de Hal'den temin edilen petek bal (4 adet). b) Ağustos 1972 de A. O. Ç. den temin edilen süzme bal (1 adet).

5 Yurdumuz Zehirli Dallar ın Laboratuvar Diyagnostiği üzerinde Ara ştırma 59 c) Ağustos 1972 de Hal'den temin edilen petek bal (1 adet). 2 Şekerlenmiş ; a) 1970 de Trabzon'dan temin edilen süzme bal (1 adet). b) 1970 de piyasadan temin edilen Balp ı- nar süzme bal ı (1 adet). c) 1970 de temin edilen Balp ınar petek bal ı, (1 adet). olmak, üzere, toplam olarak 2 adet deli bal, 9 adette normal bal, B İTK İ : olarak da; 1 Rhod. ponticum (Trabzon) Rhod. flavum (Trabzon - Hern şin) Rhod. ponticum (Bolu) Rhod. caucasicum (Rize «Cimil- İkizdere aras ı») Rhod. ponticum (Bolu) Rhod. flavum (Trabzon) olmak üzere alt ı adet Rhondodentron bitki türü kullan ılmışt ır. I Baharın incelenmesi : METOD A Mikroskobik muayene : Bal numuneleri bir miktar 1120 içinde eritilip, santrifüje edilmi ş ve elde edilen çöküntü üzerine bir damla lugol solüsyonu damlat ıl ıp mikroskopta kuru objektifle muayene edilmi ştir. B Kimyasal muayene : BUCAK (1) taraf ından kullan ılan ve PULEWKA (4) taraf ından modifiye edilen STAS-OTTO metodu.nun, kloroformda ısıt ılmay ı müteakip bildirilen süzme i şlemi taraf ımızdan sarf ınazar edilmek suretiyle uygulanm ışt ır. II Bitkilerin incelenmesi : A Polen tozlar ının muayenesi : Kloralhidrat ın 1/2 solüsyonundan bir lâm üzerine bir damla damlat ılıp; kurutulmu ş ve toz

6 60 A. Cemal Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Ak ın - Nurten Rring Yurdagül Dolgun haline getirilmi ş çiçek tozundan, yo ğun bir preparat olmamas ına dikkat edilecek şekilde bir miktar konulup, üzerine lâmel kapat ılmış, hava kabarc ıkları tamamen kayboluncaya kadar fas ılal ı bir şekilde hafif hafif ısıt ılmışt ır. Preparat ın kloralhidrat kayb ı; yeniden lâm lâmel aras ından ilâve edilmek sureti ile telafi edilmi ştir. Preparat so ğutulduktan sonra mikroskop alt ında kuru objektif ile muayene edilmi ştir. B Yaprak örtü tüyünün muayenesi : Burada kurutulmu ş yapraklar ın toz haline getirilmesi ve ayr ıca % 70 lik alkol içinde yumuşat ılmas ını müteakip al ınan kesitler, polen toziarm ın muayenesi için bildirilen şekilde haz ırlanarak mikroskopta incelenmi ştir. Ancak burada preparatlar kloralhidrat solüsyonu ve SARTUR reaktifleri ile ayr ı ayr ı haz ırlan ıp muayene edilmi şlerdir. DENEMELERDEN ELDE ED İLEN SONUÇLAR A Baharın mikroskobik muayenesi 1 Deli bahar : (Resim:D Dell bal'a alt polat' tozu (orjinal) (Trabzon 1969)

7 Yurdumuz Zehirli Ballar ın Laboratuvar Dlyagnosti ğl Üzerinde Ara ştırma 61 (R e sim: 2) Deli bara ait polen tozu orijinal (Trabzon, Çaykara, Ta şhren) 20 Şubat Normal bana! a) Şekerlenmiş ballar; (R esim: 3) Şekerlenmi ş normal, süzme Bala ait Polen tozlar] (orjinal)

8 62 A. Cerntıl Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Ak ın - Nurten Ering Yurdagül Dolgun (R esim: 4) şekerlenmiş normal, süzme petek ait Polen tozlar ı orijinal b) Şekerlenmemiş bahlar : (R esim: 5) Şekerlenmemiş normal, süzme hala ait Polen tozlar ı orijinal

9 Yurdumuz Zehirli Ballann Laboratuvar Diyagnosti ği üzerinde Ara ştırma 63 (Resim:6) Şekarienmemiş normal, petek bala ait Pelen torlar ı orijinal B Kimyasal muayene Deli ballann analizinde; ilk kloroform ile uçurulma kademesinde, sar ı pembe renkte bir bakiye kalmakta, son safha olan asit ilâve edilip ısıtıldıktan sonra bordo (koyu k ırm ızı) renk almakta o duğu ve 30 dakika sonra, bordo renkten koyu kahverengine dönen bir renk ald ığı tesbit edilmiştir Şekerlenmi ş normal ballarda; ilk kloroform ile uçurulma kademesinde hafif kirli sar ı renkte bir bakiye kalmakta, son safha olan asit ilâve edilip ısıtıldıktan sonra, san kahve rengi meydana gelmekte ve 30 dakika sonra meydana gelen bu renk koyula şarak, sarı kahverenginden biraz daha koyu kahverengini almakta oldu ğu tesbit edilmi ştir.

10 64 A. Cemal Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet. Ak ın - Nurten. ErIng Yurdagül Dolgun Şekerlenmemi ş normal ballar da ise; kloroform ile uçurulma-- da renksiz bir bakiye kalmakta, son safhada ise şekerlenmi ş normal baldaki rengin meydana geldi ği müşahade edilmi ştir. Ancak bu deneyler; HNO 3 ile yap ıldığında, şekerlenmi ş veya şekerlenmemi ş normal ballarda son safhan ın renksiz oldu ğu, deli balda ise bordo k ırm ız ısı yerine biraz daha aç ık k ırm ız ı renk meydana geldi ği tesbit edilmi ştir. II - Bitkilerin incelenmesinden elde edilen sonuçlar : A Resim (7), (8), (9) da da görülece ği üzere Rhod. ponticum, Rhod. flavum ve Rhod. caucasicum'un polen tozlari aras ında hiç bir fark tesbit edilememi ştir. (Resim: 7) Rhod. ponticum bitki polen tozlar' (orjinal) ( Bolu)

11 Yurdumuz Zehirli Bal!~ Laboratuvar Diyagnostigi Üzerinde Ara ştırma 65 (R esim: 8) Rhod. flavum bitki polen tozu (orjlnal) ( Trabzon) (R es im: 9) Rhod. caueasieum bitki polen tozu (orjinal) ( Rize «Cinin İkizdere aras ı»)

12 66 A. Cemil Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Akın - Nurten Ering Yurdagül Dolgun B Yaprak örtü tüyleri : (Resim 10) da görüldü ğü üzere Rhod. flavum'un yapraklar ından alınan kesitteki örtü tüyyü ve resim (11) deki Rhod. flavum'un yaprak tozundaki örtü tüyleri k ısa, resim (12) de görülen Rhod. ponticum'un örtü tüyleri kamç ı şeklinde ince ve uzun olup resim (13) de görülen Rhod. caucasicum'un örtü tüyleri ile büyük bir benzerli ğe sahip olduğu görülmüştür. TARTI ŞMA ve KARAR UNGAN ve arkada şlar ı (5); zehirli bahar ın diagnostiğinin o bala ait polen tozlar ının mikroskobik yap ısın ın incelenmesi ile kabil olabileceğini bildirmi şlerdir. BUCAK (1) ise; zehirli bahar ın diagnostiğinin STAS-OTTO'nun kimyasal metodunun uygulanmas ı ile mümkün olabilece ğini ileri sürmü ştür. STAS-OTTO metodunu modifiye eden PULEWKA (4)'n ın tekniği yerinde bir de ğer ta şımasına rağmen, PULEWKA bu metodu, hayvan deneyi ile peki ştirme eğilimi göstermi ştir. (Resim:10) Rhod. flavum'un yaprak örtü tüyü kesiti (Trabzon ) orijinal

13 Yurdumuz Zehirli Ballarm Laboratuvar Diyagnosti ği Üzerinde Araktırina 67 (Resim: 11) Rhod. flavum'un toz haline getirilen yapraklarma ait örtü tüyü (Trabzon - Hem şin) orijinal (Resim: 12) Rhod. ponticum'un toz edilen yapraklarma ait örtü tüyü (Trabzon 1969) orijinal

14 68 A. Cemâl Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Akan - Nurten Ering Yurdagül Dolgun (Resim:Il» Rhod. caucasicum'un toz edilen yapraklar ına ait örtü tüyü (Rize «Cimil - ıkizdere aras ı) orijinal Bu ara ştırmalardan elde edilen sonuçlara dayanarak, Rhododendron'lara ait polen tozlar ının tesbiti ile birlikte, STAS-OTTO metodunun PULEWKA modifikasyonunun taraf ımızdan uygulanan değişik şeklini zehirli ballar ın diagnostiğinde emin laboratuvar metodlar ı olduğu kanaatine var ılmışt ır. Yaln ızca polen tozlar ının aranmas ı ve kimyasal metodun uygulanmas ı ile sonuca kesin olarak var ılman ın kabil olmadığı hallerin zuhur etmesi ihtimali kar şısında bu iki metodun birlikte uygulanmas ı taraf ım ızdan tavsiye edilmektedir. Ancak BUCAK (1) taraf ından uygulanan STAS-OTTO- metodu değerli bir metod olmakla beraber, uygulanmas ı güç ve zaman sarf ına sebep olmaktad ır. Besin zehirlenmeleri ile ilgili olarak, şüpheli besin maddesinin laboratuvar hayvanlar ı üzerinde yap ılacak denemelerinde sindirim yolunun takip edilmesi ve intragastrik enjeksiyon yap ılmas ı tavsiye edilmektedir (3).

15 Yurdumuz Zehirli Bahar ın Laboratuvar Diyagnostild Üzerinde Ara ştırma 69 Bakteri toksinleri ile deney hayvanlar ı üzerinde yap ılan protekt ve nötralizasyon deneylerinin, buradaki hayvan deneyi ile kar ışt ırılmamas ı gerekir. Bu neden ile şüpheli besin maddesinden haz ırlanan veya o maddenin muadili olarak kabul edilen substanslar ın, parenteral yol ile verildi ğinde meydana gelecek semptomlar ile peroz olarak al ındığında görülecek semptomlar bak ımından bir paralelliğin besin zehirlenmelerinin diagnosti ğinde muhtelif yan etkenlerden ötürü, her zaman zuhur edece ğinin beklenmesinin do ğru sonuç verece ği kanaatine var ılamam ışt ır. Ayrıca Andromedotoksin ismi verilen toksinin, sentetik olarak imalinin kesinliği halinde, zehirli ballar ın bu zehirlilik özelliklerinin diagnostiğinde; Kolon, Kağıt, İnce Tabaka veya Gaz Kromatografisi metodlar ından yararlanmak akla gelir ise de, bilhassa Gaz Kromatografisi gibi pahal ı cihazlar ın, her zaman her müessesede temini mümkün olamayaca ğı cihetle, sonuçlar ı seri ve rutin analizlere elveri şli metodlar ın uygulanmas ı laboratuvarc ı taraf ından tercih edilir. Bu nedenler ile; zehirli ballar ın laboratuvar diagnostik metodları olarak polen tozlar ının incelenmesi ile PULEWKA (4)'n ın STAS - OTTO modifikasyonunun, taraf ımızdan uygulanan de ğişik şeklinden yararlanman ın yeterli olaca ğı sonucuna bu çal ışma ile varm ış bulunulmaktad ır. OZET Bu çal ışma ile zehirli bahar ın diagnostiğinde; laboratuvar metodlar ı olarak, 1 Polen tozlarm ın mikroskobikman tesbiti, 2 PULEWKA (4) taraf ından modifiye edilmi ş olan STAS - OTTO metodunun taraf ım ızdan uygulanan değişik şeklinden yararlan ılabileceği sonucuna var ılmıştır. SUMMARY Two methods have been used sat ısfactorily for the laboratory diagnosis of poisonous honey, in this study;

16 70 A. Cemâl Omurtag - Bülent Evliya - Asiye Ayd ın - Ahmet Ak ın - Nurten Ering Yurdagül Dolgun 1 The microscopic examination; for the demonstration of the polens of Rhod. caucasicum, Rhod. ponticum and Rhod. flayum. 2 PULEWKA'S modified chemical method of STAS-OTTO which has been also, modified by us in this study. LITERATÜR 1 BUCAK, A.M. (1938) : Zehirli bal Farmakologie Bd. 8; Nr. 4; DACK, G. M. (1956) : Food poisoning, Library of Congress Catalog, Number , The Univers ıty of Chicago Press. 3 OMURTAG, A. C. (1955) : Memleketimiz kutu konservesi bal ı kları ile salamura bal ı k konservelerindeki Volatile asitleri miktar ı n ın mukayeseli neti celeri. Türk Mikrobiyoloji Dergisi, No: 1-2, Sahife, PULEWKA, P. (1949) : Bull. Fac. Med., 12, S; , İ stanbul. 5 UNGAN, A., GÜROĞLU, İ., KAKYAOĞLU, B., K İPER, M., ve LUGAL Z. (1950) : Besin kimyas ı, Güney Matbaac ı l ı k ve Gazetecilik T.A.O. Sahife; TE Ş EKKÜR Araştırıcılar; ara ştırmada yararlan ılan Rhod. caucasicum bitki numunesinin kendilerine temin etmi ş olan A.Ü. Eczac ıl ık Fakültesi Botanik Kürsüsü Profesörü, Prof. Dr Kamil KARAMANO Ğ- LU'na te şekkürlerini sunarlar.