Sakarya Havzas ı Sulamalar ında Sistem Performans ı n ı n Değerlendirilmesi

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, 9 (1) Sakarya Havzas ı Sulamalar ında Sistem Performans ı n ı n Değerlendirilmesi Belgin ÇAKMAK' Mevlüt BEYRIBEY' Geliş Tarihi: Özet: Bu çal ışmada, sulama sistemleri aras ı nda performans ı n karşı la şt ı rmal ı analizini sa ğlayan karşı la şt ı rma göstergeleri Sakarya Havzas ı Sulama Şebekelerine uygulanm ış ve sistem performans ı değerlendirilmi ştir. Ara şt ı rma alan ı ndaki sulama şebekelerinin y ı llar ına ili şkin proje alan ı eşdeğer brüt üretim de ğeri (PAEBÜD) $/ha, fiilen sulanan alan e şdeğer brüt üretim de ğeri (FSAEBÜD) $/ha, sapt ı r ı lan suya karşı l ık e şdeğer brüt üretim de ğeri (SSKEBÜD) $/m 3, sulama suyu ihtiyac ı na karşı l ı k eşdeğer brüt üretim de ğeri (SSIEBOD) $/m3, su temini oran ı (STO) , mali yeterlilik oran ı (MYO) %8-300, yat ı r ı m ın geri dönü şüm oran ı (YGDO) %54-941, tahsilat oran ı (TO) %21-111, sulama oran ı (SO) %15-94 ve sürdürülebilir sulama alan ı oran ı (SSAO) % olarak belirlenmi ştir. Anahtar Kelimeler: sulama sistem performans ı, performans göstergesi, e şdeğer brüt üretim de ğeri Evaluation of Irrigation System Performance in Irrigation Schemes, Sakarya Basin Abstract: In this study, comparative indicator ş which provide comparable analysis of irrigation performance among irrigation systems were applied on Sakarya Basin Irrigation and system performance was evaluated. As a result of the study, based on the years output per unit command, output per cropped area, output per unit irrigation supply, output per unit water consumed, total water supply, financial sufficiency ratio, gross return on investment, water fee collection ratio, irrigation ratio and sustainable irrigated area ratio were determined as $/ha, $/ha, $/m 3, $/m 3, , 8-300%, %, %, 15-94% and % respectively. Key Words: irrigation system performance, performance indicator, standardized gross value of production Giriş Doğada hidrolojik çevrimle yenilenebilen bir do ğal kaynak olan su, 20001i y ıllarda stratejik öneme sahip doğal kaynaklar aras ında ilk s ırada yer almaktad ı r. Artan nüfusun g ıda ihtiyac ı n ın kar şı lanmas ı amac ıyla tar ı m alanlar ı n ın artt ır ılmas ı ile birlikte içme ve kullanma ve sanayi sektöründe su kaynaklar ına duyulan talep giderek artmaktad ı r. Ülkemizde yirmi alt ı havzadaki toplam su potansiyeli 186 milyar m3 olup, bunun 95 milyar m 3'ü yararlan ılabilir durumdad ır. Ancak teknik ve ekonomik olarak tüketilebilecek yeralt ı ve yerüstü su miktar ı 110 milyar m3'tür. Bunun 95 milyar m 3'ü yurtiçinden do ğan akarsulardan, 3 milyar m 3'ü yurtd ışından ula şan akarsulardan ve 12 milyar m 3'ü ise yeralt ı suyundan sağlanabilece ği kabul edilmektedir. Havza baz ında, y ı ll ı k su potansiyeli de büyük de ğ işiklikler göstermektedir y ı l ında toplam kullan ılan 42 km3 suyun %75'i sulama, %15'i içme ve kullanma, %10'u sanayi amaçl ı tüketilmi ştir (Gündoğmuş ve ark 2001). Ülkemizdeki su kaynaklar ın ı n büyük bir bölümü tar ım sektöründe kullan ı lmaktad ır. H ızl ı nüfus art ışına paralel artan su talebi, tar ım sektöründe kullan ılan su miktar ı n ın azalmas ına neden olmaktad ır. Bu durum ülkemizde su kaynaklar ı yönetiminin önemini art ı rmakta, suyun etkin kullan ı m ı n ı zorunlu k ı lmaktad ı r. Ülkemizde iklim bölgelere göre farkl ı l ık gösterdi ğ i için tar ı msal üretimin geli ştirilmesi suyun dengeli ve yeterli olarak temin edilmesine bağ l ı olmaktad ır. Mevcut akarsu havzalar ı dikkate al ınd ığı nda havzalar aras ı nda su ya da toprak kaynaklar ın ın eşit olarak da ğı lmad ığı, baz ı lar ı nda kaynaklar ın yetersiz oldu ğu baz ı lar ında ise fazlal ığı görülmektedir (Anonim 1997a). Su kayna ğı n ın yeterli olduğu bölgelerde topra ğın korunmas ı, taban suyu, tuzluluk ve sodyumluluk gibi problemlerin giderilmesi ve suyun k ısıtl ı olduğu alanlarda ise verimde azalmaya yol açmadan sulaman ın yap ılabilmesi bilinçli bir sulama ile gerçekle ştirilebilir. Geli ş mi ş ülkelerde hidrolojik olaylar ı n tarla baz ında değerlendirilmesi terk edilmi ş, havza baz ında değerlendirmelerle olaylar ın çözümü yoluna gidilmiştir. Baz ı ' havzalarda do ğal kaynaklar ın korunmas ı görevi, havzada ya şayanlar ın oluşturdu ğu havza yönetimine b ı rak ılm ışt ı r. Sulama sistemlerinin devrinde hükümetler, sulama sistemlerinin sürdürülebilirlili ğini, performans ı n ı iyileştirmeyi, işletme-bak ım ve yönetim giderlerini azaltmay ı ve kaynaklar ın etkin kullan ımı n ı amaçlamaktad ı rlar. Di ğer ülkelerde oldu ğu gibi ülkemizde de sulama tesisleri, kullan ıc ılar ın olu şturdu ğu örgütlere devredilmektedir. Sulama tesislerinin kullan ıc ılara devri 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı msal Yap ı lar ve Sulama Bölümü -Ankara

2 ÇAKMAK, B. ve M. BEYR İ BEY, "Sakarya havzas ı sulamalar ı nda sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi" 117 Asya, Afrika, Amerika ve Uzakdo ğ u'daki birçok ülkede tercih edilmektedir (Vermillion ve Sagardoy 1999, Vermillion 2000). Bu amaçla, 1993 y ı l ı nda Dünya Bankas ı 'n ı n desteğ i ile DS İ taraf ı ndan i şletilen tesislerin sulama birlikleri, sulama kooperatifleri, belediyeler ve köy tüzel ki ş ili ğ i gibi organizasyonlara devrine h ız verilmi ştir (Çakmak ve ark. 1995). Bu kapsamda geçen 8 y ı l içinde çok önemli geli şmeler sa ğ lanm ış olup, 1993'de DS İ taraf ı ndan sulamaya aç ı lan alanlar ı n %95,2'si DS İ taraf ından i şletilirken, bu oran 2001'de %9,6'ya gerilemi ştir (Anonim 2001a). Vermillion ve Garces-Restrepo (1996), Colombiya'da 1976 y ı l ı nda sulama birli ğ ine devredilen Coello ve Saldana sulamalar ında 1993 y ı l ı na ili şkin sulama sistem performans ı n ı belirlemi ş ve karşı la şt ı rm ışlard ır. Coello ve Saldana'da 1993 y ı l ı nda su temin oran ı s ı ras ıyla 1.4 ve 1.8, tahsilat oran ı ise %102 ve %109 olarak belirlenmi ştir. Kloezen ve Garces-Restrepo (1998), Meksiko'da Alto Rio Lerma sulama birli ğ inde proje alan ı eşdeğer brüt üretim değ erini 1840$/ha, fiili sulanan alan e şdeğer brüt üretim de ğerini 2780 $/ha, sapt ı r ı lan sulama suyuna kar şı l ı k elde edilen eşdeğ er brüt üretim de ğerini $/m 3, sulama suyu ihtiyac ı na kar şı l ı k elde edilen e şdeğer brüt üretim de ğerini de $/ m 3 olarak belirlemi şledir. Vermillion ve Garces-Restrepo (1998), Colombiya'da 1990 y ı l ı nda devredilen be ş sulama birli ğ inde devirden önce 1989 y ı l ı ve devir sonras ı 1995 y ı l ı na ili şkin su temin oran ı, su da ğıt ı m kapasitesi, brüt üretim değeri, tahsilat oran ı, mali yeterlilik oran ı değ erlerini belirlemi ş ve karşı la şt ı rm ışlard ı r. Girgin ve ark. (1999a), Salihli sulama şebekesinde Uluslararas ı Su Yönetimi Enstitüsü (IWMI) gösterge seti ile y ı llar ı na ili şkin sulama performans ı n ı değ erlendirmi şlerdir. Sulanan alan e şdeğer brüt üretim değeri $/ha, fiilen sulanan alan e şdeğer brüt üretim değeri $/ha, sapt ı r ı lan suya kar şı l ı k elde edilen e şdeğer brüt üretim de ğeri $/m ve bitki su tüketimine karşı l ı k elde edilen e ş değer brüt üretim değ eri $/m 3 olarak bulunmu ştur. Vermillion ve ark. (2000), Endonezya'da 500 ha ya da daha küçük sulama alan ı na sahip küçük ölçekli devredilen sulamalarda devir program ı n ı n performansa etkilerini de ğerlendirmi şlerdir. Devirden sonra, birim alan ya da birim suya karşı elde edilen gelir olarak ölçülen tar ımsal performansta önemli bir de ğ i şiklik bulunmam ışt ı r. Bustos ve ark. (2001), Arjantin'de 19 sulama birli ğinde 85 sorudan olu şan bir anket ile performans ı değerlendirmi şlerdir. Çal ışmada, su ücretinin yeterince toplanamad ığı, kullan ı lan su miktar ı na göre su ücreti al ı nmas ı n ı n gerekti ğ i belirlenmi ştir. Çakmak (2001), sulama sistemleri performans ı n ı n karşı laşt ı r ı lmas ı nda kullan ı lan Uluslararas ı Su Yönetimi Enstitüsü (IWMI) taraf ı ndan geli ştirilen göstergeleri, Konya Sulama Birliklerine uygulam ış ve y ı llar ı na ili şkin sistem performanslar ı n ı değerlendirmi ştir. Ara şt ı rmada proje alan ı eşdeğer brüt üretim de ğeri $/ha, fiili sulanan alan e şdeğer üretim de ğeri $/ha, sapt ı r ılan suya karşı l ı k elde edilen e şdeğ er brüt üretim de ğeri $/m, sulama suyu ihtiyac ı na karşı l ı k elde edilen e şdeğer brüt üretim de ğeri $/m 3, su temin oran ı ve sulama oran ı % olarak belirlemi ştir. Murray-Rust ve Svendsen (2001), Gediz Havzas ı nda Sar ıgöl, Ala şehir, Adala, Turgutlu, Manisa ve Menemen olmak üzere 6 sulama birli ğ inde performans ı değerlendirme amac ıyla yapt ı klar ı çal ışmada, suyun verimlili ğ ini $/ha olarak belirlemi ş lerdir. Devirden sonra sulama performans ı nda önemli bir de ğ i ş me olmad ığı n ı, masraflar ı n büyük ölçüde azald ığı n ı ve pazar değ eri yüksek bitkilerin yeti ştirilmesinin destekleyici rol oynad ığı n ı belirtmi şlerdir. Svendsen ve Murray-Rust (2001), Türkiye'deki devir program ı n ı n ulusal aç ı dan etkinli ğ ini de ğ erlendirmi şlerdir. Su ücretinin sulama birliklerinde 78$/ha, DS İ sulamalar ında %13 daha fazla oldu ğunu ve tahsilat oran ı n ı n ise sulama birliklerinde %79, DS İ sulamalar ı nda %43 oldu ğunu belirtmi şlerdir. DS İ'nin devretti ğ i sulamalarda düzenli bir izleme program ı na ihtiyaç olduğ unu bildirmi şlerdir. Değ irmenci (2001a), sulama birliklerine devredilen sulama şebekelerinde 1998 y ı l ı için şebeke alan ı brüt üretim değ eri, sulanan alan brüt üretim de ğ eri, sapt ı r ı lan suya karşı l ık brüt üretim de ğeri, bitki su ihtiyac ı na karşı l ı k brüt üretim de ğeri, su temin oran ı ve sulama oran ı göstergelerini uygulam ış ve sistem performanslar ı n ı değerlendirmi ştir. Bu çal ışmada, Sakarya havzas ı nda yer alan DS İ 3., 4. ve 5. bölge sulamalar ı ndan Karaağaç Pompaj, Kütahya, Sö ğ üt, Eski şehir, Çifteler, Sar ı cakaya, İ nönü, Yaral ı, Pamukova, Seyitgazi, Atlant ı, Ilg ı n, Asartepe ve Ak ı nc ı sulamalar ı nda y ı llar ı na ili şkin sulama sistem performans ı belirlenmi ş ve değ erlendirilmi ştir. Materyal ve Yöntem Orta Anadolu'nun bat ı ve İç Ege ve Marmara'n ı n do ğ u bölümünde yer al ı p, Karadeniz'e bo şalan Sakarya Havzas ı, co ğrafi bak ı mdan 38 38' ' kuzey enlemleri ile 29 20' ' do ğ u boylamlar ı aras ı nda kalmaktad ı r. Havzada ortalama hava s ı cakl ığı 14.5 C ve ortalama ya ğış mm dir. Havza km 2lik bir yüzölçümüne sahiptir. Havza alan ı n ı n yaklaşı k %43,8'i tarım arazisi, %19,6's ı çay ı r-mera, %28,7'i ormanfundal ı k, %2,0 'si bo ş arazi, %1,6 oran ı nda yerle ş im yeri ve %1,5'i su yüzeyidir. Ara şt ı rma alan ı nda, hububat ve şekerpancar ı tar ı m ı yoğ un olarak yap ı lmaktad ı r. Bunun yan ı nda sebze, meyve, bostan ve yem bitkisi de yeti ştirilmektedir. Havzan ı n ana akarsuyu Sakarya Nehri'dir. En önemli kollar ı Porsuk, Ankara, Kirmir ve Mudurnu çaylar ı d ı r. Havzan ı n en büyük gölü Sapanca Gölü'dür.

3 118 TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ 2003, Cilt 9, Say ı 1 Havzada çok say ı da baraj gölü bulunmaktad ı r. Sakarya havzas ı y ı ll ı k 6.40 milyar m 3 ak ış hacmi ile toplam su potansiyelinin %3.4'nü olu şturmaktad ı r (Anonim 1997b). Sakarya havzas ı sulamalar ı n ı n %95 devredilmi ş olup, 4092 ha l ı k bir bölümü DS İ taraf ı ndan i şletilmektedir (Anonim 2001b). Ara şt ı rmada Sakarya Havzas ı 'nda DS İ taraf ı ndan in şa edilen ve bir bölümü sulama birliklerine devredilen Karaa ğaç P., Kütahya, Sö ğüt, Eski şehir, Çifteler, Sar ı cakaya, Inönü, Yaral ı, Pamukova, Seyitgazi, Atlant ı, ligin, Asartepe ve Ak ı nc ı olmak üzere 14 sulama şebekesi materyal olarak al ı nm ışt ı r (Çizelge 1). Sulama şebekelerinin 1999 ve 2000 y ı llar ı na ili şkin sulama alan ı, sulanan alan, şebekeye al ı nan su, sulama suyu ihtiyac ı sulama tesisleri de ğerlendirme raporlar ı ndan, bitki deseni, verim ve birim fiyat ise mahsul say ı m sonuçlar ı raporlar ı ndan al ı nm ışt ı r (Anonim 2000a, b, Anonim 2001b, d). Bu çal ışmada performans göstergesi olarak, Uluslararas ı Su Yönetimi Enstitüsü (IWMI) taraf ı ndan geli ştirilen birim alan ve suya kar şı l ı k elde edilen gelire ili şkin dört kar şı la şt ı rmal ı gösterge, di ğ er performans göstergeleri ile birlikte kullan ı lm ışt ı r. Bu kar şı la şt ı rma göstergeleri sulama şebekelerinde müdahalelerin etkisini değ erlendirmek, sistemin performans ı n ı zamana göre karşı la şt ı rmak ve sistemler aras ı nda performans ı karşı la şt ı rmak için kullan ı labilir (Molden ve ark. 1998). Su k ı s ıtlay ı c ı bir kaynak oldu ğ unda birim suya kar şı l ı k al ı nan gelir daha önemli olabilir ya da arazinin k ı s ıtl ı oldu ğ u durumda birim alana kar şı l ı k al ı nan gelir önemli olabilir. Proje alan ı brüt üretim de ğeri (PABÜD), fiilen sulanan alan brüt üretim de ğeri (FSABÜD), sapt ı r ı lan suya karşı l ı k brüt üretim de ğeri (SSKBÜD), su kullan ı m etkinli ğ i göstergelerinden toplam su temini oran ı (STO), tar ı msal etkinlik göstergelerinden sulama oran ı (SO), ekonomik, sosyal ve çevresel etkinlik göstergelerinden mali yeterlilik oran ı (MYO), yat ı r ı m ı n geri dönü ş üm oran ı (YGDO), sulama oran ı (SO), sürdürülebilir sulama alan ı oran ı (SSAO) ve tahsilat oran ı (TO) a ş a ğı daki e şitliklerle ve excel hesap tablolar ı ile hesaplanm ışt ı r ( Şekil 1). PABÜD - Üretim değeri Sulama alan ı Üretim değeri FSABÜD - Sulanan alan Üretim değeri SSKBÜD -, ($/m 3 ) Sapt ı r ılan sulama suyu miktar ı Üretim değeri SS İ BÜD - Sulama suyu ihtiyac ı, ($/m 3 ) STOt YGDO SO SSAO TO MYO Sapt ır ılan sulama suyu miktar ı (m 3 ) - Sulama suyu ihtiyac ı (m 3 ) Sulamadan sa ğlanan gelir (TL) Toplam işletme ve bak ım masraf ı (TL) Eşdeğer brüt üretim de ğeri (TL/y11) Sulama sistemi maliyeti (TL/y ı l) Sulanan alan (ha) Sulama alan ı (ha) Sulama alan ı (ha) - işletmeye aç ı lan sulama alan ı (ha) Tahsilat (TL) - Tahakkuk (TL), ($/ha), ( $/ha) Çizelge 1. Sakarya havzas ı sulamalar ı (Anonim 2001c) Sulama ad ı DS İ bölge no Sulamaya aç ı ld ığı y ı l İşletim şekli Devredildi ği y ı l Devredildi ği kurum Karaa ğaç Pompaj DS İ - - Kütahya DS İ - - Söğ üt DS İ - - Eski şehir Devir 1995 Eskişehir Sulama Birliğ i Çifteler Devir 1995 Sakaryaba şı Sulama Birliği Sar ıcakaya Devir 1996 Orta Saka a Sulama Birli ğ i İnönü Devir 1995 İnönü Sulama Birli ğ i Yaral ı Devir 1996 Yukari Sakarya Sulama Birligi Pamukova Devir 1995 Geyve Sulama Birli ğ i Seyitgazi Devir 1996 Battal azi Sulama Birli ğ i Atlant ı Devir 1995 Ilg ın-atlant ı Sulama Birliğ i Ilg ı n Devir 1995 Ilg ın Ovas ı Pompaj Sulama Birli ğ i Asartepe Devir 1996 Asartepe Sulama Birli ğ i Ak ı nc ı Devir 1988 Ak ınc ı Ovas ı Sulama Birli ğ i

4 ÇAKMAK, B. ve M. BEYR İ BEY, "Sakarya havzas ı sulamalar ı nda sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi" 119 Sulama sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi Şebeke veri dosyas ı Sulama alan ı, ha i şletmeye aç ı lan sulama alan ı, ha Sulanan alan, ha Sapt ı r ı lan su, m 3 Sulama suyu ihtiyac ı, mm Sulama maliyeti, TL/y ı l Tahakkuk, TL/y ı l Tahsilat, TUy ı l MS-EXCEL HESAP TABLOSU Bitki veri dosyas ı Verim, t/ha Ekim alan ı, ha Yerel fiyat, TL/t Eşdeğer ürün pazar fiyat ı,$/t PAEBÜD SSKEBÜD YGDO STO SSAO FSAEBÜD SSKEBÜD MYO S O TO Şekil 1. Hesaplamalarda izlenen a şamalar Bir bölgedeki sulama sistemlerinin performans ı değ erlendirildi ğinde, fiyatlar benzer olaca ğı için yerel fiyatlara göre brüt ya da net üretim de ğeri gösterge olarak kullan ı labilir. Ancak farkl ı bölge ya da ülkedeki sistemler dikkate al ı nd ığı nda yerel fiyatlar farkl ı l ı k gösterecektir. Sistemler aras ı nda daha sa ğ l ı kl ı bir kar şı la şt ı rma yapabilmek için de ğ erlendirilen bölge ya da ülkede en çok yeti ştirilen bitki baz olarak al ı nmakta ve bu bitkinin yerel ve dünya pazar fiyat ı na göre di ğ er bitkiler standardize edilerek bulunan e şdeğer brüt üretim de ğeri gösterge olarak kullan ı lmaktad ı r (Molden ve ark 1998). E şdeğ er brüt üretim de ğeri, yerel fiyatlar ı n değ i şim gösterdi ğ i dünyan ı n farkl ı bölgelerindeki sulama sistemlerinin performanslar ı aras ı nda kar şı la şt ı rma yapabilmek için geli ştirilmi ştir. Ara şt ı rmada bir sulama sisteminin performans ı n ın di ğer sulama sistemleri ile kar şı la şt ı r ı labilmesi için e şdeğer (standardize edilmi ş ) brüt üretim de ğeri (EBÜD) kullan ı lm ışt ı r. Dünya piyasalar ı nda kullan ı lmas ı n ı n yan ı s ı ra, sulama alan ı ndaki yo ğ unlu ğ u dikkate al ı narak bu ğ day e şdeğ er ürün olarak al ı nm ışt ı r. EBÜD a ş a ğı daki eşitlikle hesaplanm ışt ı r. EBÜD : A Y P. YP :, bitki ix. P bb dünya E ş itlikte; EBÜD : E şdeğ er brüt üretim de ğ eri, ($/ha) A : i bitkisinin ekim alan ı, ha Y; : i bitkisinin verimi, t/ha : i bitkisinin yerel pazar fiyat ı, ($/t) Pb : E şdeğer al ı nan bitki yerel fiyat ı, ($/t) Pdünya : E şdeğ er al ı nan bitki dünya fiyat ı, ($/t) d ı r. Ara şt ı rma alan ı ndaki sulama şebekelerine ili şkin sulama alan ı, fiilen sulanan alan, şebekeye al ı nan su miktar ı ve sulama suyu ihtiyac ı Çizelge 2'de verilmi ştir. Bulgular ve Tart ış ma Sulama performans göstergelerinden dört kar şı la şt ı rmal ı gösterge, (PABÜD, FSABÜD, SSKBÜD ve SS İ BÜD) birim alan ve suya kar şı l ı k elde edilen gelirin tan ı mlanma ölçütlerinden olup, yerel, fiyatlara göre hesaplanan bu de ğerler Çizelge 3'de verilmi ştir. Ara şt ı rma alan ı nda PAEBÜD $/ha aras ı nda değ i ş mekte olup, 2001 $/ha olarak en yüksek Asartepe Sulamas ında, 67 $/ha olarak en dü şük Ak ı nc ı Sulamas ı nda elde edilmi ştir (Çizelge 4). Y ı llar itibar ı ile her sulama şebekesinde elde edilen farkl ı değerler, bitki deseninin ve e şdeğer ürünün dünya pazar fiyat ı n ı n değ i ş iminden kaynaklanmaktad ı r. PAEBÜD Bergama Kestel Sulamas ı nda 6233 $/ha, Manisa-Ala şehir Sulamas ı nda 5003 $/ha, Manisa-Turgutlu Sulamas ı nda 1469 $/ha, Aş a ğı Seyhan Sulamas ı nda 2167 $/ha, Bursa Ulubat Sulamas ı nda $/ha ve Konya Sulama Birliklerinde $/ha olarak belirlenmi ştir (Geçgel ve ark. 1998, Avc ı ve ark.1998, Girgin ve ark. 1999b, Molden ve ark. 1998, De ğ irmenci 2001b, Çakmak 2001).

5 120 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 1 Çizelge 2. Performans ı n değerlendirilmesinde kullan ı lan veriler Sulama ad ı Y ı llar Sulama alan ı (ha) Fiilen sulanan alan (ha) Şebekeye al ı nan su (hm 3) Sulama suyu ihtiyac ı (m 3/ha) Karaağaç Pompaj Kütahya Söğ üt Eski şehir Çifteler Sar ı cakaya Inönü 1999 ' ' Yaral ı Pamukova Seyitgazi Atlant ı Ilg ı n Asartepe 1999 ' ' Ak ı nc ı Çizelge 3. Yerel fiyatlara göre brüt üretim de ğerleri Sulama ad ı Y ı llar PABO D ($/ha) FSABÜ D ($/ha) SSKBU D ($/m 3) SS İ BÜD ($/m 3) Karaağaç Pompaj Kütahya Söğüt Eski şehir Çifteler Sar ıcakaya İ nönü Yaral ı Pamukova Seyitgazi Atlant ı Ilg ı n Asartepe Ak ı nc ı

6 ÇAKMAK, B. ve M. BEYR İ BEY, "Sakarya havzas ı sulamalar ı nda sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi" 121 Çizelge 4. E şdeğer brüt üretim de ğerine göre performans de ğerleri Sulama ad ı Y ı llar PAEBÜD ($/ha) FSAEBÜD ($/ha) SSKEBÜD ($/m 3) SS İ EBÜD ($/m 3) Karaa ğaç Pompaj Kütahya Söğ üt Eski şehir Çifteler Sar ı cakaya Inönü Yaral ı Pamukova Seyitgazi Atlant ı Ilg ı n Asartepe Ak ı nc ı FSAEBÜD 1999 y ı l ı nda ($/ha), 2000 y ı l ı nda ise ($/ha) aras ı nda değ i şmektedir. FASEBÜD Manisa-Turgutlu Sulamas ı nda 2732 $/ha, Aş a ğı Seyhan Sulamas ı nda 2526 $/ha, Bursa Ulubat Sulamas ı nda $/ha ve Konya Sulama Birliklerinde ise $/ha olarak belirlenmi ştir (Girgin ve ark. 1999b, Molden ve ark. 1998, De ğ irmenci 2001 b, Çakmak 2001). SSKEBÜD $/m 3 ve SS İ EBÜD $/m 3 aras ında olup en yüksek de ğerler Sö ğ üt Sulamas ı nda, en dü ş ük değerleri ise Ak ı nc ı Sulamas ı nda gerçekle ş mi ştir. Ara şt ı rma alan ı nda yo ğ un olarak hububat ve ş ekerpancar ı yeti ştirilmektedir. Birim sulama alan ı na karşı l ı k elde edilen brüt üretim de ğerleri ile sapt ı r ı lan sulama suyu ve sulama suyu ihtiyac ı na kar şı l ı k elde edilen brüt üretim de ğerleri aras ı ndaki fark, şebekeye al ı nan su miktar ı ve bitki deseni de ğ i şimden kaynaklanabilmektedir. SSKEBÜD Bursa Ulubat Sulamas ı nda y ı llar ı na ili ş kin $/m 3 ı nda belirlenmi ş, Konya Sulama Birliklerinde ise aras y ı llar ı için $/m 3 olarak tespit edilmi ştir (De ğ irmenci 2001b, Çakmak 2001). Yeti ştirilen bitki desenine ba ğ l ı olarak elde edilen brüt üretim değerleri de ğ i şmektedir. Uluslararas ı Su Yönetimi Enstitüsü (IWMI) taraf ı ndan 1992 y ı l ı ndan itibaren dünyada 11 ülkede toplam 18 sulama sisteminde yürütülen çal ışmalarda meyve, sebze ve endüstri bitkilerinin fazla oldu ğ u sulama şebekelerinde elde edilen gelirin daha yüksek oldu ğ u belirlenmi ştir (Molden ve ark. 1998). Ara şt ı rma alan ı nda y ı llar ı na ili ş kin su temini oran ı, yat ı r ı m ı n geri dönü şüm oran ı, mali yeterlilik oran ı, sulama oran ı, sürdürülebilir sulama alan ı oran ı ve tahsilat oran ı değerleri Çizelge 5'de verilmi ştir. Toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre hesaplanan su temini oranlar ı aras ı nda değ i şmektedir. Sulama şebekelerinde; planl ı su da ğıtı m ı yap ı lmad ığı ndan, kanala verilen suyun büyük bir bölümü tahliyeye gitmekte ve bu da su temin oran ı n! yükseltmektedir. Toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre su temin oran ı n ın l'e e şit olmas ı ihtiyac ı karşı layacak düzeyde su sapt ı r ı ld ığı n ı, 1'den küçük olmas ı ihtiyaçtan daha az.su sapt ı r ı ld ığı n ı ve 1'den büyük olmas ı da ihtiyaçtan fazla su verildi ğ ini göstermektedir. Havzada sulama şebekelerinin tamam ı na toplam sulama suyu ihtiyac ı n ı n üzerinde su sapt ı r ı lm ışt ı r. Beyribey ve ark. (1997a), 21 bölgede 119 sulama şebekesinde toplam sulama suyu ihtiyac ı na göre elde edilen ayl ı k su temini oran ı n', Haziran ay ı için , Temmuz ay ı için ve A ğ ustos ay ı için olarak belirlemi ş lerdir. Ara şt ı rmac ı lar, DS İ taraf ından i şletilen sulama şebekelerinin Haziran ay ı nda % 38'inde, Temmuz ay ı nda % 43'ünde ve Ağ ustos ay ı nda % 62'sinde sulanan alana toplam sulama suyu ihtiyac ı ndan daha fazla su sapt ı r ı ld ığı n ı tespit etmi şlerdir. Çakmak (2001), su temin oran ı değ erlerini Konya Sulama Birliklerinde y ı llar ı için , Değirmenci (2001a), 1998 y ı l ı için sulama birliklerine devredilen sulama şebekelerinde olarak belirlemi ş lerdir.

7 122 TARIM B İ LIMLER İ DERG İ S İ 2003, Cilt 9, Say ı 1 Farkl ı sulama sistemlerinin karl ı l ığı n ı analiz etmek için kullan ı lan yat ı r ı m ı n geri dönü şüm oran ı %54 ile %941 aras ı nda de ğ i ş mektedir. Ayn ı bölgedeki sulama şebekelerinde, elde edilen farkl ı değerler sulama yönetiminin farkl ı l ığı ndan kaynaklanmaktad ı r. Toplam eşdeğer brüt üretim de ğeri ve sulama sistem maliyeti değerlerine göre hesaplanan yat ı r ı m ı n geri dönü şüm oran ı; 1997 y ı l ı verilerine göre Bergama-Kestel sulamas ı nda %130, A ş a ğı Seyhan sulamas ı nda %88 ve Bursa-Ulubat sulamas ı nda %125 olarak bulunmu ştur (Geçgel ve ark. 1998, Avc ı ve ark. 1998, Molden ve ark. 1998, Değirmenci 2001b). Yukarda belirtilen de ğerler dikkate al ı nd ığı nda ara şt ı rma alan ı nda, sulama sistemlerinin oldukça karl ı oldu ğ u soylenebilir. Sulama şebekelerinde her y ı l tahakkuk ettirilen sulama suyu ücretlerinin o y ı l yap ı lan i ş letme bak ı m masraflar ı n ı kar şı lay ıp kar şı lamad ığı n ı belirlemek amac ıyla, performans göstergesi olarak al ı nan mali yeterlilik oran ı % aras ı nda değ i ş mektedir. Bu oran ı n dü ş ük olmas ı, tahakkuk ettirilen sulama suyu ücretlerinin i şletme ve bak ı m ihtiyac ı n ı karşı layacak düzeyde olmad ığı n ı ve i şletme ve bak ı m ihtiyaçlar ı na göre belirlenmedi ğ ini göstermektedir. Devredilen sulama ş ebekelerinde elde edilen yüksek mali yeterlilik oranlar ı dikkate al ı nd ığı nda, sulama birliklerinde su ücretlerinin i şletme ve bak ı m masraflar ı n ı kar şı layacak düzeyde oldu ğ u söylenebilir. Beyribey (1997), devlet sulama şebekelerinde 1996 y ı l ı na ili şkin mali yeterlilik oran ı n ı, ortalama %65 olarak tespit etmi ştir. Molden ve ark. (1998), on bir ülkede on sekiz sulama sisteminde yapt ı klar ı çal ış mada, mali yeterlilik oran ı n' %28-139, çiftçi sulamalar ı nda %100'e yak ı n, devlet sulamalar ı nda ise %30-50 olarak saptam ış lard ı r. Sulama oran ı en yüksek %94 ile Atlant ı Sulamas ı nda, en dü şük %15 ile Kara ğaç Pompaj Sulamas ı nda gerçekle ş mi ştir. Beyribey ve ark (1997b), 21 bölgeye ait 21 sulama şebekesinde y ı llar ına ili şkin sulama oranlar ı n ı % olarak belirlemi şlerdir. Beyribey (1997), 21 bölgeye ait 199 sulama şebekesinde y ı llar ı aras ı nda en dü ş ük sulama oran ı dikkate al ı nd ığı nda 74 şebekede %30'dan küçük, 72 şebekede %30-60 aras ı nda ve 53 şebekede ise %60'dan büyük oldu ğunu belirlemi ştir. De ğ irmenci (2001a), sulama birliklerinde 1998 y ı l ı için sulama oran ı n ı %4-100 aras ı nda tespit etmi ştir. Sulamaya aç ı lan alanlar ı n çe ş itli nedenlerle tar ı m d ışı b ı rak ı lmas ı olarak tan ı mlanan sürdürülebilir sulama alan ı oran ı değ erleri, % aras ı nda belirlenmi ştir. Beyribey (1997), devlet sulama ş ebekelerinde sürdürülebilir sulama alan ı oran ı n! % aras ı nda değ i şti ğ ini, ortalama %97 oldu ğ unu saptam ışt ı r. Ekonomik etkinlik göstergelerinden biri olan tahsilat oran ı, ara şt ı rma alan ı nda % aras ı nda elde edilmi ştir. Beyribey (1997), devlet sulama ş ebekelerinde tahsilat oran ı n ı ortalama %36 olarak belirlemi ştir. Sulama tesislerinin birliklere devredilmesi ile birlikte, devlet taraf ı ndan i şletildi ğ i dönemde %36-50 aras ı nda de ğ i şen tahsilat oranlar ı %90'n ı n üzerine ç ı km ışt ı r (Erdo ğ an ve Döker 2001). Tahsilat oran ı, 2001 y ı l ı nda DS İ taraf ı ndan i ş letilen sulamalarda %40, devredilen sulamalarda ise %86 olarak gerçekle ş mi ştir (Özlü ve ark. 2002). Çizelge 5. Ara şt ı rma alan ı nda su temin oran ı, mali yeterlilik oran ı, sürdürülebilir sulama alan ı oran ı ve tahsilat oran ı değerleri Sulama ad ı Y ı llar STO YGDO (%) MYO (%) SO (%) SSAO ( /0) TO (%) Karaağaç Pompaj Kütahya Söğ üt Eski şehir Çifteler Sar ı cakaya İ nönü Yaral ı Pamukova Seyitgazi Atlant ı Ilg ı n Asartepe Ak ı nc ı

8 ÇAKMAK, B. ve M. BEYR İ BEY, "Sakarya havzas ı sulamalar ı nda sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi" 123 Sonuç ve Öneriler Sakarya Havzas ı Sulama Şebekelerinde, ihtiyaçtan fazla su kullan ı lmas ı na ra ğ men etkin kullan ı lmad ığı, birim alan ve birim sudan elde edilen üretim de ğ erinin dü şük oldu ğ u görülmektedir. Sulama performans ı n ı n değerlendirilmesinde kar şı la şt ı rma göstergelerinin kullan ı m ı, farkl ı sulama sistemlerini kar şı la şt ı rma imkan ı vermektedir. Bu çal ışmada incelenen on dört sulama şebekesinde elde edilen PAEBÜD, FSAEBÜD, SSKEBÜD ve SSKEBÜD de ğ erleri, Molden ve ark (1998)'n ı n on bir ülkede on sekiz sulama sisteminde elde ettikleri sonuçlarla uyumlu bulunmaktad ı r. Ara şt ı rmac ı lar, dünyan ı n farkl ı bölgelerindeki farkl ı özelliklere sahip sulama sistemlerinin performans ı n ı, sistemin özelliklerinden ba ğı ms ız bir gösterge olan e şdeğer brüt üretim değ eri ile kar şı la şt ı rm ış lard ı r. Ara şt ı rmada DS İ taraf ı ndan i ş letilen sulamalarda yat ı r ı m ı n geri dönü ş üm oran ı n ı n yüksek ve mali yeterlilik oran ı n ı n dü ş ük olmas ı, sulaman ı n karl ı oldu ğ unu ancak su ücretlerinin i şletme ve bak ı m masraflar ı n ı karşı layamad ığı n ı göstermektedir. Bu durumülke genelinde görülen bir sorunun göstergesidir. Devredilen sulama şebekelerinde ise hem yat ı r ı m ı n geri dönü şüm oran ı hem de mali yeterlilik oran ı yüksektir. Elde edilen sonuçlar, Sakarya havzas ı sulama şebekelerinde devirden sonraki yönetimin ba şar ı s ı n ı göstermektedir. Ülkemizde tahsilat oran ı n ı n yükseltilebilmesi için havza baz ı nda sulama suyu fiyatland ı rma yakla şı m ı n ı n yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Tarla baz ı nda kullan ı lan sulama suyunun ölçümüne yönelik altyap ı yeterli olmad ığı ndan, su ücreti, sulanan alan ve ürün çeşidi esas ı na dayal ı olarak tespit edilmekte ve çok az birlikte "sulama süresi-saat" (TUsaat) esas ı na dayanan fiyatland ı rma yöntemi kullan ı lmaktad ı r. Hacim esas ı na (m 3 veya saat) dayal ı fiyatland ı rmaya geçi ş için altyap ı olu şturulmal ı ve bu süreç h ızland ı r ı lmal ı d ı r. havzalarda su kaynaklar ı n ı n etkin kullan ı m ı n ı sa ğ layacak su kullan ı m politikalar ı geli ştirilmeli ve sulama şebekeleri havza baz ı nda grupland ı r ı larak de ğerlendirilmelidir. Ayr ı ca ülkemizde sulama suyu fiyatland ı rmas ı için gerekli olan, su kullan ı m haklar ı n ı düzenleyen su kanunu ile sulama birlikleri kanunu henüz ç ı kar ı lamam ışt ı r. Bu kanunlar ile su haklar ı ve özellikle havza düzeyinde sulama suyu fiyatland ırma yakla şı mlar ı n ın yasal altyap ı s ı tan ı mlanmal ı d ı r. Kaynaklar Anonim 1997a.Tar ı m Ş uras ı Sonuç Raporu.Tar ım ve Köyi şleri Bakanl ığı,ankara. Anonim, 1997b.Devlet Su İşleri Harital ı istatistik Bülteni. DS İ Genel Müdürlüğü, APK Dairesi Ba şkanl ığı, Ankara. Anonim 2000a. DS İ 'ce İşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri 2000 Y ı l ı Değerlendirme Raporu. DS İ Gn. Md., İşletme ve Bak ı m Dairesi Başkanl ığı, Ankara. Anonim 2000b. DS İ'ce in şa Edilerek i şletmeye Aç ılan Sulama ve Kurutma Tesisleri 2000 Y ı ll ı Mahsul Say ım Sonuçlar ı. DS İ Gn. Md., İşletme ve Bak ı m Dairesi Başkanl ığı, Ankara. Anonim 2001a. DS İ Genel Müdürlü ğü 2000 Y ı l ı Üretim Sonuçlar ı Raporu, Ankara Anonim 2001b. DS İ 'ce İşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri 2000 Y ı l ı Değerlendirme Raporu. DS İ Gn. Md., İşletme ve Bak ı m Dairesi Ba şkanl ığı, Ankara. Anonim 2001c. DS İ 'ce in şa Edilerek i şletmeye Aç ılan Sulama ve Kurutma Tesisleri ( ). DS İ Gn. Md., İşletme ve Bak ı m Dairesi Başkanl ığı, Ankara. Anonim 2001d. DS İ'ce in şa Edilerek i şletmeye Aç ı lan Sulama ve Kurutma Tesisleri 2000 Y ı ll ı Mahsul Say ım Sonuçlar ı. DS İ Gn. Md., İşletme ve Bak ı m Dairesi Başkanl ığı, Ankara. Avc ı, M., E. Akkuzu, H. B. Ünal, ve Ş. A şı k, Bergama-Kestel baraj sulamas ı performans ı n ı n değerlendirilmesi. Ege Bölgesi I.Tar ı m Kongresi, Ayd ı n. Beyribey, M Devlet Sulama Şebekelerinde Sistem Performans ı n ın Değerlendirilmesi. Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi Yay ın no:1480, Bilimsel Ara şt ı rma ve incelemeler 813, 88s., Ankara. Beyribey, M., F. K. Sönmez, B. Çakmak ve M. O ğuz, 1997a. Devlet sulama şebekelerinde ayl ık su temini oran ı n ı n belirlenmesi. Tar ı m Bilimleri Dergisi, 3(2) 33-37, Ankara. Beyribey, M., F.K. Sönmez, B. Çakmak ve M. O ğuz, 1997b. Sulama şebekelerinde sistem performans ı n ı n değerlendirilmesi. 6. Kültürteknik Kongresi, s , Kirazl ıyayla, Bursa. Bustos, R., M. Marre and J. Chambouleyron, Performance of water user's associations in the Lower Tunuyan Area, Argentina. lrrigation and Drainage Systems, 15, , Netherlands. Çakmak, B., M. Beyribey, S. Kodal, A. Z. Erözel ve T. Aküzüm, Sulama şebekelerinin kullan ı c ıya devri, 5. Ulusal Kültürteknik Kongresi Bildirileri, 30 Mart-2 Nisan 1995, Kültürteknik Derneği, Antalya, s Çakmak, B Konya sulama birliklerinde sulama performans ı n ı n değerlendirilmesi. Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi Tar ı m Bilimleri Dergisi, 7 (3) , Ankara. Değirmenci, H. 2001a. Devredilen sulama şebekelerinin karşı laşt ı rma göstergeleri ile de ğerlendirilmesi. Uluda ğ Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 15, 31-41, Bursa. Değirmenci, H. 2001b. Bursa-Ulubat sulamas ı performans ı n ı n değerlendirilmesi. Atatürk Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 32 (3) , Erzurum. Erdoğan, F. C. ve E. Döker, Türkiye'de kat ı l ı mc ı sulama yönetimi çal ışmalar ı (devir) ve sulama birlikleri. 1.Ulusal Sulama Kongresi, s , Antalya. Geçgel, G., E.Akkuzu ve A.Girgin, Sulama şebekelerinin sistem ba şar ı lar ı n ın belirlenmesine yönelik baz ı değerlendirmeler. Ege Bölgesi I. Tar ı m Kongresi, Ayd ı n. Girgin, A., G. Geçgel ve S. Gül, 1999a. Sulu tar ı m sistemlerindeki başar ılann karşı laşt ı r ı lmas ında kullan ılan IWMI gösterge setinin tan ıtı m ı ve değerlendirmenin Salihli(Adala) sulama şebekesine uyarlanmas ı. İzmir Su Kongresi Bildiriler Kitab ı. TMMOB İzmir İ l Koordinasyon Kurulu, s , İzmir. Girgin, A., G. Geçgel ve S. Gül, 1999b. Gediz Havzas ı ndaki sulamalar ı n su yönetimi aç ısı ndan başar ı durumlar ı. İzmir Su Kongresi Bildiriler Kitab ı. TMMOB Izmir İ l Koordinasyon Kurulu, s , İzmir.

9 124 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 1 Gündoğ muş, E., B. Çakmak, H. Tanr ıvermi ş ve M. Türker, Türkiye'de sulama tesislerinin birlik ve kooperatiflere devri ve devir sonras ı tesislerin i şletmeciliğinde yaşanan sorunlar. 1.Ulusal Sulama Kongresi, s.82-91, Antalya. Kloezen, W. H. and C. Garces-Restrepo, Assessing Irrigation Performance with Comparative Indicators:The Case of the Alto Rio Lerma Irrigation District, Mexico. International Water Management Institute, Research Report 22, Colombo, Sri Lanka. Molden, D. J., R. Sakthivadiel, C. J. Perry and C. Fraiture, Indicators for Comparing the Performance Irrigated Agriculture. IWMI Research Report 20, Sri Lanka. Murray-Rust, D. H. and M. Svendsen, Performance of locally managed irrigtaion in Turkey: Gediz case study. Irrigation and Drainage Systems, 15, , Netherlands. Özlü, H., F. C. Erdo ğan, E. Döker and S. U şkay, Participatory irrigation management (PIM) and irrigation management transfer (IMT) activities in Turkey. Follow-up Seminar on Towards a Sustainable Agricultural Development New Approaches, April 2002, 10p., Antalya. Svendsen, M. and D.H. Murray-Rust, Creating and consulting locally managed irrigation in Turkey : The national perspective. Irrigation and Drainage Systems, 15, , Netherlands. Vermillion, D. L. and C. Garces-Restrepo, Results of management turnover in two irrigation distircts in colombia. International Water Management Institute, Research Report 4, Colombo, Sri Lanka. Vermillion, D. L. and C. Garces-Restrepo, Impacts of Colombia's current irrigation management transfer program. International Water Management Institute, Research Report 25, Colombo, Sri Lanka. Vermillion, D. L. and J. A. Sagardoy, Transfer of Irrigation Management Services: Guideline, FAO Irrigation and Drainage Paper 58, FAO, IWMI and GTZ, Rome. Vermillion, D. L Guide to Monitoring and Evaluation of Irrigation Management Transfer, International Network on Participatory Irrigation Management (INPIM), USA. Vermillion, D. L., M. Samad, S. Pusposutardjo, S. S. Arif and S. Rochdyanto, An Assessment of the Smal-Scale Irrigation Management Turnover Program in Indonesia. International Water Management Institute, Research Report 38, Colombo, Sri Lanka. İ letişim adresi : Belgin ÇAKMAK Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi, Tar ı msal Yap ı lar ve Sulama Bölümü Ankara Tel : /1224 Fax : E.mail : calcmak@agii.anicara.edu.tr

10 ANKARA ÜN İVERS İTES İ Z İRAAT FAKÜLTES İ TARIM B İ L İ MLER İ DERG İ S İ YAYIN İ LKELER İ 1. Dergide tar ı m bilimleri alan ı nda yap ı lm ış özgün ara şt ı rmalar yay ı nlan ı r. 2. Dergide yay ı nlanacak eserler Türkçe, Ingilizce, Almanca ya da Frans ızca olarak yaz ı labilir. 3. Dergiye gelen eserin bas ı m ı öncesinde hakem görü şü al ı n ı r. Gönderilen makalenin dergide yay ı nlanabilmesi için hakemler taraf ı ndan kabul edilmesi ve Editörler Kurulu'nca bilimsel içerik ve şekil bak ı m ı ndan uygun görülmesi gerekir. Yay ı nlanmas ı uygun bulunmayan eser yazar ı na/yazarlar ı na geri gönderilir. 4. Dergide yay ı nlanacak eserin daha önce hiçbir yay ı n organ ı nda yay ı nlanmam ış ya da yay ı n hakk ı n ı n verilmemi ş olmas ı gerekir. Buna ili şkin yaz ı l ı belge, makale ile gönderilmelidir. 5. Eser, Microsoft Word Wndows program ı nda, Arial yaz ı karakterinde yaz ı larak, disketiyle birlikte, 1 bilgisayar ç ı kt ı s ı, 2 fotokopi olmak üzere toplam 3 nüsha gönderilmelidir. 6. Eser ba ş l ığı ba ş harfleri büyük, bold ve 13 punto, Abstract ba ş l ığı ayn ı düzende 11 punto ile ortalanarak yaz ı lmal ı d ı r. 7. Yap ı lan çal ışma bir kurum/kurulu ş taraf ı ndan desteklenmi ş ya da doktora/yüksek lisans tezinden haz ı rlanm ış ise, ba ş l ığa y ı ld ız koyularak ilk sayfan ı n alt ı na dip not olarak verilmelidir. 8. Yazar ad ı/adlar ı aç ı k olarak yaz ı lmal ı, unvan kullan ı lmamal ı ve soyadlar ı n ı n son harfi üzerine rakam koyularak adresleri ilk sayfan ı n alt ı na dip not olarak verilmelidir. 9. Eser; Özet, Abstract, Giri ş, Materyal ve Yöntem, BulgUlar, Tart ışma, Sonuç, Te şekkür (gerekirse), Kaynaklar şeklinde düzenlenmelidir. 10. Eser, A4 normunda birinci hamur ka ğı da, 170 x 250 mm'lik alan ı kapsayacak şekilde, 8,25 cm'lik iki sütun halinde ve sütunlar aras ı nda 0,5 cm boşluk b ı rak ı larak haz ı rlanmal ı, şekil ve çizelgeler dahil 8 sayfay ı geçmemelidir. 11. Eser hangi dilde yaz ı l ı rsa yaz ı ls ı n, türkçe ve ingilizce özet içermeli, özetlere ayn ı dilde ba ş l ı k koyulmal ı, 200'er kelimeyi geçmemeli ve en fazla 7 adet anahtar kelime kullan ı lmal ı d ı r. Özetler, 15 cm'lik tek sütun halinde 8 punto ve 1 aral ı k ile yaz ı lmal ı d ı r. 12. Metin, 9 punto ve 1 aral ı k ile yaz ı lmal ı d ı r. Şekil, grafik, foto ğraf ve benzerleri " Şekil", say ısal değerler ise "Çizelge" olarak belirtilmeli ve metin içerisine yerle ştirilmelidir. Şekil ve çizelgelerin eni 7,5 cm ya da 15,5 cm'yi geçmemeli ve sayfan ı n ba şı na veya sonuna yerle ştirilmelidir. Şekil, çizelge ve kaynaklarda kullan ı lan harf büyüklü ğ ü 8 punto olmal ı d ı r. 13. Eserde yararlan ı lan kaynaklara ili şkin at ıf metin içerisinde "yazar ve y ı l" yöntemlerine göre yap ı lmal ı d ı r. Üç ya da daha fazla yazar ı n kayna ğı ifade edilmek istenirse "ve ark." k ısaltmas ı kullan ı lmal ı, "Kaynaklar" bölümünde tüm yazarlar belirtilmelidir. 14. Sözlü görü şmeler ve yay ı nlanmam ış eserlere (Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri hariç) ait bildirimler, kaynak olarak kullan ı lmamal ı d ı r. 15. Kaynaklar listesi ilk yazar ı n soyad ı na göre alfabetik olarak düzenlenmelidir. Yararlan ı lan kaynak dergiden al ı nm ışsa; Yeti şmeyen, A., N. Ar ıöz, Farkl ı koyula şt ı rma oran ı ve kurutma s ıcakl ığı nda elde edilen yay ı kalt ı tozunun kalite kriterlerinin belirlenmesi. G ıda, 20 (2) kitaptan al ı nm ışsa; Düzgüneş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, Ara şt ı rma ve Deneme Metodlar ı (istatistik Metodlar ı Il). Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay. No:1021, 381 s., Ankara. kitab ı n bir bölümünden al ı nm ış sa; F ı ratl ı, Ç Ar ı Yeti ştirme. "Ed. M. Ertu ğrul. Hayvan Yeti ştirme (Yeti ştiricilik)", s , Ankara. anonim ise; Anonim, Tar ı m İ statistikleri Özeti T.C. Ba şbakanl ı k Devlet istatistik Enstitüsü, Yay ı n No: 1579, Ankara. (Kaynak yabanc ı ise "Anonymous" olarak verilmelidir) internet ortam ı ndan al ı nm ışsa; şeklinde verilmelidir. 16. Bas ı m ı na karar verilen eserde, ekleme ya da ç ı karma yap ı lamaz. 17. Yay ı n süreci tamamlanan eserler geli ş tarihi esas al ı narak yay ı nlan ı r. 18. Bir yazar ı n, ayn ı say ı da ilk isim olarak bir, ikinci ve di ğer isim s ı ras ı nda da bir olmak üzere toplam iki eseri bas ı labilir. 19. Yay ı nlanan eserin tüm sorumlulu ğu yazar ına/yazarlar ı na aittir.

11 ANKARA UNIVERSITY, FACULTY OF AGRICULTURE JOURNAL OF AGRICULTURAL SCIENCES INSTRUCTIONS TO AUTHORS 1. Manuscripts of original researches in the agricultural sciences are published in the journal. 2. Manuscripts are published in Turkish, English, German or French languages. 3. Manuscripts are submitted for review by the corresponding author. The reviewers shall find the content and quality of the manuscript acceptable for publication, and the editorial board shall approve it for its content and format. Rejected manuscripts are returned to the corresponding author. 4. Manuscripts shall not have been published, nor the copyright to publish the submitted material reserved by another. The authors must submit a signed statement declaring that no copyright has been reserved for any part and the whole of the contents of the manuscript. 5. Submission of the manuscript will be considered complete when all of the following are received by the editorial board of the journal: (a) the complete manuscript printed using an ink-fast (non-smearing) process, namely laser-printed; the details of the appearance of the text in the prit ıted form are giyen in items below, (b) two copies representing the contents and the print quality of the originally printed material, (c) a 3.5-inch diskette with an MS-DOS formatted f ıle system and containing the document used to generate the originally printed contents of the manuscript; the file type/format of the document must be in the Microsoft Word format (".doc" type) and readable by the Microsoft Word 2000 version. 6. The title of the manuscript shall be centered and printed in bold capital characters with size of 13 points. The same rules apply to the title of abstract, except that the character size shall be 11 points. 7. If manuscripts are prepared from theses or dissertations for masters or Ph.D. degrees, and there are other source(s) or patrons to be acknowledged who supplied funds for the study these shall be declared as a footnote in the first page and indicated by an asterisk at the end of the title. 8. The name(s) of the author(s) shall be printed clearly, without any indication of titles or positions following the names. The affiliation to organizations of the author(s) shall be stated on a footnote of the first page and indicated by a superscripted number following their last names. 9. The content of the manuscript shall be organized into subdivisions appearing in the following order: Summary, Abstract, Introduction, Material and Methods, Results, Discussion, Conclusion, an optional Acknowledgements section, and References. 10. The entire contents of the manuscript shall be printed within a 170 x 250 mm area centered on the highest quality A4-sized paper. The content shall flow in a two-column format, with each column 8.25 cm wide and with inter column spacing of 0.5 cm. The total number of pages, including figures and tables, shall not exceed 8 pages. 11. Must be printed in a 15 cm wide single-column. The text of the abstract shall be single-spaced and with a character font size of 8 points. The abstract must not be more than 200 words. A maximum of 7 keywords should be provided. 12. The content of the manuscript shall be printed as single-spaced text, using a sans-serif character font (use of Arial font is required) and size of 9 points. Plots, graphs, charts, images/photographs and other non-textual content shall be prepared as Figures, and tabular data and grcups of numeric values should be prepared as Tables. The width of figures and tables should not exceed 7.5 cm or 15.5 cm, and they must be placed in the flow of text either at the top or at the bottom of the page. The font size of characters used in tables, figures, and references should be 8 points. 13. Citations in the text shall be made using the "<author> <year>" format. Where three or more authors exist for a cited reference, the citation should be formatted as "<first author> et al. <year>". All of the citations made in the text shall appear in the References section of the manuscript, in a format specified by item 15 below. 14. The citation of personal communications and unpublished studies except for theses or dissertations should be avoided. 15. The list of references shall be ordered alphabetically according to last name of the first author. Use the following format: (a) if the citation is of an article apdearing in a journal: Yetişmeyen, A., N. Ar ıöz, Farkl ı koyula şt ı rma oran ı ve kurutma s ı cakl ığı nda elde edilen yay ı kalt ı tozunun kalite kriterlerinin belirlenmesi G ıda, 20 (2) (b) if the citation is of a monograph (book): Düzgüne ş, O., T. Kesici, O. Kavuncu ve F. Gürbüz, Ara şt ı rma ve Deneme Metodlar ı (istatistik Metodlar ı Il). Ankara Üniv. Ziraat Fak Yay. No: 1021, 381s., Ankara. (c) if the citation is of a chapter within an edited book or series or both: F ı ratl ı, Ç Ar ı Yetiştirme. "Ed. M. Ertu ğ rul. Hayvan Yeti ştirme (Yeti ştiricilik)", s , Ankara. (d) if the citation is of a report of an organisation: Anonymous, Tar ı m İstatistikleri Özeti T.C. Ba şbakanl ı k Devlet istatistik Enstitüsü, Yay ı n No: 1579, Ankara. (e) if the citation is of a production archived stably on the Internet: No editing or changes, including addition or deletion, can be made to the content of accepted manuscripts. The version of the accepted manuscript is final. Authors desiring any changes to accepted manuscripts must withdraw their submissions and re-submit their manuscripts as new manuscripts. 17. Submission date is considered for the publication order of the manuscripts after all submission procedures have been completed. 18. For any single issue of the journal, an author may appear as the first author in only one article published in that issue of the journal, and may appear as an author who is not the first author of in one other article published in that issue of the journal. 19. The responsibility for the content for all manuscript submissions is that of the individuals whose names appear as the authors of the published article.