Araştırma Yöntemleri Ders Notları, C. Erdemir BÖLÜM 9 TARAMA ARAŞTIRMASI

Transkript

1 BÖLÜM 9 TARAMA ARAŞTIRMASI Tarama bir nicel araştırmada kullanılan veri toplama yöntemidir. Tarama yöntemi kullanılan nicel araştırmalara tarama (survey) araştırması da denir. Tarama araştırması sosyal bilimlerde gelişmiştir. Taramalar doğası gereği istatistikler üretir. Bu bölümde iyi bir tarama araştırmasının başlıca bileşenleri ve kısıtlamalarından bahsedilecektir. Tarama araştırması da diğer nitel araştırmalar gibi bir araştırma konusunun tanımıyla başlar, odaklanma sorusunun belirlenmesi, tasarlama, veri toplama veri analizi, yorumlama ve sonuçları başkalarına iletme ile biter. Tarama araştırmasında asıl farklılık tasarlama ve veri toplama aşamasında kendini gösterir. Tarama araştırmasının tasarlama aşamasında yapılacak işler Odaklanma sorusu ifade edildikten sonra, tasarlama aşamasında sırasıyla aşağıdaki işlemeler yapılır: 1. Hipotezler geliştirilir. 2. Geliştirilen hipotezleri test etmek için gerekli olan bağımlı ve bağımsız değişkenler belirlenir. Değişkenlerin hangi ölçme düzeyinde ölçüleceğine karar verilir. 3. Anket türüne karar verilir (görüşme, posta, telefon vb.) 4. Değişkenleri ölçmek için anket soruları ve cevap kategorileri belirlenir. 5. Verilerin nasıl kaydedileceği planlanır ve buna bağlı olarak anket formu oluşturulur. 6. Anketi uygulayacak kişilerin eğitimi planlanır anket uygulamasının denetiminin nasıl yapılacağına karar verilir. 7. Kitle tanımlanır ve örnekleme çerçevesinin nasıl oluşturulacağına karar verilir. 8. Örneklem ve yedek denekler belirlenir. 9. Pilot uygulama yapılır. Eksikler giderilir. Anket formu düzeltilir gerekiyorsa görüşmeci eğitiminin eksikleri tamamlanır. Tarama araştırmanın veri toplama aşamasında yapılacak işler Tasarlanan ve son biçimini alan anket formu uygulanır. Anket formu uygulaması tamamlandıktan sonra 1. Anket üzerinde varsa değişkenlerin kodları verilir. 2. Cevaplanmamış soruların neden cevaplanmadığı özel kodlarla belirtilir. 3. Veri bilgisayara bir program kullanarak (SPSS, Excel, vb.) kaydedilir. Veri çözümleme (analizi) aşamasında yapılacak işler Veri analizi aşamasında önce betimsel istatistikler elde edilir ve yorumlanır. Bunun arkasından istatistik yöntemler kullanılarak araştırma hipotezleri test edilir. 1

2 Şimdi tasarlama aşamasındaki işlemlerin bir kısmını ayrıntılı olarak açıklayalım. Anketin türüne karar vermek Anket türüne karar vermek birinci önemli konudur. Belli başlı anket türleri şunlardır: 1. Yüz yüze görüşme ile anket, anket formunu bırakıp doldurmasını istemek 2. Formu elden almak, formu bırakıp doldurulmuş formu posta ile göndermesini istemek, 3. Tamamen posta yolu ile anketin doldurulmasını ve iadesini sağlamak, 4. Telefonda görüşme ile anket yapmak, 5. WEB aracılığı ile e-posta kullanılarak anket yapmak. Bu yöntemlerin her birinin avantajları ve dezavantajları vardır. Ancak yüz yüze görüşmeler en yüksek yanıtlama oranına sahiptir ve en uzun anketlere bile imkan tanır. Anket sorusu hazırlamak Bir taramada (ankette) hipotezle ilgili değişkenleri ölçmek için aşağıdaki sorular sorulabilir: Davranış. Kişinin kendine, çevresine ve topluma karşı olan davranışları ile ilgili sorular. Tutumlar/inançlar/görüşler. Toplumsal olaylarla ilgili tutum, inanç ve görüşleri ile ilgili sorular. Özellikler. Evlilik durumu, derneklere üyelik, yaş, eğitim, ırk vb. sorular. Beklentiler. Kendisi, yakınları veya içinde yaşadığı toplum ya da ülke hakkındaki beklentileri ile ilgili sorular. Kendisini sınıflandırma. Soysal, gelir, inanç bakımından kendisini hangi sınıf düzeyinde gördüğü ile ilgili sorular. Bilgi. Sosyal hayatla ilgili neyi ne kadar bildiği ile ilgili sorular. Sorular gelişigüzel değil, araştırmanın amacı ve test edilecek hipotezler dikkate alınarak sorulur. Her bir soru ya da birden fazla soru bir değişken için veri oluşturur. Değişkenler hipotezlerde kullanılır. Anket sorusu hazırlamak deneyim ve dikkat gerektirir. Soruların anlaşılır olması şarttır. Anlaşılırlığı sağlamak için notlar, talimatlar eklenir ve her değişken bir veya birden fazla soru ile ölçülür. Soru yazmak sanattır; beceri, pratik, sabır be yaratıcılık gerektirir. Anket sorularını yazarken aşağıda sık yaşanan hatalardan kaçınmak gerekir. 1. Jargon, argo ve kısaltmalar, 2. Belirsizlik, karmaşa, birden çok anlam taşıyan ifadeler, 3. Duygusal dil ve itibar yanlılığı, 4. Çift teminatlı soru(sorunun birden fazla konuyla ilgisi), 2

3 5. Yönlendiricilik, 6. Yanıtlayanın olanaklarının ötesine geçme, 7. Yanlış öncüler kullanma, 8. Uzak gelecekle ilgili niyetleri sorma, 9. Çifte olumsuzluk taşıyan soru cümlesi, 10. Üst üste binen ya da dengesiz yanıt kategorilerinin kullanılması. Sorular, yanıtlayıcının anımsamasına yardımcı olmalıdır. Geçmiş olaylar hakkında soru sorulduğunda yanıtlayıcı zamanı sıkıştırır ya da teleskoplama yapar. Bunu önlemek için durumu çerçeveleyerek belirli bir durumu hatırlaması istenir ya da belirli olaylar hakkında sorular sorularak olaylar ayrıştırılır ve sonra bunlar birbirlerine eklenir. Anımsama için diğer bir yol da önemli bir olayı dayanak noktası olarak almak ve hatırlanacak olayın bundan önce mi sonra mı olduğunu sormaktır. Yanıtlayıcıdan dürüst yanıtlar alma da diğer önemli bir konudur. Yanıtlayıcılar, cinsel davranışlar, uyuşturucu ya da alkol kullanımı, akıl sağlığı sorunları ya da sapkın davranışlarla ilgili soruları yanıtlamada isteksiz olabilir ya da yanıtlamak istemeyebilir. Bu tür sorular sormak isteyen araştırmacılar bunu büyük bir özenle yapmalıdır. Bu tür sorulara dürüst yanıt vermeyi artırmak için araştırmacılar soruları sormadan önce rahat bir ortam oluşturur, anonimlik ve gizlilik garantisi verir ve bazen de soruları sorarken geliştirilmiş aşamalar kullanırlar. Hırsızlık yaptınız mı? yerine parasını ödemeden aldığınız bir şey oldu mu?. Yanıtlayıcılar bu durumlarda genellikle dürüst bir yanıt verme yerine toplumsal olarak kabul edilebilir bir yanıt verirler. Bu tür yanlı cevaplara toplumsal istenirlik yanlılığı denir. Örneğin oy kullanmadığı halde kullandığını söyler. Soruları yanıtlanmayan bir anketin hiç bir yararı yoktur. Bu sebeple, araştırmacılar bazen yanıtlayıcıların seçilen konu hakkında bilgi sahibi olup olmadıklarını anlamak isterler. Bilgi soruları sorarlar. Bunu ortaya çıkarmak için soruları da dikkatli seçmek gerekir. Sorular yanıtlayıcıların cevabı bilmediklerini söylemekten rahatsız olmayacağı biçimde ifade edilir. Örneğin...hakkında eğer bir şey duyduysanız, ne duydunuz? Yanıtlayıcının bilgisini olduğundan fazla gösterip göstermediğini denetlenin bir yolu, bilmesi olasılığın bulunmadığı bir gaflet sorusu sormak ya da yanıt seçeneği kullanmaktır. Açık ve kapalı uçlu soru seçiminde dikkatli olmak gerekir. Her bir biçimin avantajları ve dezavantajları vardır. Burada belirleyici unsur araştırmanın amacı ve kısıtlarıdır. Açık uçlu sorular başlangıç ya da inceleme aşamalarında özellikle değerlidir. Büyük ölçekli taramalar için araştırmacılar pilot testlerde açık sorular kullanır, sonra sorulara verilen yanıtlardan kapalı soru yanıtları geliştirilir. Kapalı uçlu soru yazarken araştırmacılar pek çok karar verirler. Kaç yanıt seçeneği olacak? Ortada ya da tarafsız bir yanıt seçeneği sunacak mı? Yanıtların sırası nasıl olmalı? Ne tür yanıt seçenekleri olmalı? 3

4 Araştırmacılar ayrıca kısmen açık sorular da kullanır. Sabit bir dizi seçeneğin sonunda diğer açık seçeneği dahil edilerek bu yapılır. Tarama araştırmacıları, bilgisi olmayan veya belirli bir konum almayan yanıtlayıcılara tarafsız bir konum ve bir fikrim yok seçeneği verip vermeme konusunda tartışmaktadırlar. Bir kısım bu seçeneği sunmaya karşıdır; yanıt vermelerinden yanadır. Diğerleri tutum belirtmeyen bir seçenek sunmanın çoğunlukla en iyi iyisi olduğunu, aksi taktirde insanların uydurma başlıklar, konular hakkında fikir ileri süreceğini iddia etmektedirler. Tutum belirtmeme konusuna üç tür tutum sorusu arasında ayrım yaparak yaklaşılabilir: 1. Standart biçimli soru, yanıt kategorilerinin fikrim yok ya da bilmiyorum seçeneğini içermediği soru türüdür. 2. Yarı filtreli soru, Fikrim yok, bilmiyorum veya emin değilim yanıt seçeneğini içeren sorudur. 3. Tam filtreli soru, yanıtlayanlara önce bir konu hakkında bir görüşleri veya bilgilerinin olup olmadığının sorulduğu, sonra yalnızca fikri veya bilgisi olanlara konu hakkında belirli bir sorunun sorulduğu bir tarama sorusudur. Bir anket sorusunu yanıtlayacak bilgiye veya fikre sahip olmayan, ama yine de yanıtlayan ve çoğunlukla tutarsız yanıtlar verenlere geçiciler denir. Çünkü bunlar yanıt verme halinden bilmemeye geçerler. Katılımcılar bütün yanıt seçeneklerini ciddi biçimde yanıtlamak yerine en son sunulan yanıt seçeneğini seçtiğinde gerçekleşen etkiye sonuncu etkisi denir. Bazı yanıtlayıcılar hassas konulardaki bir soruda toplumsal açıdan uygunsuz bir yanıta işaret etmek yerine soruyu yanıtlamazlar. Buna seçici reddetme denir. Ankette bir düşünceyi ifade ederken dikkatli olunmalıdır. İfade etmede sorunlarla karşılaşmamak, kafa karışıklıklarına sebep olamamak ya da yanlış anlaşılmaları önlemek için basit sözcükler ve dilbilgisi açısından sade cümleler kullanmak gerekir. Ayrıca belirli sözcük ve cümlelerin etkilerini de dikkate almak gerekir. Örneğin yoksullara yardım yerine fakir fukara fonu arasında etki farkları vardır. Yasaklama ile izin vermemek arasında yalnız ifade etki farkı vardır. Bazı sözcüklerin katılanlar tarafından tam olarak bilinmediği durumlar da olabilir. Örneğin yansızlık sözcüğünün bir ankette katılımcıların %25 tarafından bilinmediği sonradan anlaşılan bir çalışmaya rastlanmıştır. Anket formu tasarlama sorunları Anketin uzunluğu konusunda kesin bir şey söylenemez. Araştırmacılar daha uzun anketleri tercih eder. Yanıtlayıcılar da bir süre sonra cevaplamaktan sıkılabilir. İyi bir görüşmeci katılımcı ile iyi bir iletişim kurabilir ve çok daha uzun anket süresi kullanabilir. Telefonda anket için 10 dakikaya fazla bir itiraz olmamaktadır. Ancak en ideal sürenin ne olduğu konusunda fazla bir şey söylenememektedir. Büyük kitleler için yapılan anketlerin genellikle kısa olması önerilir. Postayla yapılan anketler daha değişkendir. Bu yöntemde, yanıtlayıcı anketi cevaplamak için daha fazla zaman ayırabilir. 4

5 Soru sırası ve dizilişi konusunda üç konu göz önüne alınır. Birincisi sorular yanıtlayıcının rahatsızlığını ve kafa karışıklığını en aza indirecek tarzda olmalıdır. Bir anketin açılış soruları ilginç ve yanıtlaması kolay tutulmalıdır. Sorular ortak başlıklar altında düzenlenmelidir. Aynı konu hakkındaki soruları bir araya toplayarak bu kısım giriş bildirimi ile tanıtılır ve böylece yanıtlayıcılar yönlendirilir. Örneğin Simdi barınmayla ilgili sorulara yanıtlar vermenizi rica ediyoruz gibi. Soru başlıklarının sorunsuz ve mantıklı biçimde akması, yanıtlayıcının kolay hatırlamasına ve kendini rahat hissetmesine yardımcı olur. Sıra etkisi yaratmamak gerekir. Sıra etkileri bir başlık veya önce sorulan bazı sorular yanıtlayanın sonraki sorulara verdiği yanıtları etkileyebilir. Örneğin velinin okula verdiği kısmi harçla ilgili olarak Okula ne kadar eğitim ücreti ödüyorsunuz? sorusundan sonra öğrenciler için eğitim katkısını destekliyor musunuz? sorusu gelirse buradaki katkı velilin okul ücretlerine desteği anlamına gelebilir. Halbuki tam burada hükümet katkısı kastedilmiştir. Bu içerik itkisidir. Ayrıca karşılık getirememe etkisi de olabilir. Örneğin bir konu hakkında Eşiniz ne düşünüyor? sorusunun arkasından Aileniz ne düşünüyor? sorusu sorulursa yanıtlayıcı burada aile içinde eşiyle ilgili karşılık olmaması gerektiğini düşünür, soruyu çocuklarla ilgili olarak anlar, çünkü bir adım önce eşiyle ilgili soruyu cevaplamıştır. Bunlardan başka anketin bağlamı anketi güçlü biçimde etkiler. Katılımcılar sorularla anketin genel başlığı arasında ilişki kurar ve bunun etkisinde cevap verir. Anketin biçim ve düzeni hem görüşmeci hem de araştırmacı için önemlidir. Anketler anlaşılır, düzenli ve kolay takip edilebilir olmalıdır. Anket formlarına tanımlayıcı bilgiler konur ve her soruya bir sıra numarası verilir. Sorular sıkışık olamamalı, her ankette yöneticinin kullanımı için bir ön sayfa ayrılmalı, görüşme günü ve saati, görüşmecinin kimliği, yanıtlayıcının kimlik numarası veya kodu, görüşmecinin yorumları ve gözlemleri bu sayfaya yazılır. Bu sayfada görüşmecilere hitaben yazılmış uyarı ya da talimatlar farklı bir karakter kümesi kullanılarak farklı renkte yazılmalıdır. Anketin özenle düzenlenmiş olması, postayla veya Web üzerinden yürütülen anketlerde çok önemlidir, çünkü yanıtlayıcıyla etkileşime girecek bir görüşmeci bulunmaz. Bunun yerine anketin görünüşü yanıtlayıcıyı ikna eder. Postayla yapılan taramalarda zarfa, araştırmacıyı tanıtan ve sorular için bir telefon numarasının bulunduğu başlıklı kağıda yazılmış kibar, profesyonel bir mektup eklenir. Anket formu ile birlikte adresi yazılmış ve posta ücreti ödenmiş yeterli büyüklükteki geri gönderme zarfı şişkin olmayan bir kargo ile yanıtlayıcılara gönderilir. Anket formu daima Katıldığınız için teşekkür ederim ifadesi ile bitmelidir. Katılımı teşvik için bazen katılımcılar ödüllendirilir. Yanıt seçeneklerini yan yana dizmektense alt alta dizmek görülmelerini ve okunmalarını kolaylaştırır. Bağlantılı sorular için oklar ve talimatlar kullanılır. Matrisli soru aynı yanıt kategorilerini kullanan bir dizi soru sunmanın iyi bir yoludur. Yanıtsızlık bir taramayı zayıflatır. Yüz yüze anketlerde yanıtsızlık oranı düşüktür. Posta, Web anketlerinde ve diğer taramalarda yanıtsızlık oranı %25-30 civarındadır. Kamu oyu 5

6 yoklamalarında %50 civarındadır. Bu oranlar ülkelere göre değişebilir. Katılma olasılığı en yüksek insanlar ilgili, bilgili ve toplumda etkin olanlardır. Araştırmacılar beş tip yanıtsızlık belirlemişlerdir: (1) Yerini belirleyememe (örneklenen bir yanıtlayıcı bulunamamıştır), (2) bağlantı kuramama (yanıtlayıcıya pek çok denemeye karşın ulaşılamadı), (3) uygun olmama (yanıtlayıcıya ulaşıldı, ama tarama amaçlarına uygun yaştan, ırktan, cinsiyetten, uyruktan vb. değildi) (4) katılmayı reddetme (yanıtlayıcı kendisiyle görüşmeye istekli değildi), (5) tamamlanamayan katılım (yanıtlayıcı sonuna gelmeden yanıt vermeyi bıraktı veya her soruya bilmiyorum ya da fikrim yok diye yanıt vermeye başladı). Yanıtlama oranını artırmak, her bir yanıtsızlık türünü azaltmayı gerektirir. Yerini belirleme oranını artırmak daha iyi örnekleme çerçevesi belirleme anlamına gelir. Bağlantı oranını artırmak tekrar tekrar arama yapmayı ve arama yapılan saatleri çeşitlendirmeyi gerektirir. Uygunluk oranı dikkatli biçimde yanıtlayıcı süzme, daha iyi örneklem çerçevesi tanımı ve çok dilli görüşmecilerle artırılabilir. Reddetmeler, görüşme öncesi mektuplar göndererek, görüşmeleri yeniden takvime bağlayarak, küçük ödüller kullanarak, görüşmeci davranışlarını ayarlayarak azaltılabilir. Postayla anketler için yanıt oranlarını artırma yolları üzerine geniş bir literatür vardır. Görüşme yapma Tarama için yapılan görüşmeler pek çok ortamda gerçekleşir. Tarama araştırması görüşmesi özelleşmiş bir görüşme türüdür. Amacı başka bir kişiden doğru bilgi elde etmektir. Görüşme iki yabancı arasında yapılır. Bilgi, görüşmecinin sorular sorduğu yanıtlayıcın yanıt verdiği bir sohbetle elde edilir. Görüşmeci işbirliği sağlar, uyumlu ilişki kurar ama tarafsız ve nesnel kalır. Tarama görüşmesinde uyulması gereken kurallar: 1. Soruları görüşmeci sorar. 2. Yalnızca yanıtlayan duygu ve düşüncelerini açığa vurur. 3. Görüşmeci yanıtlayanın fikirlerini ve inançlarını değiştirmeye çalışmaz. 4. Görüşmeci belirli sorulara dolaylı değil doğrudan yanıtlar almaya çalışır. 5. Görüşmeci adetten yanıtlar değil içten yanıtlar arar. 6. Bütün bilgileri yanıtlayan sağlar, görüşmeci yanıtlayanın hatalarını düzeltemez. 7. Görüşmeci konuyu, yönü ve gidişatı denetler. 8. Görüşmeci görüşme boyunca cana yakın, ama ciddi ve objektif bir tonu korumaya çalışır. 9. Görüşmeci, yanıtlayanın soruları geçiştirmesine meydan vermemeli, düşünülmüş yanıtlar almalıdır. Görüşmenin aşamaları. Görüşme bir tanıtım ve girişle başlayıp aşama aşama devam eder. Görüşmeci açılış konuşmasında anketin amacını tanıtır, yetkisini belirtir, yanıtlayıcının işbirliğini teyit eder ve güvence altına alır. Gerekirse veya sorulması halinde görüşmeci neden başka birisiyle değil de kendisiyle görüşme yaptığını açıklayabilir. Görüşmenin ana bölümü soru sormak ve yanıtları kaydetmekten oluşur. Görüşmeci tam olarak anket formundaki sözcükleri kullanır. Sakin bir hızda gider, ilgiyi canlı tutar. Kapalı uçlu sorularda yanıtı işaretler. Bu kolaydır. Açık uçlu sorularda söylenenleri kelimesi kelimesine, düzeltme yapmadan ve özetlemeden kaydeder. Görüşmeci belirsiz bir yanıtın netleştirilmesi, eksik bir yanıtın tamamlanması veya konu ile ilgili yanıt elde etmek için yanıtlayıcıdan tarafsız istekte 6

7 bulunabilir. Bu isteğe sondaj denir. Görüşmeci nerede ve nasıl sondaj yapacağını bilir. Bir duraksaması, başını yana eğmesi, kaşların kaldırılması gibi sözsüz iletişim yanında, soruyu tekrarlayıp sonra duraklayabilir, ne demek istiyorsunuz?, bana bunu biraz daha açıklayabilir misiniz? gibi yansız sorular sorabilir. Yanıtlayıcılar soruları farklı biçimde yorumlayabilir. Bu durumda görüşmeci sohbet tarzında yanıtlayıcıya yol gösterebilir. Son aşamada görüşmeci yanıtlayıcıya teşekkür eder ve ayrılır. Hemen ardından görüşme tarihi, saati ve yeri, yanıtlayıcının tavrı ve beklenmedik koşul ve durumları, varsa kişisel duygu ve şüphelerini ve diğer ayrıntıları kaydeder. Görüşmecilerin eğitimi ayrıca incelenmesi gereken önemli bir konudur. Görüşmeci yanlılığını ortadan kaldırmak için ayrıntılı bir eğitim ve izleme programı uygulanır. Pilot test yürütme. Tarama araçları, görüşmeleri yapmadan ya da anketleri uygulamadan önce sınanırlar. Son yıllarda araştırmacılar bilişsel süreçler kullanarak pilot testleri sistematik olarak incelemeye başlamışlardır. Pilot test yürütme teknik bir konudur. Araştırmacı pilot test için eğer klasik yöntemi izleyecekse, anket formunu bir deneme grubuna doldurtur ve bunlardan geri bildirim alınır. Test grubuna çoğu soru açık uçlu olarak sorulur. Buradan alınan cevaplara göre kapalı uçlu sorular düzenlenebilir. Aynı şekilde test grubu birden fazla görüşmeci ile görüştürülür. Geri bildirimler test grubu tarafından alınır. Böylece gerek form üzerindeki gerekse görüşmecilerin yaklaşımlarındaki eksikliler giderilmiş olur. Etik tarama kuralları. Toplumsal araştırmalarda olduğu gibi, taramalar da etik biçimde yürütülmelidir. Birinci etik kural, mahremiyetin ihlal edilmemesidir. Tarama araştırmacılarının mahrem eylemler ve kişisel inançlar hakkında sorular sormamaları gerekir. İkinci olarak yanıtlayıcıların ankete kendi iradeleriyle katılmaları gerekir. Yanıtlayıcı istediği anda katılmayı reddedebilir. Üçüncü etik kural taramaların kötüye kullanılmamasıdır. Bazı insanlar taramayı başka insanları yönlendirmek için kullanmamalıdır. Ayrıca sahte taramadan kaçınmak gerekir. Sahte tarama, bir tarama görüşmesi biçiminin kullanıldığı ama gerçek amacın yanıtlayıcıyı ikna etmek olduğu sahte ve aldatıcı bir tarama-benzeri eylemdir. Bazen seçimlerde bir siyasi parti lehine yapılabilen sahte taramaklardan bahsedilmektedir. 7

8 BÖLÜM 10 TEPKİSİZ ARAŞTIRMA VE İKİNCİL ANALİZ Tarama ve deney tasarımlarında araştırmacı veri kaynaklarıyla genellikle doğrudan iletişim ve etkileşim içindedir. Araştırmacı veri kaynağını oluşturan kişilere yazılı ya da sözlü sorularını sorar, onlardan yanıtlarını alır; ya da onlar üzerinde bir bağımsız değişkenin etkisini sınar (örneğin bir eğitim programının, ya da bir bilgilendirmenin, bir tanıtımın vs.); sonuçta araştırmacı araştırmasının amaçlarına uygun biçimde kişilere bir etkide bulunur ve kişilerden bir yanıt alır. Ancak insanlar bazen sözlerini, davranışlarını gerçekte olduğundan farklı sunabilirler çünkü bir araştırma kapsamında olduklarının farkındadırlar. Oysa insanlar kendi davranışlarının ve alışkanlıklarının incelendiğini bilmezlerse ve biz onlarla doğrudan etkileşim içinde olmadan davranışlarını, duygularını ve alışkanlıklarını dünyada bıraktığı izleri veya işaretleri ölçebilir ve ihtiyaç duyduğumuz veriye daha sağlıklı ulaşabiliriz. Bu bakış açısı ile geliştirilmiş teknikler bizi tepkisiz araştırma tasarımına götürür. Tepkisiz ya da tepki yaratmayan araştırmaların başlıca iki güçlü yönü vardır: Birincisi, insanlar araştırmamız sırasında farklı davranmazlar, çünkü onlara ait bazı verilerin bir araştırma kapsamında incelendiğini bilmezler. İkinci olarak, bu araştırmada veri toplamak, diğer tasarımlara göre daha ucuz ve kolaydır. Dört tepkisiz araştırma tekniği vardır. Bunlar: 1. Tepkisiz ölçümler 2. İçerik analizi 3. İstatistikleri yorumlama 4. İkincil analiz ile devlet belgelerinden ya da önceki taramalardan mevcut bilgilerin toplanması 1. Tepkisiz ya da dikkat çekmeyen ölçümlerde incelenen insanlar incelendiklerinin farkında değildir; ancak toplumsal davranışlarının veya eylemlerinin kanıtlarını doğal olarak bırakırlar. Örneğin, araştırmacı sürücülerin dur işaretini gördüklerinde durup durmadığını dikkat çekmeden gözlemleyebilir. Durdukları veya durmadıklarında hangi koşulların mevcut olduğunu kaydederek toplumsal davranışları analiz edebilirler. Tepkisiz ölçümler çeşitlilik gösterir; araştırmacılar toplumsal davranışı ölçmek için dolaylı yollar icat ederler. Azalma veya artış ölçümleri yaparlar. Azalma ölçümleri insanların etkinliklerine bağlı olarak yüzeylerin yıpranması ya da bozulmanın tepkisiz ölçümüdür. Fiziksel azalma izlerinden kullanım sonucu çıkarılabilir. Aynı anda kreşe alınmış oyuncaklardan daha fazla yıpranmış olanlar çocukların onlara daha fazla ilgi gösterdiğine işaret eder. Müzenin zeminindeki yıpranma hangi galerilerin daha çok ilgi gördüğüne işaret olabilir. İnsanların etkinliklerinden ya da geride bıraktıklarından tepkisiz ölçüm yapılabilir. Bunlara artış ölçümleri denir. Örneğin çöpe atılanlardan yaşam tarzları hakkında 8

9 bilgi edinilebilir. Örneğin çöpe dayanarak insanların alkol tüketimlerini %40-60 oranında daha az bildirdikleri ortaya çıkmıştır. Duvar yazıları incelemesi, kişilerin psikolojik sorunlularının lise yıllıklarından incelenmesi, mezar taşlarının incelenmesi, tamirdeki araba radyolarının hangi istasyonu gösterdiği gibi insanların geride bıraktıklarından bilgi elde etmek mümkündür. 2. İçerik analizi, metin içeriği toplama ve analiz etme tekniğidir. Metin, bir iletişim ortamı görevi gören her türden yazılı, görsel ya da sözlü öğedir. İçerik, iletilebilen sözcükler, resimler, semboller, düşünceler, temalardır. İçerik analizi, kitapları, gazete veya dergi makalelerini, reklamları, söylevleri, resmi belgeleri, filmleri veya video kayıtlarını, şarkı sözlerini, fotoğrafları, giyim eşyasını ve sanat eserlerini kapsar. İçerik analizinde araştırmacı, bir metnin içeriğinin sayısal betimlemesini oluşturmak için nesnel ve sistematik olarak sayma ve kaydetme yapar. Bunun için belirlenmiş işlemler yollarını (prosedürleri) uygular. İçerik analizinde sayma işleminden başka metinlerin içerikleri de karşılaştırılabilir. İçerik araştırması yürüten araştırmacı veriyi topladığında, onları istatistik teknikler kullanarak, aynen deney ya da tarama araştırmacısının yaptığı gibi analiz eder. İçerik analizine uygun konulardan bir kaç örnek verilebilir: Şarkı temaları, gazete yazarlarının ideolojik tonları, ders kitaplarındaki veya filmlerdeki basmakalıp cinsiyet rolleri, siyasilerin seçim kampanyalarında dini içerikli söylemleri, savaş sırasındaki gazete başlıkları ve dergi kapakları, reklam mesajlarının temaları. Metnin içeriğini dikkatli ölçmek çok önemlidir. Araştırmacı, çoğu kez dağınık ve bulanık olarak ele aldığı metni kesin ve nesnel olarak, nicel veriye dönüştürür. Bu işlemler bir çok kişi tarafından yinelenerek uygulanacağından, dönüştürme işlemi bir prosedürle belirlenir. İçerik analizinde kavramlar bir kodlama sistemi ile işlemselleştirilir. Kodlama sistemi nicel veriye dönüştürme işlemine ait prosedürün bir parçası olup metindeki bilgileri sistematik olarak gözlemleme ve kaydetme biçimleri ile ilgili bir dizi talimat ya da kuraldır. Kodlama sistemi araştırmacının analiz birimine bağlıdır. Analiz birimi, araştırmanın sorusuna bağlı olarak, bir sözcük, cümle, tema, hikaye, gazete makalesi olabilir. Kodlama sistemi metin içeriğinin dört özelliğini belirler: Sıklık, yönelim, yoğunluk ve alan. Örneğin bir Tv programında yaşlı kişilerin görünme sayısı sıklığı, bu yaşlı karakterin olası davranış biçimleri listesi yönelişi (cana yakın,bilge, düşünceli, kaba, bencil), yaşlı kişinin bencillik özelliği önemli ya da önemsiz derecede olması yoğunluğu, yaşlı karakterin Tv programında kaç saniye göründüğü alan özelliğini gösterir. İçerik analizi yürütmek için, önce araştırma sorusu ve analiz birimleri belirlenir; ardından örnekleme yöntemi belirlenir. Araştırmacılar içerik analizlinde çoğu kez rastlantısal örnekleme kullanır. Hedef kitle, örneklem çerçevesi belirlendikten sonra uygun olasılıksal örnekleme yöntemine karar verilir. Örneğin bir ülkedeki haftalık dergilerde kadınların ve azınlıkların nasıl betimlendiğini öğrenmek istiyoruz. 9

10 Araştırma sorusu ve kavramlar, değişkenler ve hipotezler belirlenmiş olsun. Analiz birimi makaledir. Hedef kitle, belirli yıllarda belirli haftalık dergilerde yayımlanmış tüm makaleler olsun. Önce makalenin tanımı yapılır ve ölçüleri belirlenir. En az sayfa sayısı ne olmalıdır? Birden çok bölümü olan makale tek makale mi sayılır? Film değerlendirmesi makale sayılır mı? 3. Var olan istatistiksel belgelerde toplumsal dünya hakkında pek çok bilgi türü bulunur. Araştırmacılar önce, kendi araştırma sorusu ile ilgili hangi istatistik verilerin kullanılabilir olduğuna karar verdikten sonra, bu mevcut istatistik bilgileri araştırma sorusunu değişkenlerine dönüştürebilir. Devlet kuruluşları ve özel kuruluşlar sistematik olarak pek çok bilgi türü toplar. Bu tür bilgiler politika kararları için veya bir kamu hizmeti olarak toplanır. Genlikle bir araştırma sorusuyla doğrudan ilişkili olarak derlenmez. Dolayısıyla, araştırmacılar toplumsal, ekonomik ve siyasi koşularla ilgili hipotezleri test etmek istediğinde var olan istatistikleri kullanabilir. Bu istatistiklerden zaman serisi araştırmaları yaparken veya uluslararası inceleme yaparken oldukça çok yararlanılır. Göstergeler de var olan istatistiklerdir. Sosyal bilimciler, kamu politikasını etkileyebilmek için toplumsal yaşam kalitesini ölçen bir çok gösterge geliştirmişlerdir. Toplumsal göstergeler toplumsal refah ölçümleridir. Refahla ilgili olarak kullanılan başlıca göstergeler, nüfus, aile, barınma, sosyal güvenlik ve refah, sağlık, beslenme, kamu güvenliği, eğitim,iş, kültür, boş zaman, toplumsal hareketliliktir(göçler). Bunlardan başka, OECD, UNESCO, WHO, ILO ve benzeri uluslararası kuruluşların geliştirdikleri göstergeler vardır. Uluslararası göstergelerden, insani gelişmişlik göstergeleri, ekonomik kalkınma göstergeleri, sağlık göstergeleri gibi bir çok gösterge ülkeleri karşılaştırmak için kullanılmaktadır. Var olan istatistikler genellikle hükümetler, uluslararası kuruluşlar veya özel kaynaklar tarafından topluma sunulurlar. Her ülkenin istatistik örgütü ürettiği istatistikleri İnternet üzerinden yayımlamaktadır. Günümüzde bunlara erişmek çok daha kolay ve hızlıdır. 4. İkincil analiz, var olan istatistiklerin özel durumudur. Daha önce başkaları tarafından toplanmış olan tarama verileri ya da başka verilerin yeniden analizidir. İkincil analiz birincil analizin aksine verilerin toplanmasından çok analiz edilmesine odaklanır. Görece masrafsızdır. Grupları, ulusları zaman içerisinde karşılaştırmaya ve yeni sorunlar hakkında soru sormaya olanak sağlar. Örneğin, Michigan Üniversitesi ndeki ICPSR, dünyanın en büyük sosyal bilim veri arşividir den fazla tarama araştırması ve bunlarla ilişkili ver topluluğu makul fiyatlarla araştırmacılara sunulmaktadır. Diğer bir kaynak da Chicago Üniversitesi ndeki Ulusal Görüş Araştırma Merkezi tarafından yıllık olarak yürütülen Genel Toplumsal Tarama arşividir. 10