Musa ÖZALP tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI ÇALIŞMALARINDA BENİMSENEN YAKLAŞIMLAR; SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ adlı bu tezin

Transkript

1 TÜRKİYE DE KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI ÇALIŞMALARINDA BENİMSENEN YAKLAŞIMLAR; SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Musa ÖZALP YÜKSEK LİSANS TEZİ TRAFİK PLANLAMASI VE UYGULAMASI GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ NİSAN 2007 ANKARA

2 Musa ÖZALP tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI ÇALIŞMALARINDA BENİMSENEN YAKLAŞIMLAR; SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ adlı bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Yrd. Doç. Dr. Ebru Vesile ÖCALIR Tez Yöneticisi Bu çalışma, jürimiz tarafından oybirliği ile Trafik Planlaması ve Uygulaması Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç. Dr. Can Elmar BALAS Üye : Doç. Dr. Hülagü KAPLAN Üye : Yrd. Doç. Dr. Ela BABALIK SUTCLIFFE Üye : Yrd. Doç. Dr. Fatma ERDOĞANARAS Üye : Yrd. Doç. Dr. Ebru Vesile ÖCALIR Tarih : Bu tez, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygundur.

3 TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Musa ÖZALP

4 iv TÜRKİYE DE KENTSEL ULAŞIM PLANLAMASI ÇALIŞMALARINDA BENİMSENEN YAKLAŞIMLAR; SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Musa ÖZALP GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Nisan 2007 ÖZET Kapsamlı kentsel ulaşım planları dünyada 1950 li yıllardan bu yana hazırlanmaktadır. Ülkemizde de bazı kentlerimiz için kentiçi trafik ve ulaşım sistemlerinin planlanması amacıyla gerek parçacıl gerekse bütüncül olarak planlı dönem başlangıcı olan 1960 lı yıllardan günümüze kadar çok sayıda etüt ve plan faaliyeti gerçekleştirilmiştir. Bu tez çalışmasında ülkemizin çeşitli kentlerinde yapılmış kentiçi ulaşım planlama çalışmaları kapsamlı olarak kronolojik bir sıralama içinde incelenmekte ve değerlendirilmektedir. Tezin sonunda ulaşılması beklenen hedef ise; ülkemizde kentsel ulaşım planlamasında yaşanan belirsizliğin ve düzensizliğin giderilmesi ve planlamanın sistematik bir yapıya kavuşturulması için makro düzeyde düzenleme önerilerinin tanımlanmasıdır. Bu amaç ve hedefe yönelik olarak; Türkiye'de kentsel ulaşım planlamasının geçmişi ve geçirdiği aşamalar, planlama süreçleri, kapsamları, çalışmalarda benimsenen politikalar, yaklaşımlar ve öneriler ile birlikte incelenmiş, çalışmalar belirlenen bazı kriterler çerçevesinde sınıflandırmalara tabi tutulmuş, elde edilen sonuçlar rakamsal değerlerle istatistiksel olarak ifade edilmiş ve değerlendirilmiştir. Bu sayede, ülkemizdeki kentsel ulaşım planlama çalışmaları ve ulaşım planlama pratiğinin günümüze kadar izlediği seyir hakkında genel bir fikir ortaya konmuştur. Sonuçta; kentlerimiz için hazırlanan tüm ulaşım etüt ve planlarının bütün yönleri ile irdelendiği bilimsel

5 v bir çalışmanın literatürdeki esikliği de giderilmiştir. Tez, bu yönü ile kentsel ulaşım planlaması çalışmaları açısından envanter niteliğinde bir çalışma olup, gerek kentsel ulaşım planlaması gerekse ulaşım eğitimi konularında faydalı olacağı ve kentsel ulaşım planlamasının önemine bir kez daha dikkat çekmesi açısından ulaşım sektörünün paydaşlarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Kentiçi ulaşım, kentiçi ulaşım planlaması, ulaşım planı, ulaşım etüdü, Türkiye. Sayfa Adedi : 205 Tez Yöneticisi : Yrd. Doç. Dr. Ebru Vesile ÖCALIR

6 vi THE APPROACHES IN URBAN TRANSPORTATION PLANNING STUDIES IN TURKEY; PROBLEMS AND SOLUTIONS (M. Sc. Thesis) Musa ÖZALP GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY April 2007 ABSTRACT Since the 1950 s, comprehensive urban transportation master plans are being prepared in the world. Either partial or comprehensive, many transport studies and plans have been conducted in our cities in order to plan urban traffic and transport systems since the 1960 s, which is the beginning of the planned period in Turkey. In this thesis study, the urban transport studies and plans of our cities are examined and evaluated in the chronological order in a comprehensive manner. The objective to be reached in the thesis is a definition of the regulation proposals in macro level in order to overcome indefiniteness and disorder, and formulation of a systematic structure in the urban transportation planning in Turkey. Within this framework, the background and progress of urban transportation planning in Turkey, together with planning processes, scopes, policies, approaches and proposals adopted in the studies are examined; the studies are classified and evaluated under the basis of some criteria and the achieved results are defined statistically by means of some numbers. Thus, a general overview on the development of urban transportation planning practice and the studies prepared up to now in Turkey is given. Consequently, this comprehensive scientific study, which covers all of the transportation studies and plans of Turkish cities, fills a gap in literature. The thesis has an inventory characteristic in terms of urban transportation planning studies in Turkey and

7 vii it is believed that the thesis will be a useful source in transport education and planning and by the particular attention it points out to the importance of urban transportation planning, it will contribute the transportation sector shareholders a lot. Science Code : Key Words : Urban transport, urban transportation planning, transportation plan, transportation study, Turkey. Page Number : 205 Adviser : Asst. Prof. Dr. Ebru Vesile ÖCALIR

8 viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iv ABSTRACT... vi İÇİNDEKİLER...viii ÇİZELGELERİN LİSTESİ... xiv ŞEKİLLERİN LİSTESİ... xvi SİMGELER VE KISALTMALAR... xvii 1. GİRİŞ KENTİÇİ ULAŞIM PLANLAMASI VE ÜLKEMİZDEKİ DURUM Kentsel Ulaşım Planı ile Nazım Plan İlişkisi Kalkınma Planlarında Kentiçi Ulaşım Birinci beş yıllık kalkınma planı ( ) İkinci beş yıllık kalkınma planı ( ) Üçüncü beş yıllık kalkınma planı ( ) Dördüncü beş yıllık kalkınma planı ( ) Beşinci beş yıllık kalkınma planı ( ) Altıncı beş yıllık kalkınma planı ( ) Yedinci beş yıllık kalkınma planı ( ) Sekizinci beş yıllık kalkınma planı ( ) Dokuzuncu kalkınma planı ( ) Kalkınma planlarının genel değerlendirilmesi Ulaştırma Ana Planlarında Kentiçi Ulaşım Ulaştırma ana planı ( )... 35

9 ix Sayfa Ulaştırma ana planı stratejisi ( ) Ulaştırma ana planlarının değerlendirilmesi Kentiçi Ulaşım Planlaması Yasal Çerçevesi ve Uygulama ÜLKEMİZDE KENTİÇİ ULAŞIM PLANLAMASININ GEÇMİŞİ Öncesinde Yapılan Çalışmalar Yılları Arasında Yapılan Çalışmalar Sonrası Yapılan Çalışmalar KENTİÇİ ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI İstanbul İstanbul şehri metrosu için fizibilite çalışması (1970) Trafik mühendisliği ve kontrol etüdü (1975) İstanbul metrosu fizibilite etüdü (1978) İstanbul kentiçi ulaşım planı (1982) İstanbul süratli tramvay projesi ön fizibilite etüdü (1984) Boğaz demiryolu tüneli geçişi ve İstanbul metrosu fizibilite etütleri ve avan projeleri ( ) İstanbul büyükşehir ulaşım nazım planı (1988) Avrupa yakası raylı sistem stratejik şebeke planlama çalışması (1996) İstanbul ulaşım ana planı (1997) İstanbul ulaşımında acil eylem planı (1998) Ara değerlendirme Ankara Ankara kenti ulaşım etüdü (1972)... 66

10 x Sayfa Ankara kentiçi raylı toplu taşım projesi (1980) Ankara raylı toplu taşıma sistemi fizibilite etüdü (1983) Ankara kentsel ulaşım çalışması (1986) Ankara ulaşım ana planı (1994) Ankara trafik ve ulaşım iyileştirme etüdü (1998) Ara değerlendirme İzmir İzmir ulaşım etüdü (1974) Toplu taşım sisteminin optimizasyonu etüdü (1980) İzmir ulaşım master planı (1992) İzmir ulaşım master planı güncelleştirme etüdü (1997) İzmir banliyö sisteminin geliştirilmesi projesi (2001) Ara değerlendirme Adana (1992) Ara değerlendirme Bursa Bursa hafif raylı sistem fizibilite etüdü (1986) Bursa ulaşım master planı (1987) Bursa kentiçi ve yakın çevre ulaşım etüdü (1991) Bursa kentiçi toplu taşım etüdü (1994) Bursa kentsel ulaşım iyileştirme çalışması (1997) Bursa HRS sistem planı ulaşım planlama programı (2001) Ara değerlendirme... 99

11 xi Sayfa 4.6. Konya Konya kentsel ulaşım etüdü ve raylı sistem fizibilite çalışması (1997) Konya kentiçi ve yakın çevre ulaşım master planı (2001) Ara değerlendirme Kayseri Kayseri kentiçi ve yakın çevre ulaşım etüdü (1991) Kayseri kentiçi ve yakın çevre ulaşım etüdü (2001) Ara değerlendirme Antalya Antalya ulaşım planlaması (1995) Antalya hafif raylı sistem projesi (1998) Antalya ulaşım planı güncellemesi (1999) Antalya ve yakın çevresi ulaşım etüdü ve ulaşım nazım planı (2000) Antalya ulaşım ana planı güncelleştirme ve genişletilme projesi (2005) Ara değerlendirme Gaziantep (1999) Gaziantep kentiçi ve yakın çevresi ulaşım etüdü (1999) Gaziantep kentiçi ve yakın çevre ulaşım ana planı (2006) Ara değerlendirme Mersin (2001) Ara değerlendirme

12 xii Sayfa Samsun (2002) Ara değerlendirme Denizli (2003) Ara değerlendirme Eskişehir Eskişehir kentsel ulaşım projesi (1990) Eskişehir ulaşım master planı (1995) Eskişehir kentsel ulaşım ve toplu taşım projesi (2001) Eskişehir ulaştırma ana planı (2003) Ara değerlendirme Trabzon Trabzon kentiçi ulaşım etüdü (1994) Trabzon hafif raylı sistem fizibilite çalışması (2004) Ara değerlendirme Balıkesir (1994) Ara değerlendirme İzmit (1994) Ara değerlendirme Isparta (1998) Ara değerlendirme GENEL DEĞERLENDİRME Tarihsel Sınıflandırma Ulaşım Planlama Süreci

13 xiii Sayfa 5.3. Ulaşım Planı - Nazım Plan İlişkisi Çalışmaların Kenti ve Ulaşım Türlerini Kapsama Derecesi Bilgi Toplama Çalışmaları Talep Tahmin Yöntemleri Çalışmalarda Getirilen Öneriler SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER EK-1 Kentlerimize ait ulaşım planlama çalışmaları ve özellikleri ÖZGEÇMİŞ

14 xiv ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge arası ulaşım etüt ve planlama çalışmaları Çizelge sonrası dönemde toplu taşım ve trafik iyileştirme çalışmaları Çizelge sonrası dönemde raylı sistem amaçlı etütler Çizelge sonrası dönemde kentsel ulaşım planları Çizelge yılında yapılan anket ve sayım çalışmaları Çizelge 4.2. İstanbul kentiçi ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge 4.3. Ankara kentiçi ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge 4.4. İzmir kentiçi ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge 4.5. Adana ulaşım etüdüne ait özet bilgiler Çizelge 4.6. Bursa kentiçi ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge 4.7. Konya kentiçi ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge 4.8. Kayseri kentiçi ulaşım etütlerine ait bazı veriler Çizelge 4.9. Antalya ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge Gaziantep ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge Mersin kentsel ulaşım etüdüne ait bazı veriler Çizelge Samsun ulaşım ana planına ait bazı veriler Çizelge Denizli ulaşım master planına ait bazı veriler Çizelge Eskişehir kentsel ulaşım planlama çalışmalarına ait bazı veriler Çizelge Trabzon kentiçi ulaşım etütlerine ait bazı veriler Çizelge Balıkesir kentsel ulaşım etüdüne ait bazı veriler Çizelge İzmit ulaşım master planına ait bazı veriler Çizelge Isparta kentiçi raylı sistem etüdüne ait bazı veriler

15 xv Çizelge Sayfa Çizelge 5.1. Çalışmaların tarihsel ve niteliksel sınıflandırması Çizelge 5.2. Arazi kullanım planları ile ulaşım planları ilişkisi Çizelge 5.3. Çalışmaların fiziki kapsam ve ulaşım türleri bazında incelenmesi Çizelge 5.4. Ulaşım etütlerinde gerçekleştirilen yeni bilgi toplama çalışmaları Çizelge 5.5. Çalışmalarda kullanılan talep tahmin yöntemleri Çizelge 5.6. Çalışmalarda getirilen uzun dönem ana toplu taşım türü önerileri Çizelge 5.7. Çalışmalarda getirilen kısa ve orta dönem önerileri Çizelge 5.8. Çalışmalarda yeşil türleri (yaya ve bisiklet) geliştirme önerileri

16 xvi ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 1.1. Çalışmanın kapsamı ve hazırlık sürecinde izlenen aşamalar... 6 Şekil 2.1. Arazi kullanım ile ulaşım arasındaki ilişki Şekil 2.2. Ulaşım ve arazi kullanım arasındaki etkileşimin boyutları Şekil 4.1. Mersin kentsel ulaşım etüdü ve projesi planlama süreci Şekil 5.1. Ülkemizde günümüzdeki kentsel ulaşım planlama süreci

17 xvii SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış bazı kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Kısaltmalar DLH ODTÜ İTÜ DPT TCDD AB OECD DİE HRS TT TTS YTY Açıklama Demiryollar Limanlar ve Havameydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü Orta Doğu Teknik Üniversitesi İstanbul Teknik Üniversitesi Devlet Planlama Teşkilatı Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Avrupa Birliği Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) Devlet İstatistik Enstitüsü Hafif Raylı Sistem Toplu Taşım Toplu Taşım Sistemi Yolculuk Talep Yönetimi

18 1 1. GİRİŞ Ülkemiz kentlerinde, kentiçi trafik ve ulaşım sistemlerinin parçacıl ya da bütüncül olarak planlanması amacıyla geçtiğimiz 50 yıl içinde çok sayıda etüt faaliyeti çeşitli şekillerde gerçekleştirilmiştir. Genellikle ulaşım etüdü, ulaşım planı, ulaşım ana planı veya ulaşım master planı gibi isimler altında gerçekleştirilen bu faaliyetler, planlama bilincinin oluşmaya başlaması ile son yıllarda sıkça karşılaştığımız olgular haline gelmiştir lı yıllardan itibaren büyük kentlerimizde yapılması planlanan belirli bir ulaşım yatırımı temelinde hazırlanan ulaşım etüdü olarak karşımıza çıkan bu çalışmalar, 1980li yıllardan itibaren kentsel boyutta ulaşım nazım planı, ulaşım ana planı, ulaşım master planı gibi isimlerle çeşitli kentlerimiz için hazırlanmış ve uygulanmaya çalışılmıştır. Yukarıda bahsedilen yaygın kavramlar dışında bir çok değişik isim altında çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Toplu taşım etüdü, trafik mühendisliği etüdü, trafik ve ulaşım iyileştirme etüdü, kentsel ulaşım projesi ve belirli bir ulaşım yatırımı temelinde hazırlanan fizibilite etüdü sık karşılaşılan kavramlardır. Aslında, çalışmalar genellikle kapsamları konusunda fikir verecek şekilde isimlendirilmektedir. Ancak, kimi zaman bir ulaşım planlama faaliyetine verilen isim çalışmanın kapsamı ile örtüşmeyebilir; ülkemizde bir çok örneği olduğu gibi ulaşım etüdü şeklinde isimlendirilen ama aslında üst ölçekli kentsel ulaşım planı düzeyinde hazırlanmış bir çalışma olabilmektedir. Oysa; ulaşım etüdü, ulaşım planlaması sürecinde en genel tabiriyle araştırma, değerlendirme, modelleme ve tahmin işlemlerinden oluşan bölümdür ve plan kapsamında getirilecek öneriler ile ulaşım altyapı yatırımlarının detaylı fizibilitelerine kaynak oluşturmaktadır. Ülkemizde yasal geçerliği ve zorlayıcılığı olan düzenleyici bir belge olmadığı için, ulaşım planlama faaliyetlerinin sadece isimlerinde değil, içerik, yöntem ve yaklaşımlarında da bir çok farklılıklar görülmektedir. Kentsel ulaşım planının ne anlama geldiği, hangi unsurları içermesi gerektiği ve hangi ölçekte ne gibi sonuçlar üretmesi gerektiği konusunda ülkemizde düzenleyici ve yönlendirici bir kanun, karar, yönetmelik, genelge gibi bir hukuki belge bulunmamaktadır. Bununla birlikte, çeşitli

19 2 kurum ve kuruluşlar ve de özellikle akademik çevreler bu eksiklik konusundaki görüşlerini ve yaklaşımlarını çeşitli platformlarda ortaya koymaktadırlar. Çok farklı yaklaşımlar ve görüşler sergilenmekle birlikte, artık son yıllarda bazı ortak fikir ve söylemler oluşmaya başlamıştır. Tüm tartışmalar ve farklı görüşlerin sentezi olarak; kentiçi ulaşım planı ve kapsamı en yalın ve genel haliyle şu şekilde ifade edilebilir: Arazi kullanım planlarıyla uyumlu bir şekilde planlı kentsel gelişmeyi destekleyici nitelikte, daha verimli ve etkin bir kentiçi ulaşım hedefiyle, gelecekte oluşacak muhtemel ulaşım taleplerinin tahmini sonucunda bu talebin karşılanmasına yönelik kent içi ulaşıma ilişkin ilke, hedef, strateji, yaklaşım ve politikaları tanımlayarak bunlar doğrultusunda üretilecek tüm yatırım ve işletme projelerine temel oluşturacak, tüm bunları yaparken de kısıtlı kaynakların akılcı kullanımını gerçekleştirecek kısa, orta ve uzun vadeli eylem ve faaliyetleri kapsayan bilgi ve belgeler bütünüdür. Bu ifade elbette ki kağıt üzerindeki teorik ifadedir ve ideal durumu yansıtmaktadır. Uygulamadaki durumun nasıl olduğu bu tezin konusunu oluşturmaktadır. Bu tezin konusu ülkemizin çeşitli kentlerine ait kentsel ulaşım planlama çalışmalarının çok yönlü bir incelemesi ve değerlendirmesi olduğu için kentsel ulaşım planlamasında gelişmiş ülkelerdeki veya dünyadaki durum irdelenmemiş, ülkemiz ve dünyadaki kentsel ulaşım planlaması ve yaklaşımlar konusunda bir karşılaştırma yapılmamıştır. Dünyadaki durum üzerine yapılacak bir araştırma, mevcut haliyle zaten oldukça geniş olan tez kapsamının daha fazla genişlemesine ve konu bütünlüğünün azalmasına neden olacak, okuyucular açısından konuya hakimiyet azalacak, sonuçta da tezin amacı ve hedefi olumsuz yönde etkilenecektir. Ülkemiz ve dünyada kentsel ulaşım planlaması ve yaklaşımlarının karşılaştırmalı olarak analiz edilmesi ve değerlendirilmesi, başlı başına bir tez oluşturacak nitelikte, kapsamda ve derinlikte bir konu olup, bir başka tez çalışmasında bu konu üzerinde durulması, ulaşılmak istenen amaç ve hedefler çerçevesinde daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

20 3 Amaç ve Hedef Ülkemizin çeşitli kentlerinin örnek olarak seçildiği ve ulaşım yapısının incelendiği çalışmalar literatürde yer almaktadır [1-124]. Ancak, tüm kentsel ulaşım planlama çalışmalarının irdelendiği bir envanter çalışması bulunmamaktadır. Dolayısıyla, günümüze kadar hangi kentlerimizde ulaşım planlama veya etüt çalışmalarının yapılmış olduğu konusunda da hazır bir bilgi elde edilememektedir. Bu tezin amacı, ülkemizin çeşitli kentlerinde günümüze kadar yapılmış olan kentiçi ulaşım planlama çalışmalarını bütün yönleri ile kronolojik olarak incelemek ve değerlendirmektir [60-124]. Bu amaca yönelik olarak, Türkiye'de kentsel ulaşım planlamasının geçmişi ve geçirdiği aşamalar, konuyla ilgili ulusal politika, strateji ve yaklaşımlar, planlama çalışmalarında izlenen süreçler ve yöntemler, çalışmaların kapsamları, benimsenen politikalar ve yaklaşımlar ile sonuçta önerilen ulaşım seçenekleri incelenmiş, bunlarla ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. Tezin sonunda ulaşılması beklenen hedef ise; ülkemizde kentsel ulaşım planlamasında yaşanan belirsizliğin ve düzensizliğin giderilmesi ve planlamanın sistematik bir yapıya kavuşturulması için makro düzeyde düzenleme önerilerinin tanımlanmasıdır. Sonuçta; kentlerimiz için bugüne kadar hazırlanan ulaşım etüt ve planlarının tüm yönleri ile irdelendiği bilimsel bir çalışmanın literatürdeki esikliği de giderilmiş olacaktır. Tez, bu yönü ile kentsel ulaşım planlaması çalışmaları açısından envanter niteliğinde bir çalışma olup, gerek kentsel ulaşım planlaması gerekse ulaşım eğitimi konularında faydalı olacağı ve kentsel ulaşım planlamasının önemine bir kez daha dikkat çekmesi açısından ulaşım sektörüne katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Kapsam Tez 6 ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünün ardından gelen ikinci bölümde, öncelikle ulaşım planlaması ile kent planlaması arasındaki ilişki detaylıca irdelenmiş, ardından kentiçi ulaşım

21 4 planlamasına, hukuki, kurumsal ve yönetimsel açılardan ülkemizin bakış açısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, kalkınma planlarında kentiçi ulaşım ve kentiçi ulaşım planlamasının nasıl ele alındığı incelenmiş, planlı dönem boyunca ulaşım planlamasında ne tür kalkınma politika ve hedeflerinin belirlendiği, politikaların kentiçi ulaşım planlamasına hangi katkıları sağladığı ve hedeflere ne derecede ulaşıldığı konularında saptamalarda bulunulmuştur. Sonraki aşamada, ve dönemleri için hazırlanan Ulaştırma Ana Planları kentsel ulaşım planlaması açısından irdelenmiştir. Bu bölümün son kısmında, kentsel ulaşım planlaması ile ilgili yasal çerçeve ve uygulamada görülen durum eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde; ülkemiz kentleri için bugüne kadar hazırlanan ulaşım etüt ve planlama faaliyetleri, çalışmaların özeline inmeden üstel bir bakış açısıyla, genel çerçevede ve tarihsel perspektifte incelenmiş, ülkemizin ulaşım planlama geçmişine ilişkin saptamalar yapılmıştır. Ulaşım etüt ve planlama faaliyetlerinin girdi, kapsam, sonuç gibi çeşitli özellikleri itibariyle birbirlerinden farklılaştığı, yaklaşım ve yöntemlerin değiştiği, çalışmaların dönüşüme uğradığı dönemler belirlenmiş, bunun sonucunda da tüm çalışmalar tarihsel süreçte 3 farklı dönem içinde sınıflandırılmıştır. Bu dönemler içinde ulaşım planlama faaliyetlerinde görülen değişim ve farklılaşma ile sınıflandırmaya temel olan özellikler açıklanmıştır. Dördüncü bölümde; 1970li yıllardan bu yana kentlerimizde gerçekleştirilen ulaşım planlama ve etütleri kentler bazında kronolojik olarak incelenmiş, genel özellikleri (yılı, kapsamı, hazırlanma yöntemi ve hazırlayan firmalar vb), bilgi toplama çalışmaları (gerek mevcut bilgiler ve gerekse arazide toplanan yeni bilgiler), geleceğe ilişkin yolculuk talep tahmin yöntemleri, tahmin sonuçlarına göre ulaşım sistemi önerileri ortaya konulmuştur. Kısacası, erişilebilen tüm kentiçi ulaşım etütlerinin, kimi zaman eksik veya ideal yönlerini ortaya koyan bir durum tespiti şeklinde, kimi zaman olumsuz tarafları üzerine eleştirel bir bakış açısıyla, kimi zaman ise birbirileri ile karşılaştırmalı olarak kentler bazında genel bir değerlendirmesi yapılmıştır.

22 5 Beşinci bölümde ise; çalışmalar bazı kriterler çerçevesinde bir takım sınıflandırmalara tabi tutulmuş ve genel olarak değerlendirilmiştir. Böylece, ülkemiz kentlerinde yapılan ulaşım planlama çalışmaları; genel kapsam, içerik, hazırlık süreci ve aşamaları, kullanılan yöntemler, getirilen öneriler gibi konularda rakamsal değerlerle ifade edilmiştir. Bu sayede, ülkemizdeki kentsel ulaşım planlama çalışmaları ve ulaşım planlama pratiğinin günümüze kadar izlediği seyir hakkında genel bir fikir verilmeye çalışılmıştır. Altıncı ve son bölümde, tez kapsamında yapılan araştırma, inceleme ve değerlendirme faaliyetlerinin kısa bir özeti yapılmış, ulaşılan temel sonuç kısaca ifade edilmiştir. Kentsel ulaşım planlamasında ülkemizdeki belirsizliğin ve düzensizliğin giderilmesine yönelik makro düzeyde öneriler tanımlanarak çalışma sonuçlandırılmıştır. Tezi oluşturan ana bölümler ve tez hazırlık sürecinde izlenen aşamalar Şekil 1.1 de görülmektedir. Araştırma Yöntemi Tezde, ülkemizin çeşitli kentlerinde 1970 li yıllardan bu yana yapılmış olan kentiçi ulaşım planlama ve etütleri kentler bazında ve kronolojik olarak incelenmiştir [60-124] yılının sınır olarak alınmasında bazı etkenler rol oynamıştır öncesi yapılan ulaşım etütlerinin dar kapsamda ve sadece belirli projeler bazında hazırlanmış olmaları, hazırlandıkları dönemden bu yana çok uzun zaman geçmesi sebebiyle hangi çalışmaların hazırlandığının tam olarak bilinmemesi, çalışmaların geçerliliklerini çok uzun yıllar önce yitirmeleri, çalışmalara erişimde çok büyük zorluklar yaşanması etkenlerden bazılarıdır. Diğer taraftan, 1970 li yıllarda bazı kentlerimizde nazım plan bürolarının kurulması ile geniş çaplı arazi kullanım planları hazırlanmış, bu planlar ile ortaya konulan gelişme senaryolarının ve arazi kullanım kararlarının ulaşım boyutlarının irdelenmesi amacıyla bazı kentlerimizde kapsamlı ulaşım etütleri yapılmıştır. Ulaşım etütlerinin arazi kullanım planları ile bütünlük içerisinde hazırlanmaları ulaşım planlamasında önemli bir adım olarak nitelenebilir.

23 6 GİRİŞ GİRİŞ (Bölüm 1) Tezin çerçevesi ve kapsamı Amaç, hedef, yöntem Literatür taraması TEORİK ÇERÇEVE Kentsel Ulaşım ve Planlamada Ülkemizdeki Teorideki ve Uygulamadaki Genel Durum (Bölüm 2) Ulaşım planı ve nazım plan ilişkisi 2.1 Kalkınma planlarında kentiçi ulaşım 2.2 Ulaştırma ana planlarında kentiçi ulaşım 2.3 Kentiçi ulaşım planlaması yasal çerçevesi 2.4 LİTERATÜR ARAŞTIRMAS İNCELEME ANALİZ Ülkemizde Kentsel Ulaşım Planlamasının Tarihsel Süreç İçinde Analizi (Bölüm 3) 1970 öncesi çalışmalar arası çalışmalar sonrası çalışmalar 3.3 Kentlerimize Ait Ulaşım Etüt ve Planlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesi (Bölüm 4) Kentler bazında ayrı ayrı inceleme ve analiz Her kente ait çalışmaların kendi içinde değerlendirilmesi ve yorumlanması GENEL DEĞERLENDİRME Etüt ve Planlama Çalışmalarının Bazı Kriterler Bazında Sınıflandırılması ve Değerlendirilmesi (Bölüm 5) Tarihsel sınıflandırma 5.1 Ulaşım planlama süreci 5.2 Ulaşım planı - nazım plan ilişkisi 5.3 Kenti ve ulaşım türlerini kapsama derecesi 5.4 Bilgi toplama çalışmaları 5.5 Talep tahmin yöntemleri 5.6 Çalışmalarda getirilen öneriler 5.7 SONUÇ SONUÇ VE ÖNERİLER (Bölüm 6) Şekil 1.1. Çalışmanın kapsamı ve hazırlık sürecinde izlenen aşamalar

24 7 Ulaşım planlama çalışmalarının geniş bir coğrafyaya ve tarihsel perspektife sahip oluşu, kentiçi ulaşımla ilgili konuların beklenen ilgiyi ancak günümüzde çekmeye başlaması, kurumların arşivleme sistemlerinin kötü oluşu ve kaynaklara erişememe gibi nedenlerle; araştırma sürecinde çalışmalara erişmek konusunda bazı zorluklar yaşanmıştır. Yerel yönetimleri ziyaret etmek ve kentiçi ulaşım planlaması faaliyetleri konusunda bilgi almak, çok fazla zaman ve emek gerektireceği için benimsenmemiş, bunun yerine kentiçi ulaşım planlanması konularına merkezi yönetim düzeyinde iştirak eden resmi kurumlardan veya çalışmaları hazırlayan firmalardan bilgilerin alınması amaçlanmıştır. Kuşkusuz ki, kentiçi ulaşım konuları ile merkezi düzeyde ilgili olan en etkili kurum Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren Demiryollar Limanlar Havameydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü dür li yılların ortalarına gelindiğinde birçok kentimizde kentsel raylı sistem yapımı konusunda istek oluşmuş ve girişimler hızla artmış, merkezi yönetim kentsel raylı sistem yatırımlarına kaynak tahsisinin değerlendirmeye alınması için ulaşım etüdü hazırlanmasını bir ön koşul olarak belirlemiştir sayılı Ulaştırma Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile DLH ya, gerek kamu gerek özel sektör tarafından yaptırılması planlanan kentsel raylı sistem yatırımlarının proje ve şartnamelerini onaylama yetkisi verilmiştir. Bu zorunluluk sonucu hazırlanan kentsel ulaşım etütleri ve planları onay amacıyla DLH ya iletilmiştir. Bu nedenle, ülkemiz kentleri için hazırlanan ulaşım planlama çalışmalarından raylı sistem önerisi içerenler, DLH arşivlerinde yer almaktadır. Sonuçta, tezde incelenen çalışmaların büyük bölümü DLH arşivlerinden, bulunmayanlar ise, çalışmaları hazırlayan firmalardan ya da ilgili belediyesinden alınmıştır. Literatür taraması Kentiçi ulaşım oldukça geniş ve kapsamlı bir konudur. Bu nedenle konuyla ilgili olarak çoğunlukla kentler bazında bu güne kadar bir çok bilimsel çalışma

25 8 hazırlanmıştır [1-49]. Aşağıda, kentiçi ulaşım planlaması ile alakalı bilimsel çalışmalar ana hatlarıyla özetlenmiştir. Tezler Geleneksel ulaşım planlama yaklaşımın eleştirildiği ve araçları değil insanı merkeze koyan, yaya, bisiklet, toplu taşım ve özel aracın dengeli dağılımını sağlayan bütünleşik bir ulaşım planlama yaklaşımının geliştirildiği bir tez çalışmasında, yeni yaklaşım Konya örneğinde irdelenmiş ve kentte yaşanabilirliğin artırılması için Konya Ulaşım Master Planı ile bütünleşecek yaya ağırlıklı bir ulaşım sistemi önerilmiştir [1]. Ülkemizdeki tüm illere ait ulaştırma yapılarının birbirleri ile karşılaştırıldığı bir tez çalışmasında; genel ulaşım özellikleri temelinde Avrupa ülkeleri ile ülkemiz arasında bir karşılaştırma yapılmış, kentlerin gelişmişlik durumlarını analiz etmek üzere seçilen bazı sosyoekonomik göstergeler ve ulaşım göstergeleri kullanılarak, kentlerin sosyoekonomik yapısı ile ulaştırma altyapısı arasındaki ilişki incelenmiş, birbiriyle benzeşen ve farklılaşan kent grupları belirlenmiş, kentlerin ulaşım açısından gelişmişlik durumları ortaya konmuştur [2]. Kentsel ulaşım planlaması ile ilgili olarak hazırlanan bir tez çalışmasında arazi kullanım ve ulaşım arasındaki ilişki incelenmiş, bu ilişkinin bilimsel olarak nasıl modelleneceği üzerine araştırma yapılmış ve örnekler verilmiş, bu bilgiler ışığında İstanbul özelinde kentsel ulaşım ve arazi kullanım etkileşimi incelenmiş, ulaşım sistemlerinin kentin mekansal gelişimi üzerindeki rolü değerlendirilmiştir [3]. Bir başka çalışmada, İstanbul'un kentiçi ulaşım yönetimi ele alınmış, bu kapsamda ulaşım ve kent planlaması arasıdaki ilişki tanımlanmış, İstanbul için yapılan arazi kullanım planları ile ulaşım planlama çalışmaları kısaca değerlendirildikten sonra kentiçi ulaşım yönetimi ve konuya ilişkin politikalar detaylıca analiz edilmiştir. Sonuçta da kentiçi ulaşımın yönetimine ilişkin yerel ve ulusal boyutta yeni bir yapılanma modeli önerilmiştir [4].

26 9 İstanbul un ulaşım sorunları temelinde hazırlanan bir çalışmada, sorunların çözümüne yönelik etkili çabalara rağmen istenen sonuçların alınamayışının nedenleri araştırılmıştır. Çalışmada, İstanbul kentiçi ulaşımının tarihsel süreci ve günümüzdeki ulaşım yapısı incelenmiş, kentin ulaşım sorunları ve arazi kullanım kararları arasındaki ilişki ile sorunlara karşı geliştirilen çözüm yaklaşımları analiz edilmiştir. Sonuçta, çözüm çalışmalarındaki başarısızlığın nedenleri tartışılmış ve bu sebepler ışığında yeni çözüm önerileri geliştirilmiştir [5]. Kentiçi ulaşım türleri ve ulaşım planlamasında toplu taşım tür seçimi üzerine hazırlanan bir tezde, kentsel ulaşım sistemleri incelenmiş, sınıflandırılmış ve birbirileriyle karşılaştırılmış, dünyadaki uygulamalardan örnekler verilmiş, sonuçta İstanbul'da seçilen bir koridorda toplu taşım tür seçiminde metro ve otobüs arasında maliyet karşılaştırması yapılmıştır [6]. Ulaşım planlanmasının modelleme süreci üzerine hazırlanan bir tezde, çeşitli talep tahmin modellerinin incelemesi ve değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışmada, genel hatlarıyla ulaşım planlaması üzerinde kısaca durulduktan sonra planlama süreci ve modelleme aşamaları hakkında bilgi verilmiştir. Trafik atama teknikleri detaylıca irdelenmiş, deterministik ve stokastik atama teknikleri örnek bir şebekede sınanmış ve aralarındaki farklar ortaya konmuştur [7]. Kentsel ulaşım politikalarının araba sahipliği ve araba kullanımı çerçevesinde ele alındığı bir çalışmada, genel bir yaklaşımla Türkiye'nin kentsel ulaşım politikaları ve göstergeleri, Avrupa ülkeleri ve Üçüncü Dünya ülkeleriyle karşılaştırmalı olarak incelenmiş, araba kullanımı eğilimleri ve kentsel ulaşım sorunlarının diğer ülkelerle karşılaştırıldığında ne boyutta olduğu belirlenmiştir. Çalışmada, ulusal düzeyde ve Ankara özelinde kentsel ulaşım politikaları incelenmiş, Ankara'da kentsel ulaşım planlaması ve uygulamalar analiz edilmiştir. Sonuçta, mevcut yaklaşım ve politikalarla, Ankara'da araba kullanımı artış trendinin önlenip önlenemeyeceği üzerine değerlendirmeler yapılmıştır [8].

27 10 Kentsel ulaşım planlaması üzerine hazırlanan bir tezde, orta büyüklükteki kentlerin trafik planlamasında bir yaklaşım üzerinde durulmuştur. Çalışma; tüm dünya kentlerinde uygulanabilecek ortak bir ulaşım planlama metodunun geliştirilmesinin imkansız olduğu ve bölgenin karakteristiklerine uygun planlama yaklaşımının geliştirilmesi gerektiği fikri üzerine hazırlanmıştır. Bu kapsamda; ulaşım planlama süreci ve aşamaları detaylıca analiz edilmiş, orta büyüklükteki kentlerin trafik yönetimi için bir yaklaşım geliştirilerek örneklem üzerinde sınanmıştır [9]. Ulaşım planlaması temelinde hazırlanan bir diğer tez çalışmasında, Antalya örnekleminde inceleme ve değerlendirmeler yapılarak bir ulaşım planı hazırlanmıştır. kentsel ulaşım ve planlaması tarihsel gelişimi, ulaşım sorunları ve çözüm yaklaşımları genel olarak araştırılmıştır. Çeşitli ulaşım planlaması teknikleri incelenerek, çalışmada kullanılacak ulaşım modeli tanıtılmıştır. Son kısımda, örnek çalışma olarak Antalya kentsel ulaşım etüdü ve 2020 hedef yılı ulaşım yapısı önerisi geliştirilmiştir [10]. Ulaşım planlaması temelinde hazırlanan bir diğer tez çalışmasında, ulaşım planlama ve modelleme teknikleri, çeşitli değerlendirme ve analiz kriterleri incelenmiş, örneklem olarak seçilen Manisa kenti için bir ulaşım planlama çalışması hazırlamıştır. [11]. Benzer bir tez çalışması Trabzon için hazırlanmıştır. Çalışmada, kentiçi ulaşım sorunları ve sorunlara çözüm yaklaşımları genel çerçevede incelenmiş, ardından Trabzon özeline inilerek kentin ulaşım sorunları derinlemesine analiz edilerek çözüm önerileri geliştirilmiştir [12]. Kentiçi raylı sistemler üzerine hazırlanan bir tez çalışmasında, toplu taşımada raylı sistemlerin yeri Ankara Metrosu ve Ankaray örnekleri çerçevesinde irdelenmiştir. Toplu taşım tür seçimi karar verme sürecinde kentsel raylı sistemlerin seçilmesini gerektirecek şartların araştırılmasının ardından Ankara Metrosu ve Ankaray örnekleri çeşitli ülkelerin raylı sistemleri ile karşılaştırmalı olarak incelenmiş, işletme performansları ve planlama süreçleri değerlendirilmiştir [13].

28 11 Konya örnekleminde hazırlanan bir tez çalışmasında Konya kentiçi ulaşımı ve toplu taşım sistemi ele alınmıştır. Kentleşme ve kentleşmenin getirdiği ulaşım problemleri tartışıldıktan sonra Konya kentiçi ulaşım yapısı, ulaşım türleri ve toplu taşım sistemi incelenmiş, kent merkezinde toplu taşım denemeleri araştırılmıştır [14]. Malatya kentsel ulaşımının ele alındığı bir tez çalışmasında; insan ve doğa öncelikli ulaşım politikaları çerçevesinde kent için bir ulaşım sistemi önerilmiştir. Bunun için öncelikle, kentin arazi kullanım ve ulaşım yapısı incelenmiş, ulaşım sorunları tespit edilmiş, insana ve çevreye duyarlı ulaşım politikaları belirlenmiş ve bu politikalar doğrultusunda kent için yeni bir ulaşım sistemi önerisi geliştirilmiştir [15]. Kentiçi raylı sistemler temelinde Kütahya için hazırlanan bir tez kapsamında, kentin ulaşım yapısı analiz edilerek kentte bir tramvay projesinin uygulanabilirliği yolculuk talebi, fiziki koşullar ve maliyet boyutlarıyla araştırılmıştır [16]. Bildiriler Bu tezin hazırlanmasında da fikir kaynağı olan bir bildiride, yıları arasında büyük kentlerimizde gerçekleştirilen ulaşım planlama çalışmaları; yöntem ve yaklaşımlar yönünden detaylıca incelenmiş, aşamaları ve içerikleri bazında genel anlamda değerlendirilmiş, bazı kriterler çerçevesinde birbirleriyle kıyaslanarak, farklılıklar ve benzerlikler, uyum ve çelişkiler tartışılmıştır [17]. Türkiye deki kentsel ulaşım planlama sürecinin AB ülkelerinde uygulanan süreçle karşılaştırılarak irdelendiği bir bildiride, planlama sürecinde yaygın olarak karşılaşılan sorunlar ortaya konmuş, etütlerin kapsamı, sosyoekonomik projeksiyonlar, arazi kullanım gelişimi, modelleme çalışmaları ve çeşitli kentlerimiz için yapılan ulaşım etütlerinden örnekler verilerek hareketlilik değerleri bazında süreç tartışılmış, sonuçta kentsel ulaşım planlamasında izlenmesi gereken süreç ve yapılması gereken hususlar tanımlanmıştır [18].

29 12 Geleneksel ulaşım planlama teknikleri ve yaklaşımlarının gelişmekte olan ülkelere ne derece uygun olduğunun tartışıldığı bir bildiride, ülkemize özgü ulaşım planlama tekniklerinin geliştirilmesi gerekliliği üzerinde durulmuştur [19]. Talep-güdümlü geleneksel ulaşım planlamasının eleştirildiği bir bildiride, amaçgüdümlü stratejik planlama yaklaşımı incelenmiş, talebe cevap vermeye odaklanan geleneksel yaklaşımın yerine talebi yönlendiren sürdürülebilir ulaşım planlaması yaklaşımının avantajları ve önemi vurgulanmıştır [20]. Arazi kullanım ile ulaşım arasındaki ilişkinin İstanbul örneğinde değerlendirildiği bir bildiride, geçerli nazım plan kararları ile İstanbul 2010 için öngörülen arazi kullanım senaryolarının ulaşım sistemi üzerindeki etkileri boğaz köprüleri bazında irdelenmiştir. Sonuçta, doğru ve etkin bir arazi kullanım planlaması ile ulaşım taleplerinin yönlendirilebileceği, modelleme çalışmalarında elde edilen sayısal sonuçlarla ispatlanmıştır [21]. Kentiçi trafik sorunlarının hafifletilmesine yönelik yöntem ve yaklaşımların İstanbul örneğinde incelendiği bir bildiride, ulaşım sorunlarının çözümünde yüksek maliyetli büyük ulaşım yatırımlarının tek başına yeterli olamayacağı, bunun yanında trafik yönetim ve işletme önlemlerinin alınması gerektiği vurgulanmıştır [22]. İstanbul ulaşımının ele alındığı bir başka bildiride, kentin ulaşım ve trafik yapısı incelenerek sorunların temelinde yatan nedenler tartışılmış, bu nedenleri ortadan kaldırarak sorunları çözüme kavuşturma önerileri geliştirilmiştir. Dünyadaki uygulamalardan örnekler verilerek çalışma sonuçlandırılmıştır [23]. Kentleşme ve trafik ilişkisinin ülkesel ölçekte ve Ankara kenti örnekleminde irdelendiği bir bildiride; genel anlamda kentleşme, kentlileşememe ve trafik kavramları üzerinde durulmuş, bu çerçevede 1994 yılında hazırlanan Ankara Ulaşım Ana Planının temel ilke, hedef ve politikaları ile kentte uygulanan trafik durultma (traffic calming) uygulamaları incelenmiş ve eleştirilmiş, sonuçlar ortaya konmuş ve bazı öneriler yapılmıştır [24].

30 13 Ankara da uygulanan ulaşım politikaları ve kente etkileri konulu sempozyumda sunulan bir bildiride, Ankara ulaşımının tarihçesi, ulaşım planlama ve uygulama yaklaşımları, ulaşım yatırımlarının ulaşım ana planlarına uygunluğu, güncel ve gelecekteki muhtemel ulaşım sorunları gibi konular incelenmiş ve tartışılmıştır [25]. Sempozyumda sunulan bir diğer bildiride, ulaşım ve kent planları arasında iki yönlü ilişki konusunda dünyadaki gelişmeler ve yaklaşımlar üzerine genel olarak bilgi verilmiş, Ankara'nın kent ve ulaşım planları bu kapsamda irdelenmiştir [26]. Yine aynı sempozyumdaki bir başka bildiride ise; Ankara için yapılan ulaşım planlama çalışmaları ile ulaşım talebi ve sorunlarındaki eğilimler incelenmiş, yakın dönemde beklenen ulaşım sorunları ve kente etkileri üzerine değerlendirmeler yapılmıştır [27]. Kentsel ulaşımda plansızlığın meydana getirdiği sorunların Ankara kuzey-güney kentiçi transit yolu (Konya yolu) örneğinde incelendiği bir bildiride; Ankara'da bütüncül bir ulaşım planının eksikliğinin kentsel yaşam kalitesi üzerindeki olumsuz etkileri ve çözüm alternatifleri tartışılmıştır [28]. Ankara kentinin bütün yönleriyle tartışıldığı bir panelde sunulan ve kentin ulaşım ve trafik sorunlarının incelendiği bir bildiride, yerel yönetimin ulaşım politikaları ve uygulamaları tartışılmış, geçerli ulaşım ana planı değerlendirilmiş ve sonuçta çağdaş yaklaşımlar temelinde kısa ve orta dönemde uygulanabilecek proje ve önlemlerden oluşan çeşitli öneriler geliştirilmiştir [29] yılında hazırlanan Trabzon ve Balıkesir ulaşım etütlerinin değerlendirildiği bir bildiride, etütlerde izlenen yöntemler ve kentlere ait bazı göstergeler ortaya konmuş, sonuçta da etütlerden elde edilen bazı çıkarımlar ışığında orta büyüklükteki kentlerin ulaşımı üzerine genel bir değerlendirme yapılmıştır [30]. Benzer bir bildiride, 1997 yılında hazırlanan Bursa kentsel ulaşım iyileştirme çalışması, hedef, strateji ve öneriler yönünden özetlenmiş ve değerlendirilmiştir [31].

31 14 Toplu taşım iyileştirme konusu üzerine hazırlanan bir bildiride, Bursa otobüs sisteminin etkinliğinin artırılması amacıyla 1994 yılında yapılan ulaşım etüdünde izlenen süreç ve etüdün sonuçları sunulmuştur [32]. Ülkemiz kentlerinin kentsel ulaşım sorunlarının irdelendiği bir başka bildiride, Adapazarı kentinin demografik yapısı, motorlu taşıt sayısının gelişimi ve yolcu taşımacılığındaki türel dağılım incelenmiş, ulaşım altyapısındaki yetersizlikler tartışılmış ve sonuçta trafik yönetimi önerileri geliştirilmiştir [33]. Denizli kentiçi ulaşımının ele alındığı bir bildiride, kentiçi ulaşım sorunları incelenmiş ve çözüme yönelik politika, düzenleme ve uygulama önerileri geliştirilmiş, kent için nazım planla bütünlük içinde bir ulaşım ana planın hazırlanması gerekliliği vurgulanmıştır [34]. Eskişehir kentsel ulaşımı konulu bir bildiride, 2020 yılı kentsel gelişme senaryolarına göre 2003 yılında hazırlanan Eskişehir Ulaştırma Ana Planı planlama süreci, elde edilen veriler ve önerilen ulaştırma seçenekleri itibariyle açıklanmıştır [35]. Kentsel ulaşım sorunlarının genel hatlarıyla tartışıldığı bir bildiride, Balıkesir örnekleminde türel dağılım, araç sahipliği ve merkezdeki araç yoğunluğu gibi ulaşım göstergeleri çerçevesinde değerlendirmeler yapılmıştır [36]. Ulaşım planları ile önerilen raylı sistemlerin incelendiği bir bildiride Konya örnek olarak seçilmiş, 2001 yılında hazırlanan Konya Ulaşım Master Planı planlama süreci incelendikten sonra, planda önerilen raylı sistem alternatifleri bazı performans göstergeleri ve kriterleri çerçevesinde değerlendirilmiştir [37]. İzmit kentinin örneklem olarak seçildiği bir bildiride, kentsel raylı sistem seçim kriterleri üzerinde durulmuş, kent için hazırlanan ulaşım etüdü sonunda önerilen hafif raylı sistem projesi değerlendirilmiştir [38].

32 15 Makaleler Kentiçi ulaşım sorunları ve çözümü konulu bir makalede dünyada uygulanan ulaşım politikalarının ve trafik düzenlemelerinin tarihsel süreçteki gelişimi incelenmiş, kentiçi ulaşım sorunlarının temelinde yatan sebep olarak görülen özel otomobiller konusunda gelişmiş ülkelerde benimsenen politikalardan örnekler verilerek, çeşitli göstergeler bazında toplu taşım ile karşılaştırılmıştır [39]. Kent ve ulaşım ilişkisi konulu bir makalede, toplumun ve bireylerin sosyoekonomik yapısı ve alışkanlıkların yanında kent makroformu ve mekansal yapısının ulaşım tür tercihlerini yönlendirici etkisi çerçevesinde; büyüklüklerine göre sınıflandırılmış Hollanda kentlerine ait yolculuk özellikleri incelenmiş ve değerlendirilmiştir [40]. Kent yapısı ve ulaşım tercihleri üzerine hazırlanan bir makalede; arazi kullanım yapısı ve yolculuk davranışları arasındaki sıkı ilişki temelinde Amerika ve İngiltere arasında bir karşılaştırma yapılmış, sonuçta günlük yolculukların ve mesafelerin belirleyicisi olarak arazi kullanım yapısı ve gelir durumu gösterilmiştir [41]. Ankara da kentsel raylı sistemlerinin değerlendirildiği bir makalede, dünyada kentiçi ulaşım planlaması tarihsel gelişimi açıklanmış, Ankara ulaşım yapısı ve kentin ulaşım planları raylı sistem önerileri temelinde incelenmiş, planlarda yer alan raylı sistem alternatiflerinin gerçekleşmeme nedenleri ve halihazırda işletilen raylı sistemlerin planlara uygunluğu tartışılmıştır [42]. Ankara kenti ulaşımının tartışıldığı bir diğer makalede, 1993 yılından bu yana aynı yönetim tarafından kentte uygulanan kentsel ulaşım politikaları, ulaşım planlarının uygulanmayışı ve plansız uygulamalar eleştirilmiş, bunların kente etkileri irdelenmiş ve kentin sürdürülebilir bir ulaşım sistemine kavuşması için öneriler yapılmıştır [43]. Ankara kenti ulaşımı üzerine yayımlanan bir başka makalede ise, Ankara Kentsel Ulaşım Çalışması na (1986) çeşitli şekillerde yöneltilen eleştirilere karşı çalışma

33 16 savunulmuş, Türkiye'nin ve dünyanın bazı kentlerinden örneklerle eleştirilere cevap verilmiştir[44]. İzmir kenti ulaşımının ele alındığı bir makalede, ulaşım ve arazi kullanım arasındaki ilişki ve bütünlüğe vurgu yapılarak, parçacıl mevzi plan çalışmaları yaklaşımı yerine kentin üst ölçekli nazım planının ve aynı düzeyde ulaşım planının eşgüdüm ve bütünlük içinde hazırlanması, uygulanması ve denetlenmesi önerilmiştir [45]. İmar planları ve ulaşım arasındaki ilişki üzerine hazırlanan bir makalede, özellikle İller Bankası nca yapılan imar planlarında ulaşımın nasıl ele alındığı, ulaşım planlamasının tanımı ve çerçevesi konularında değerlendirmeler yapılmıştır [46]. Kentsel ulaşımda bisiklet kullanımı konulu bir makalede, bisikletin ve ulaşımda kullanımının tarihçesi anlatılmış, bisiklet ve otomobil değişik kriterler bazında karşılaştırılmış, dünyadan örneklerle ülkemizde kentiçi ulaşımda bisiklet kullanımı ve toplu taşımla bütünleştirilmesi üzerine değerlendirmeler yapılmıştır [47]. Kentiçi ulaşımda bisiklet konu bir başka makalede, kentiçi ulaşımda bisikletin diğer ulaşım türlerinden üstünlükleri, yararları ve dezavantajları incelenmiş, bisiklet ulaşım altyapısının özellikleri ve kriterleri ortaya konmuş ve Isparta örnekleminde bir bisiklet şebekesi için vizyon, hedef ve stratejiler tanımlanmıştır [48]. Literatür Değerlendirmesi Literatür taramasında görülmüştür ki; kentiçi ulaşım sorunlarının, bugüne kadar hazırlanan etüt ve planların, uygulanan politikaların, kısacası kentiçi ulaşımın genelde veya bazı kentlerimiz özelinde tartışıldığı bir çok tez, bildiri ve makale bulunmaktadır. Ancak, ülkemizde uygulanan kentsel ulaşım planlamasının tarihsel süreçte incelendiği ve kentlerimize ait ulaşım etüt ve planlarının değerlendirildiği bir çalışma bulunmamaktadır.

34 17 Diğer taraftan, kentsel ulaşım politikaları, planlama, yönetim, denetim, sorunlar ve çözüm yaklaşımları üzerine hazırlanan tüm bu çalışmalardan çıkarılacak ortak sonuç, kentsel ulaşım sorunlarının hızla büyüdüğü ve bir an önce önlem alınmazsa gelecekte çok daha ciddi boyutlara ulaşacağıdır. Alınacak önlemler ise, kapsamlı kentsel ulaşım etütleri ve planları ile ortaya konulmalı ve uygulanmalıdır. Konuya bir kez daha dikkat çekmesi açısından tezin ulaşım sektörüne katkı sağlayacağına inanılmaktadır.

35 18 2. KENTİÇİ ULAŞIM PLANLAMASI VE ÜLKEMİZDEKİ DURUM 2.1. Kentsel Ulaşım Planı ile Nazım Plan İlişkisi Arazi kullanımın iki yönü vardır. Bunlardan ilki, arazi kullanımın deseni, makroformu, sınırları gibi mekanın fiziksel özellikleri ile ilgili yönüdür. Diğeri ise; üretim, tüketim, rekreasyon, konaklama gibi mekanın sosyoekonomik tanımı ile ilgili fonksiyonel yönüdür. Arazi kullanımın her iki yönünde de sağlayıcı ve kullanıcılar vardır. Bu sağlayıcı ve kullanıcılar arasındaki ilişki ise ulaşımı, ulaşım ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla, ulaşım kentsel aktivitelerin yer seçimi sonucu oluşmaktadır ya da yer seçimini etkileyen önemli bir etkendir. Bu durum tıpkı, yumurta ve tavuk ilişkisine benzemektedir. Yani ulaşım mı arazi kullanımdan doğmaktadır, yoksa arazi kullanımı mı ulaşımdan doğmaktadır? Sonuçta kısır döngü haline gelen bu soruya net bir cevap vermek oldukça güçtür. Kentsel ulaşım ve arazi kullanım arasında çift yönlü bir etkileşim olduğu açıktır ve hem ulaşım arazi kullanımı, hem de arazi kullanım ulaşımı etkilemektedir. ARAZİ KULLANIM Fiziksel Yönü (Arazi kullanımın deseni, sınırı, makroformu vs) Fonksiyonel Yönü Mekanın sosyoekonomik tanımı (üretim, tüketim, konaklama, hizmet vs) Sağlayıcı Kullanıcı Sağlayıcı Kullanıcı ULAŞIM Şekil 2.1. Arazi kullanım ile ulaşım arasındaki ilişki

36 19 Kentleşme tarihine bakıldığı zaman, bir çok yerleşmenin o dönemde mevcut yollar üzerinde oluşmaya başlaması ve gelişmesi dikkat çekmektedir. İlk kentlerin oluşumunda ulaşımın önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Ticaret yolları üzerinde oluşmaya başlayan ve giderek gelişen kentler günümüzde de önemli büyük kentler olarak kimliklerini sürdürmektedirler. Tarih içinde kentlerin oluşumunda bazı kentler ise, dönemin ekonomik ve siyasi durumuna bağlı olarak güvenlik gerekçesi ile kolayca ulaşılamayan yerlere kurulmuş, ancak zamanla yine de ulaşılabilir duruma gelmişlerdir. Bu kentler oluşmaya başladıktan sonra sosyoekonomik ve ticari aktiviteleri ile birer çekim noktası haline gelmiş ve bu durum da kentlere olan ulaşımı geliştirmiştir. Kentsel ulaşım ve arazi kullanım açısından ulaşım öncelikleri ve tercihleri, arazi kullanım ve kültürel önceliklerle birlikte kentleri biçimlendiren üç temel etkenden biridir. İster bireysel ulaşıma ister toplu taşımaya öncelik versin, ulaştırma sistemleri kentlerin yapısını biçimlendirmektedir [49]. İlk kentlerin kurulmasından 19. yüzyıl ortalarına kadar kent büyüklüklerini yürüme mesafeleri belirliyordu. Gidilecek yerlere yürüyerek en fazla yarım saatte ulaşılabiliyordu. Bu kentler ortalama olarak kişi/ha yoğunluk aralığında, bir çok farklı işlevin bir arada yer aldığı dar caddelere sahip kentlerdi. 19ncu yüzyıl ortalarından sonra sanayileşme ile birlikte kentlerin nüfusları hızla artmaya ve kentler de yürüme mesafesi büyüklüğünde kentler olma özelliğini yitirmeye başladı. Tren ve tramvayın kentiçinde kullanılmaya başlanması ve daha hızlı ulaşım sağlaması sonucunda, yine yarım saatlik erişim mesafesinde ancak kent dışında istasyon çevrelerinde küçük kentsel yerleşimler ortaya çıktı. Böylece, merkezden başlayarak km tren hatları boyunca doğrusal olarak gelişmiş, daha düşük yoğunlukta ( kişi/ha) kentler oluştu [49]. 20. yüzyıl başından başlayarak otomobil dünyanın önemli kentlerinin sokak ve caddelerindeki ağırlığını iyice hissettirirken, 1950li yıllardan sonra özellikle Kuzey Amerika ve Avustralya da otomobil kullanımı kentleri biçimlendirmeye başladı.

37 20 Otomobilin sağladığı esnek ulaşım sayesinde önce demiryolları arasında kalan alanlar doldu. Sonrasında ise kentler çeperlerine doğru fiziki imkanlar dahilinde gelişmeye başladı. Sonuçta ise mekansal olarak ayrışmış çok merkezli kentler oluştu. Kentin çevresinde düşük yoğunluklu (10-20 kişi/ha) yerleşimler görülmesi ve yolculuk uzunluğu ve süresinin artması bu kentlerin diğer belirgin özellikleri olarak ortaya çıkmaktadır [49]. Kentsel alanda bir yerden diğer bir yere erişme isteği temel amaçtır. Çünkü, ulaşım diğer tüm kentsel arazi kullanım fonksiyonları ile etkileşim halindedir ve onların bir parçası ve tamamlayıcısıdır. Tüm arazi kullanım fonksiyonlarının bir üretim tarafı vardır ve bu üretimin kentsel alanda dağıtılması arazi kullanım fonksiyonlarının devamlılığı açısından hayati öneme sahiptir. Kentsel arazi kullanım fonksiyonları için erişilebilirlik düzeyinin yüksek olması ve bu tür alanlarda yer seçebilmek kritik bir gereksinmedir. Kentsel üretimin dağıtımının sağlanması açısından, kentsel arazi kullanımlarının yer seçtiği alandan ana ulaşım akslarına, düğüm noktalarına ve kent merkezine ulaşmak ya da buralardan söz konusu alana erişebilmek bu alan için en önemli istemdir ve kent de bu istem doğrultusunda merkezden çeperlere doğru ana ulaşım aksları üzerinde gelişir. Kentsel ulaşım olanakları kentsel aktivitelerin yer seçiminde ve kent makroformunun oluşumunda etkin bir faktördür. Ulaşım sistemi coğrafi kısıtlar dahilinde kalmak kaydıyla kentin gelişim yönünü değiştirebilecek ve dinamik bir yapıda olan kent makrofromunu farklı yönlere çekebilecek güçtedir. Henüz herhangi bir kentsel aktivitenin yer almadığı bir alana ulaşım olanağının sağlanması durumunda, bu alanda kentsel aktiviteler yer almaya başlayacaktır. İstanbul Boğaz köprüleri ve Ankara Batıkent bunun en güzel örneklerinden biridir [50]. İstanbul Boğaz köprülerinin özellikle de Fatih Sultan Mehmet Köprüsü nün yapımı ile İstanbul kuzeye doğru hızla gelişmiş ve genişlemiştir. Ankara Batıkent örneğinde ise, bu alan nazım plan kararı ile toplu konut alanı olarak belirlenmiş ve Ankara metrosu ilk olarak buraya planlanmıştır. Metronun da hizmete girmesi ile, Ankara kentinin bu bölgedeki gelişimi Batıkent sınırlarının dışına taşmış, kent Eryaman ve Sincan ile neredeyse birleşmiştir. Ancak bu örneklerde arazi kullanım ile ulaşım arasında iki