1Mustafa Kemal Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü Tayfur Sökmen Kampusü, 31034, Antakya, HATAY

Transkript

1 TÜRKİYE DE TATLISU KARİDESİ (Macrobrachium rosenbergii) NİN YETİŞTİRİLEBİLME POTANSİYELİ Mevlüt AKTAŞ 1 Ercüment GENÇ 1 Yavuz MAZLUM 1 1Mustafa Kemal Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü Tayfur Sökmen Kampusü, 31034, Antakya, HATAY ÖZET: Bu derlemede tatlısu karidesinin genel biyolojik özellikleri, dünyadaki yayılım alanları ve yetiştiricilik için ihtiyaç duyulan su ve arazi özellikleri ile genel yetiştiricilik ve üretim metodları üzerinde durulmuştur. Tüm bunların yanı sıra bu karides türünün Türkiye ye getirilmesi durumunda; sürdürülebilir yetiştirilebilme ortamları ve olanakları ile ülkemizdeki acısu ve tatlısu ortamlarının bu karides türü ile stoklanabilirliği üzerinde tartışılmıştır. Anahtar kelimeler: Tatlısu karidesi, Macrobrachium rosenbergii, yetiştirilme olanakları, Türkiye ABSTRACT: Culture Possibilies of fresh water shrimp, Macrobrachium rosenbergii in Turkey The present review focus on general biological characteristics, zoogeography, culture techniques, water quality and infrastructures specializations of giant freswater prawn (Macrobrachium rosenbergii). The overwiev of sustainable culture environments and availebilities for freswater prawn in Turkey were disscused. In addition, stocking possibilites in brackish and freshwater reservuars in Turkey were also evaluated. Keywords: Giant fresh water shrimp, Macrobrachium rosenbergii, culture possibility, Turkiye 1. GİRİŞ Tatlı su karidesi üretimi, 1970 li yıllara kadar doğrudan avcılıkla veya avlanan yavruların semirtme havuzlarında yetiştirilmesi ile yapılmaktaydı. Günümüzde, ise larvalarının acısularda yetiştirilebileceğinin belirlenmesi ile kültüre alınabilmektedirler (Ling, S.W., 1977). Bu bilginin edinilmesini takiben yetiştiricilik, Asya baştada olmak üzere diğer kıtalarda hızla artmış ve bugün toplam karides üretiminin %5-6 sına ulaşmıştır. FAO istatistiklerine göre dünya tatlısu karidesi üretimi ton civarındadır (Posadas, B.C., 2003). Dünyada başlıça tatlısu karidesi yetiştiren ülkeler Bangladesh, Brezilya, Çin, Ekvador, Hindistan, Malezya, Thailand, Vietnam ve Brezilya dır (FAO, 2002). Yetiştiricilik Batı küredeki pazarlama sıkıntılarından dolayı, genellikle doğu yarı kürede yoğunlaşmış durumdadır (Kumlu, M., 2001). Macrobrachium cinsi karideslerinin bir çoğunun yetiştiri- 383

2 TÜRKİYE DE TATLISU KARİDESİ NİN YETİŞTİRİLEBİLME POTANSİYELİ AKTAŞ, GENÇ, MAZLUM ciliği yapılmasına ve 100 ün üzerinde türü bulunmasına rağmen, günümüzde tatlısu karidesi denildiğinde ticari boyutta ilk akla gelen Macrobrachium rosenbergii dir. Bu tür özelliklede Güney ve Güneydoğu Asya da, Pasifik adalarına özgü bir türdür. M. rosenbergii hem tatlısuda hemde düşük tuzlulukta yetiştirilebilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Diğer türlere nazaran polikültüre yatkın olması, beslenme alışkanlığının omnivor olması, hızlı büyümesi ve daha iri boyutlara ulaşması yetiştiriciliğini cazip hale getirmektedir. Bu cinse ait olan diğer türlerin yalnızca yerel tüketim ve araştırma amacıyla kültürü yapılmaktadır. Tatlısu karideslerinin taksonomideki yerine bakıldığında, Caridae bölümü, Palaemonidae familyası ve Macrobrachium cinsine ait olarak sınıflandırıldığı görülmektedir. 2. BİYOLOJİSİ Genellikle Prawn olarak adlandırılan M. rosenbergii hayatının belirli dönemlerinde denizle bağlantılı, tuzluluğu 5-20 ppt arasında olan acısulara ihtiyaç duyar. Yetişkinleri deniz ile bağlantılı nehir, göl, bataklıklar ve sulama kanallarında yaşarlar. Hatta bazen anaçlara denizden oldukça uzak tatlısu ortamlarında rastalanabilmektedir. Yağışlı havalarda ıslak ve otlu ortamlardan yürüyerek başka tatlısu ortamlarına gidebilirler. Larvalar ilk 5 gün tatlısuda yaşayabilmelerine karşın daha sonra acısulara yerleştirilmeleri gerekir (Ling, 1977). Anaç karidesler ön uyum gerekmeksizin geniş bir tuzluluk (0-12 ppt) ve sıcaklık (18-34 C) aralığını tolere edebilirler (New, M.B., 1990). Doğal koşullarda çiftleşme yıl boyuncadır (Alpbaz, 2005). Üreme döneminde sert kabuklu erkek karides ile yeni kabuk değiştiren ve olgun gonadlara sahip dişi karides çiftleşir. Çiftleşmeyi takibeden birkaç saat içerisinde yumurtlama gerçekleşir. Yeni yumurtlanan yumurtalar portakal sarısı renktedir. Yumurtalar yürüme bacaklarının hemen alt kaidesinde bulunan setalar tarafından tutulur. Döllenme yumurtalar gonoforlardan salınırken gerçekleşir. Yumurtalar Brood chamber denilen bu bölgede üç hafta kadar taşınır. Dişiler tarafından bırakılan yumurta sayısı dişi büyüklüğüne bağlı olarak arasında değişiklik göstermektedir. Bununla beraber ilk defa cinsel olgunluğa ulaşmış bir dişinin yumurta verimliliği arasındadır. Ergin dişiler genellikle bir kabuk değiştirme döngüsü içerisinde bir kez yumurtlamalarına rağmen çok ender durumlarda bir kabuk değiştirme döngüsü içerisinde ve yaklaşık bir aylık süre içerisinde 2 kez yumurtlayıp yavru üretebilmektedirler. Yumurtaların inkübasyon süresi labarotuar koşullarında, ortalama 28 C su sıcaklığında gün arasında değişmektedir. Yumurtaların rengi açılmaya yakın gri kahverengi bir hal alır. Dolayısıyla doğadan anaç seçimi esnasında gri-siyah yumurta taşıyan anaçlar seçilir. Bu yumurtalar 2-3 gün içerisinde açılırlar. Tüm yumurtaların açılması bir iki gece içerisinde tamamlanmaktadır. Yumurtadan çıkan larvalar anaç karidesin yürüme ve yüzme bacaklarının aktif hareketleri ile tüm su kolonu içerisine yayılmaktadır. Larvalar planktoniktirler. 11 planktonik larval dönem 16 gün gibi kısa süre içerisinde tamamlanmasına rağmen, bu süre başta su sıcaklığı olmak üzere çevresel faktörlere bağlı olarak genellikle gün içerisinde tamamlanır (Kumlu, M., 2001). Larvalar sürekli olarak beslenirler ve besinlerini başta küçük kurtlar ve omurgasızlar olmak üzere zooplankton oluşturur. Larval dönemin tamamlanmasını takiben metaformoz geçiren larva minyatür bir tatlısu karidesi haline dönüşür. Postlarval (PL) döneme ulaşan ve bentik olarak gelişmesini sürdüren karidesin bu dönemde salinite toleransı iyice artar. Birkaç hafta içerisinde PL ler 384

3 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA tekrar tatlısulara göçerek cinsel olgunluğa kadar tatlısulara gelişirler. Üreme amacıyla tekrar üreme dönemlerinde acısulara dönerler (FAO, 1995). M. rosenbergii ayrı eşeylidir. Erkekler dişilere göre daha hızlı gelişir. Erkeklerin sefalotoraksları ve ikinci peleopodları dişilerle karşılaştırıldığında dada iridir. Buna karşın dişilerin 1-3 pleuronları daha geniştir. Gonoforlar (cinsiyet açıklıkları) dişilerde III. çift, erkeklerde ise V. çift pereopodların koksasına açılır. 3. YETİŞTİRİCLİK İÇİN SU VE ARAZİ KRİTERLERİ Yetiştiricilik ve kuluçkahane için ihtiyaç duyulan su kriterleri çizelge 1 de özetlenmiştir. Bu amaç için en önemli su parametreleri suyun sıcaklığı ve tuzluluğudur. Geniş bir salinite ve sıcaklık toleransları olmasına rağmen yetiştiricilik için optimal sıcaklık C dir (Gomez Diaz, G., 1987). kuluçkahanede inkübasyon amaçlı kullanılan suyun daha düşük sıcaklıkta (25 C) olması önerilmektedir. Ön bakım ve beslemede ise C su sıcaklığında daha iyi sonuçların alındığına işaret edilmektedir. Kullanılacak olan suyun tuzluluğu ppt arasındadır. Günlük su değişimi % arasında değişmektedir. Kuluçkahane ve larval yetiştiricilik için ihtiyaç duyulan acısu denizden alınan ppt tuzluluktaki su ile tatlısuyun uygun oranlarda karıştırılmasıyla kolaylıkla elde edilebilmektedir. Çizelge 1. Tatlısu karidesi yetiştiriciliğinde kullanılan suyun bazı özellikleri (Brock, A.J den uyarlanmıştır). Larva için su parametresi PL ve Jüveniller su parametresi Sıcaklık C Sıcaklık C Tuzluluk ppt Tuzluluk 0-5 ppt Çözünmüş O2 > 5 ppm Çözünmüş O2 > 3 ppm Alkalinite ppm Alkalinite ppm Sertlik <200 ppm Sertlik ppm Demir < 2 ppm CO ppm Hidrojen sülfür < ppm Hidrojen sülfür < ppm ph ph 7-9 Tatlısu karidesi yetiştiriciliğinde ihtiyaç duyulan deniz suyunun miktarı az olduğundan tesis yada kuluçkahane kurulacak alan, deniz kenarından uzaklara kurulabilir. Bu nedenle deniz kenarında veya bir tatlısu kaynağında uygun kriterlere sahip yerler uygundur. Diğer yandan yetiştiricilik yapılacak arazinin su tutma kapasitesi, ön bakım ve semirtmenin toprak havuzlarda yapılacak olmasından dolayı yüksek olmalıdır. Bununla beraber seçilen arazide uygun bir meyilin olması, oluşabilecek yoğun yağışlarda suyun tahliye edilebilmesine imkan vermelidir. Uzakdoğuda tatlısu karidesi yetiştiren işletmelerin karşılaştıkları en büyük problemlerden birisi zirai tarımın yapıldığı alanlarda uygulanan ilaçlama ve benzeri faaliyeler sonucu oluşan kimyasal kirliliktir. Yetiştiricilikte kullanılacak olan deniz ve tatlısu kaynağının ağır metallerden, deniz kirliliğinden, herbisidlerden ve insektisid kalıntılarından ari olması gerekir. Sonuç olarak işletme yerinin kurulmasında bu hususlar dikkatle gözden geçirilmelidir. Yetiştiricilik yapılacak yerde bir başka aranacak özellik ise 385

4 TÜRKİYE DE TATLISU KARİDESİ NİN YETİŞTİRİLEBİLME POTANSİYELİ AKTAŞ, GENÇ, MAZLUM bölgede hüküm süren iklim koşulları ve buna bağlı olarak da yıl boyu oluşacak su sıcaklığıdır. Bu nedenle larval dönemden pazarlamaya kadar ihtiyaç duyulan sürenin uzun (5-7 ay) olması arzu edilir. Tüm bunların yanı sıra uygun bir sitenin iyi bir ulaşım ve enerji ağı, ihtiyaç duyulduğunda işgücü elde edebilme özellikleri ve pazarlama olanakları taşıması gerekir. 4. HASTALIKLARI Yetiştiricilik ortamında stres yaratan faktörlerin kontrolü ile dolayı patojen etkilerinden korunmak olasıdır. Tank suyunda en çok rastlanılan (prevalans >10%) bakteriler Chryseomonas sp., Vibrio diazotrophicus, Shewanella putrefaciens, Vibrio cholerae, tank sedimentinde; Aeromonas enteropelogenes, Chryseomonas sp., Pseudomonas alcaligenes karapaksında; Aeromonas enteropelogenes, Vibrio diazotrophicus, Curtobacterium pusillum, Vibrio alginolyticus ve Chryseomonas sp. ve sindirim kanalında ise Aeromonas enteropelogenes, Vibrio alginolyticus ile Pseudomonas alcaligenes in tatlısu karidesinin normal florasında bulunduğu belirtilmektedir (Al-Harbi, A.H. 2003). Bir kısmı patojen de olsa tipik bakteriyel ajanlar ile savaş bilinmektedir. Ancak viral ajanların sürekli kontrolleri gerekmektedir. PCR ve RT-PCR analiz yöntemleri kullanılarak özellikle beyaz kuyru hastalığı sendromu (WTD) ile ilişkili Macrobrachium rosenbergii nodavirus (MrNV) and extra küçük virus (XSV) etkenleri izole edilebilmektedir (Sahul Hameed, A.S., 2005). Genom tabanlı teşhis yöntemlerinin geliştirilmesi ve aktif olarak kullanılmalarının mümkün olması yanında genetik olarak dayanıklı anaçların üretilme çalışmaları da devam etmekte ve bu konuda ilerleme kayıt edilmesi için desteklenmeleri öngörülmeketedir. Uzakdoğuda ekonomik değeri yüksek balık ve kabuklular için patojenden ari sertifikası (SPF) uygulamaları da yaygınlaşmıştır (Hastein, T., 2000). Bu uygulamalar türlerin canlı olarak tüketim ve üretim için nakilleri için de uluslararsı güvenliği tesis ettiği için stoklamayı takiben şekillenebilek olası kontaminasyonların şekillenmeyeceği güvencesini içermektedir. 5. YETİŞTİRİCİLİK SİSTEMLERİ Tatlısu karidesi yetiştiriciliği ekstansif, yarı entansif ve entansif olmak üzere üç şekilde yapılmaktadır. Yetiştiricilik kuluçkahane, ön bakım besleme ve semirtme üç temel aşamadan oluşur. Kuluçkahane aşaması anaçlardan yavru temin edilmesi ve PL aşamasına kadar olan yetiştiricilik süresini içerisine alır. Bu dönem tropikte bina dışında, yarı tropik bölgelerde ise bina içerisinde geçirilir. Tatlısu karidesi yetiştiriciliğinde yumurtalı dişileri hem işletme koşullarında tutulan anaçlardan ve hemde doğadan temin etmek mümkündür. Tropikte üreme mevsimi olmadığından istenildiği zaman uygun anaç bulmak kolaydır. Dişilerde en uygun seçim kriteri yumurtaların siyaha yakın bir renkte olmasıdır. Bu özelliklere sahip dişilerden iki üç gün içerisinde larva elde edilmesi mümkündür. Yeni açılan larvalara zoea (Z1) adı verilir ve bu larvalar ilk gün besin kesesinden beslenirler. Larvalar bir ışık kaynağı kullanılarak larval yetiştirme tankına transfer edilir. Larval yetiştiricilik, yeşil su kültürü ve temiz su kültürü olmak üzere iki şekilde 386

5 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA yapılır. Yeşil su kültüründe aynı tank içerisinde fitoplankton ve zooplankton gelişimi de teşvik edilerek PL/L üretmek mümkündür (Palanisamy, V., 1989). Larvalar genellikle ppt saliniteye hahip suda yetiştirilir. Temiz su kültüründe ise kontrolu daha kolay olan daha küçük boyuttaki tanklar kullanılarak yapılır ve PL/L üretmek mümkündür (Aquacop, 1977). Larvalar karnivor özelliğe sahip olduklarından besin kesesinin çekilmesini takiben Artemia ile beslenirler. 11 larval dönem su sıcaklığına bağlı olarak gün içerisinde tamamlanabilir. Metamorfoz geçiren larvalar bu dönemden sonra bentik olmaya başlar. Metamorfoz geçiren ve PL aşamasına ulaşan karidesler 2-3 saat içerisinde tatlısuya alıştırılarak, genellikle jüvenil aşamaya kadar yetiştirilecekleri ön bakım ve besleme havuzlarına stoklanırlar. Karidesler bu havuzlarda uygun bir bakım ve besleme ile 2-2,5 g oluncaya kadar büyütülürler. Bu havuzlara stoklama yoğunluğu ülkeden ülkeye ve yetiştiricilik sistemlerine göre değişiklik gösterir ki bu oran adet/ha arasındadır. Ön bakım beslemesi yapılan jüveniller bu aşamadan pazar boyuna kadar yetiştirilecekleri daha büyük olan toprak havuzlara alınırlar. Yetiştiricilik yine ekstansif, yarı entansif veya entansif olarak yapılabilmektedir. Ekstansif sistemlerde hektardan kg, yarı entansif ve entansif sistemlerde ise kg arasında ürün elde edilebilmektedir (Kumlu, M., 2001). Tatlısu karidesi genellikle canlı olarak pazarlanmakla birlikte dondurulmuş, buzlanmış olarak da pazarlanabilmektedir. Birim fiyatı ise ülkeden ülkeye büyüklüğüne ve canlı olup olmamasına, büyüklüğüne göre 8-20 $ arasında değişiklik göstermektedir. 6. TÜRKİYEDE ÜRETİLME OLANAKLARI Türkiye de tatlısu karidesi üretilebilmesi olanaklarını birkaç ana başlık altında toplamak mümkündür. İlk olarak Türkiye, denizlerle ile çevrili bir yarımada olup, bu denizlerle bağlantılı bir çok acısu rezervuarına ve bunların sürekli beslendiği çok sayıda tatlısu kaynağına sahip büyük bir coğrafyayı içerisine alır. Bu coğrafya içerisinde doğal göller (yaklaşık olarak ha), büyük ve küçük su rezervuarları ( ha) ve lagünler ( ha) bulunmaktadır. İç su balıkları üretimi (avcılık ve yetiştiricilik) de yıllar itibariyle önem kazanmaktadır. Tatlısu karidesinin yetiştiricilik ihtiyaçları göz önüne alındığında; Ege ve Akdeniz in temiz, tatlısu ve deniz suyuna sahip yetiştiricilik için uygun alan ve su rezervuarları bulunmaktadır. İkinci olarak, bilindiği gibi tatlısu karidesinden 25 C ve üzerindeki su sıcaklıklarında yavru alınabilmektedir. Ülkemiz, Akdeniz iklim kuşağı, yavru eldesinden pazarlamaya kadar ihtiyaç duyulan uygun iklimsel özellikleri (6-7 ay) taşımaktadır. Diğer bir ifade ile 5-6 ay gibi ılıman bir iklimin hakim olduğu Akdeniz kıyılarımızın su sıcaklığı yetiştiricilik için arzu edilen su sıcaklığına (25 C) sahiptir. Ayrıca, sera sistemi ile de erken dönemde yavru alınması da avantajlı ve olanaklı olarak görülmektedir. Tatlısu karidesi anavatanı olan Tayland-Malezya dan alınarak dünyanın çeşitli yerlerine, hem tropik iklim alanlarına ve hem de sub-tropik iklim koşullarının hüküm sürdüğü alanlara stoklanmış ve başarılı sonuçlar alınabilmiştir. Ülkemiz Akdeniz kıyılarına yapılabilecek stoklamaların bölge halkı için ekstra bir ürün sağlayacağı açıktır. Anılan bölgenin tatlısu kaynaklarına stoklanmalarının, ekolojik anlamda ve biyolojik güvenlik anlamında ayrıntılı değerlendirmelerinin yapılabileceği, ancak temel olarak türün omnivor beslenme özelliği dikkatle incelendiğinde, doğal türlerin üzerinde herhangi bir baskı oluşturmayacağı düşünülmektedir. 387

6 TÜRKİYE DE TATLISU KARİDESİ NİN YETİŞTİRİLEBİLME POTANSİYELİ AKTAŞ, GENÇ, MAZLUM 7. SONUÇ Tatlısu karidesinin dünyanın çeşitli ülkelerine acısu ve tatlısu ortamlarında yetiştiricilik ve araştırma faaliyetleri için kullanılan önemli bir tür olduğu belirtilmeye çalışılmıştır. Stoklandığı ülkelerde su ürünlerine ilginin ve üretimin artmasına dolayısıyla ekonomiye katkı sağladığı açık bir şekilde görülmektedir. Üretimin 1990 lı yıllardan itibaren hızlı bir artış gösterdiği ve artmaya devam edececği projeksiyonlarına da katılmaktayız. Ülkemizde tatlısu karidesi yetiştiriciliği yapılması ve üretim olması durumunda, diğer yetiştiricilik yapan ülkelerle karşılaştırıldığında daha az pazarlama sorunu ile karşılaşacağı düşünülmektedir. Canlı olarak pazarlanmasının birim fiyatını yükseltmesi ve bizim Avrupa pazarına yakın oluşumuzun önemli bir avantaj sağlayacağı ileri sürülebilir. Sonuç olarak Macrobrachium rosenbergii türünün ülkemize getirilebilmesi halinde atıl durumdaki acısu ve tatlısu ortamlarında, monokültürünün ve yetiştiriciliği yapılagelen sazan ve tilapia ile yeni yeni yetiştiriciliği teşvik edilen karabalık ve yılanbalığı gibi türlerle de polikültürünün yapılabileceği öngörülmekte ve önerilmektedir. 8. KAYNAKLAR Al-Harbi, A.H Bacterial Flora of Freshwater Prawn, Macrobrachium rosenbergii (de Man), Cultured in Concrete Tanks in Saudi Arabia. Journal of Applied Aquaculture, 14:1-2, Alpbaz, A Su Ürünleri Yetiştiriciliği, Genel Su Ürünleri Yetiştiriciliği, Yetiştirilen Su Canlıları ve Üretim Yöntemleri. Alp Yayınları, Sayfa Aquacop, Macrobrachium rosenbergii culture in Polynesia: Progress in develop mass intensive larval rearing technique in clear water. Proc. World Maricult. Soc., Brock, A.J A Synopsis of Pathology, Diseases, and Production Problems of Cultured Macrobrachium rosenbergii with an Emphasis on Experiences in Hawaiian Prawn Farming. In: James P. McVey (Ed.) Hand book of Mariculture, Crustacean Aquaculture 2 nd Edition Volume I. CRC Press. Boca Raton, Ann Arbor, London, Tokyo. P FAO, Fishery imformation, Data and Statistics. Aquaculture Production FAO ish. Circ., No: 815 (rev,7), 186 pp. FAO, Fishery statistics aquaculture production In: FAO Year Book, Vol. 90/2. FAO, Rome, Italy, 180pp. Gomez Diaz, G., Effect of environmental embryonic temperature on larval development of Macrobrachium rosenbergii. Exp. Mar. Biol. Ecol., 114 (1) Hastein, T Principles of prevention and control of aquatic animal diseases. 68th General Session of the International Committee, May 22-26, 2000, Paris. Office International Des Epizooties, Paris. 31 p. Kumlu, M Karides İstakoz ve Midye yetiştiriciliği. Çukurova Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Yayınları, No:6. Sayfa Ling, S. W., Aquaculture in Southeast Asia: A Historical Overview. University of Washington Pres, Seattle, WA, 108 pp. New, M. B Freshwater prawn culture: a review. Aquaculture, 88: Palanisamy, V Progress and problems of freshwater prawns/marine shrimp culture with particular reference to small scale hatcheries in Malaysia. Paper presented at the FAO RAPA Expert Consulationon small scale Prawn/Shrimp Hatcheries, September, Bangkok. Thailand. RAPA-827 Country paper (Malaysia), 44 pp. Posadas, B. C Economic and Marketing Considerations of Freshwater Prawn in the U.S. A. Aquaculture America, in Books of Abstracts, Louisville, KY, Feb P. 236 Sahul Hameed, A.S White tail disease of Macrobrachium rosenbergii