AĞRI İLİ NÜFUSUNUN DÖNEMİ OKUR-YAZARLIK DURUM ANALİZİ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: http: //dx.doi.org/ /jasss3777 Number: 52, p , Winter I 2016 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date AĞRI İLİ NÜFUSUNUN DÖNEMİ OKUR-YAZARLIK DURUM ANALİZİ LITERACY SITUATION ANALYSIS OF AGRI POPULATION BETWEEN 1928 AND 2015 Doç. Dr. Faruk Kaya Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öz Okuryazarlığın genel tanımı bir dilin yazınlarını okuyabilme, okunan öğeleri algılama ile kavrama yetisine sahip olunmasıdır. Okuryazarlık, UNESCO'nun tanımına göre; değişik türdeki yazılı kaynakları, kayıtları kullanarak tanımlama, anlama, yorumlama, bir araya getirme, iletişim kurma ve hesap yapma yeteneğidir. Toplumun geniş kitlelerine hitap edebilmek, bilgisini ve gücünü geliştirerek hedeflerine ulaşması için bireye imkân veren olgu olarak ta tanımlanmaktadır. Türkiye'nin nüfusu cumhuriyetin ilan edildiği yıl yaklaşık olarak milyon civarındaydı. Ülke toplam nüfusunun % 10'u ve kadınların ise sadece % 3'ü okuryazardı. Ağrı ilinde 1928 yılında okuryazar olan nüfus oranı % 4,7 iken, 2010 yılında % 87,96 ya yükselmiştir. Türkiye de 6 yaş üzeri nüfusun okur-yazarlık oranı 2015 yılında % 95,4, Doğu Anadolu Bölgesinde % 91,4 olarak gerçekleşirken, bu oran Ağrı ilinde hem bölge, hem de ülke ortalamasının altına düşerek % 89,3 olarak gerçekleşmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan Ağrı ili Şırnak ile birlikte bölgede okuryazarlık oranın en düşük olduğu il olma özelliğini hala sürdürmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan iller arasında (Hakkâri ilinden sonra) okul sayısının en az olduğu il Ağrı dır. Dikkat çeken diğer bir durum, bölgedeki okur-yazar kadın ve erkek oranın Türkiye ortalamasının altında olmasıdır. Ayrıca erkeklerin okur-yazarlık oranının kadınlardan fazla olduğu gerçeği de dikkat çeken bir diğer husustur. Bugün olduğu gibi yılları arasında da genelde Doğu Anadolu Bölgesi'nin, özelde ise Ağrı ilinin eğitim durumundaki yetersizlikte; olumsuz doğal ve beşeri coğrafya faktörleri ile birlikte bölgenin sosyoekonomik yapısının da etkisi olmuştur. Anahtar Kelimeler: Ağrı İli, Okuryazarlık, Eğitim, Nüfus, Coğrafi Faktörler, Göç

2 30 Abstract A general definition of literacy is the ability of reading literature of a language, perceiving and comprehending the materials which were read. According to the definition of UNESCO, literacy is the ability to identify, understand, interpret, create, communicate and compute the written materials associated with varying contexts by using the records. Literacy is a phenomenon which allows individuals to reach their goals and the large masses by developing their knowledge and potential. The population of Turkey was about million when the Republic was proclaimed. %10 of the total population and only %3 of the women were literate. In Agrı, the rate of literate population was % 4, 7, whereas this rate increased to %87,96 in In 2015, literacy rate of population above 6 years of age was %95,4, but %91,4 in Eastern Anatolia Region, whereas this rate was %89,3 in Agrı, which decreased below both the region and country average. Agrı which is in Eastern Anatolia Region is still the only province which has the lowest literacy rate in this region along with Şırnak. During the first years of the Republic, Agrı (following Hakkari) was the province which had the lowest number of school among the provinces in Eastern Anatolia Region. Another remarkable situation is the fact that the rate of literate women and men in that region is below the average of Turkey. Furthermore, the other remarkable situation is the fact that the rate of literate men is higher than that of women. Generally adverse physical and human geography factors together with socioeconomic nature of that region had effects on the lack of education in Eastern Anatolia Region, particularly in Agrı between 1923 and 1938 as it is the case today. Keywords: Agri Province, Literacy, Education, Population, Geographical Factors, Migration Faruk Kaya Giriş Çalışma alanını oluşturan Ağrı İli; ülkemizin doğusunda Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat - Van Bölümü sınırları içinde yer almaktadır. İl toprakları doğudan İran İslam Cumhuriyeti (Maku İli, Bazargan İlçesi), batıdan Erzurum İli, kuzeyden Kars ve Iğdır illeri, güneyden Bitlis ve Van illeri güneybatıdan ise Muş İli ile çevrilidir (Harita 1). Matematik konum olarak yaklaşık 38 59' ' kuzey paralelleri ile 42 15' ' doğu meridyenleri arasında yer alan ilin yüzölçümü km² dir. Ağrı bu yüzölçümü ile ülkemiz topraklarının yaklaşık % 1,4 lük bir kısmını kaplamakta olup, yüzölçümü büyüklüğü itibariyle Türkiye de 26. sırada yer almaktadır. Ağrı İli 2015 yılı ADNKS sonuçlarına göre nüfusa sahip olup, nüfus bakımından da Türkiye deki 81 il içinde 39. sırada bulunmaktadır Harita 1. Ağrı İlinin Lokasyon Haritası

3 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 31 Türkiye'nin nüfusu cumhuriyet ilan edildiği yıl yaklaşık olarak milyon civarındaydı. Ülke toplam nüfusunun %10'u ve kadın nüfusun ise sadece %3'ü okuryazar durumdaydı. Türkiye genelinde ilkokul, 72 ortaokul, 23 lise, 64 meslek okulu, 9 fakülte ve yüksekokul olmak üzere toplam eğitim-öğretim kurumu bulunmaktaydı. İlkokullarda , ortaokullarda 5.905, liselerde 1.241, meslek okullarında ve yükseköğretimde ise 2.914, olmak üzere toplam öğrenci eğitim görüyordu (Akyüz, 2006: ). Söz konusu dönemde illerin eğitimle ilgili faaliyetleri Ankara'ya iletilirken, ülke genelinde ve özelliklede doğu bölgelerinde eğitim faaliyetlerinin durumu ile ilgili hazırlanan raporların çok da iç açıcı olmadığı dikkati çekmektedir. Doğu Anadolu Bölgesinde yürütülen eğitim faaliyetleri ile ilgili hazırlanan raporlar ve istatistiki bilgiler derlenmiştir. Bu bilgiler ışığında, yılları arasında doğudaki bazı vilayetler ile birlikte çalışma alanını oluşturan Ağrı (Bayezid) iline ait nüfusun cinsiyete göre okuma yazma oranı ve okul durumunu gösteren veriler analiz edilmiştir (Tablo 1, Şekil 1). Tablo 1. Nüfusun Vilâyetlere Göre Tahsil Durumu ve Okul Sayıları (1928). Vilayetler Okuma Yazma Bilen % Okuma Yazma Bilmeyen % Okul Sayısı Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Bayezid(Ağrı) , ,30 21 Bitlis , ,59 25 Elazığ ,60 74 Erzincan , ,04 87 Erzurum , , Hakkâri , ,34 2 Kars , ,50 63 Malatya , , Van , ,49 24 Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü, 1929 İstatistik Yıllığı, C. 2. Şekil 1. Nüfusun Vilâyetlere Göre Tahsil Durumu ve Okul Sayıları (1928).

4 32 Faruk Kaya Tablodan da anlaşılacağı üzere, cumhuriyetin ilk yıllarında Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan iller arasında Hakkâri ilinden sonra okul sayısının en az olduğu il Ağrı dır. Ağrı ili okuma yazma bilen nüfus açısından da Bitlis, Hakkâri ve Van illerinden sonra en düşük orana sahiptir. Tabloda dikkat çeken diğer bir husus, bölgedeki okur-yazar kadın ve erkek oranın ülke ortalamasının altında olduğudur. Ayrıca vilâyetlerin tümünde erkeklerin okur-yazarlık oranının kadınlardan fazla olduğu gerçeği de gözlenmektedir. Dolayısıyla kız çocuklarının okula gönderilmemesi bölgedeki sosyoekonomik yapının yansıması olarak ortaya çıkmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi illerine ait ( ) ilkokullar ile bu okullarda eğitim faaliyetlerini sürdüren öğrenci ve öğretmen sayıları incelenmiş olup, bu bilgiler ışığında yıllar içinde eğitimde meydana gelen sayısal gelişmelere dikkat çekilmiştir. Ağrı ilinde eğitim öğretim yılında eğitim faaliyetleri 13 ilkokul, 30 öğretmen ve 858 öğrenci ile sürdürülürken, öğretim yılında okul sayısı 17 ye öğrenci sayısı ise e yükselmiştir (Tablo 2). Tablo 2. Doğu Anadolu Bölgesindeki Vilayetlerde Bulunan İlkokullar ile Öğretmen ve Öğrenci Sayıları ( ). Vilayetler Yıllar Okul Sayıları Öğretmen Sayıları Öğrenci Sayıları Ağrı Bitlis Bingöl Elazığ Erzincan Erzurum Hakkâri Kars Muş Malatya Van Kaynak: DİE, İstatistik Yıllığı, C.5. Tablodan da anlaşılacağı üzere vilayetler itibariyle ilkokulların yıllan arasındaki sayısal artışı çok fazla değildir. Nitekim 1937'de Ağrı ilinin okul sayısında nisbi bir artış meydana gelmiş ve sekiz yıl önce 13 olan okul sayısı sekiz yıl sonra 17 ye çıkmıştır. Aynı şekilde Ağrı ilindeki öğretmen sayısı da okul ve öğrenci toplamına göre yetersizdir. Hakkâri ve Van ile birlikte Ağrı ili okul ve öğretmen bakımından da bölge ortalamasının altındadır. Ülke genelinde olduğu gibi Doğu Anadolu Bölgesinde de cumhuriyet ilan edildiği ilk yıllarda ortaöğretim seviyesindeki eğitim durumu, ilkokullara göre çok daha yetersizdir. Özellikle Ağrı nın da içinde yer aldığı Doğu Anadolu Bölgesinde bu durumun düzelmesi uzun yıllar almıştır. Nitekim eğitim-öğretim yılında ilkokulların dışında Türkiye genelinde 71 ortaokul varken,

5 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi öğretim yılında bu sayının hâlâ 100 civarında kalması, doğu illerinde açılabilen ortaokul sayısının çok az olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere öğretim yılında ortaokulu olan doğu vilayetleri ve bu vilayetlerdeki okul, öğretmen ve öğrenci sayılarının hayli düşük olduğu dikkati çekmektedir (Tablo 3). Tablo 3.Türkiye de ve Doğu Anadolu Bölgesindeki Vilayetlerde Bulunan Ortaokullar ve Bunların Öğretmen ve Öğrenci Sayıları ( ). Vilayetler Okul Sayısı Öğretmen Sayısı Öğrenci Sayısı Türkiye Ağrı Elazığ Erzincan Van Bitlis Erzurum Muş Kaynak: DİE, İstatistik Yıllığı. Yukarıdaki tablodan da anlaşıldığı üzere öğretim yılında Ağrı nın da dâhil olduğu Doğu Anadolu Bölgesi illerinin tamamında sadece birer ortaokul bulunması çok manidardır. Söz konusu dönemde Ağrı vilayetinde sadece 1 ortaokul, 8 öğretmen ve toplam 85 öğrencinin varlığı da ortaokul düzeyindeki eğitimin durumunu göstermek bakımından oldukça önemlidir. Türkiye deki ortaokul öğrenci sayıları ile oranlandığında Ağrı da okuyan ortaokul öğrencileri, ülke genelindeki ortaokul öğrencilerinin sadece % 0,2 sini oluşturmaktadır. Türkiye genelinde okul başına düşen öğretmen sayısı 20 iken Ağrı da 8, Türkiye genelinde 15 öğrenciye bir öğretmen düşerken, Ağrı da 10 öğrenciye bir öğretmen düşmektedir. Bu durumda Ağrı da ortaokula giden öğrenci sayısının azlığından kaynaklanmaktadır. Tablo 3 deki veriler gerek ülke genelinde ve gerekse Ağrı özelinde ortaokul eğitimi açısından halen yaygın ve verimli bir eğitim seviyesine ulaşılamadığını açıkça göstermektedir. İlk ve ortaokullardaki sayısal durumun yanı sıra liselerdeki tablo incelendiğinde hem ülke genelinde hem de bölge vilayetlerinde, okullaşma seviyesi ile öğretmen ve öğrenci sayılarının istenilen düzeyde olmadığı görülmektedir. Ağrı ilinde 1937 öğretim yılında eğitim yapan bir lise bulunmazken, Doğu Anadolu Bölgesinde 3 lise (Erzurum, Kars ve Malatya), Türkiye Genelinde ise 68 lise bulunmaktaydı. Genel bir değerlendirme yapıldığında yılları arasında, ilkokul, ortaokul ve liselere ait kısıtlı eğitim imkânlarının çoğunlukla doğu vilayetlerinde olduğu anlaşılmaktadır. Genelde Doğu Anadolu Bölgesi'nin özelde ise Ağrı ilinin eğitim durumundaki yetersizlikte; bugün olduğu gibi geçmişte ( yılları arasında da) de olumsuz doğal ve beşeri coğrafya faktörleri ile birlikte bölgenin sosyoekonomik yapısı etkili olmuştur. Bölgenin eğitim açısından geri kalmasında; ulaşım güçlüğü, yerleşim birimlerinin dağınık olması, halkın önemli bir kısmının kırsal kesimde yerleşik veya göçer olarak yaşıyor olması, ailenin vermiş olduğu geleneksel eğitimin varlığı, eğitim çağındaki nüfusun çalışması, halkın geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olması nedeniyle eğitime olan gereksinimin azlığı, devlet tarafından verilen eğitim hizmetlerinin yetersizliği, özellikle ilköğretim sonrası eğitimin zaman ve

6 34 Faruk Kaya masraf gerektirir olması gibi faktörler etkili olmuştur (Demirtaş, 2008: 86). Türkiye de şehirleşme sürecinin özellikle 1950 yılından sonra hız kazanmaya başlaması ile birlikte kara ulaşımı da giderek gelişim göstermiş ve böylece öncelikle şehirler, sonrasında kırsal kesimler arasında bağlantılar kurulmaya çalışılmıştır. Ulaşım ağındaki gelişmelere bağlı olarak kırsal kesimdeki okul olmayan yerleşmelerden şehirlere doğru daha çok erkek nüfus iştirak etmiştir. Ancak gerek okullaşma oranı ve gerekse okumayazma bilenler açısından Ağrı ili ülke sıralamasında hep son sıralardaki yerini korumuştur. Ağrı da Cumhuriyet öncesi dönemlerde yoğun olarak sürdürülen ve gönüllü kişi ve hayır kurumlarınca yürütülen, fakat yarı formal sayılan ve cumhuriyetin ilanından sonra da devam edegelen bir eğitim faaliyeti vardı. Ücretsiz ve yatılı olarak medreselerde sürdürülen bu eğitimle, daha çok din adamı yetiştiriliyordu. Özellikle erkeklerin okuryazar oranının artmasında bu medreselerinde etkili olduğu söylenebilir. Çünkü söz konusu dönemlerde okuma yazma oranı genel olarak çok düşük olmakla birlikte, bu oranın kadınlarda daha düşük seviyelerde kaldığı anlaşılmaktadır. Okuma yazma bilenlerin sayısı günümüzde olduğu gibi, geçmişte de kentten köye, büyük yerleşim yerlerinden küçük yerleşim birimlerine, ovalık alanlardaki yerleşim sahalarından dağlık kesimdeki kır yerleşmelerine doğru bir azalma gösteriyordu (Kaya, 2001; 320). Ağrı Nüfusunun Okuryazarlık Durumu Nüfusun eğitim durumu değerlendirilirken, nüfusun okuryazarlık düzeyi öncelikle üzerinde durulan niteliklerden biridir. Böyle olmakla birlikte özellikle günümüzde okuryazar nüfus göstergesi nüfusun niteliksel durumunu göstermede yetersiz olarak kabul edilmektedir (Şahin,2015: 45). Günümüz dünyasında nüfusun eğitim durumu değerlendirilirken okuryazarlıktan öte, eğitimin kalitesi ve hangi düzeyde ve nasıl bir eğitim alındığı ön plana geçmiştir (Doğanay,1994: 163). Çünkü nitelikli bir eğitim sistemi kurabilmek için öncelikle nitelikli eğitim almış bireyler ihtiyaç vardır. Bu açıdan bakıldığında bir ülkedeki ekonomik gelişmişlik kadar, eğitimdeki gelişmişlik de önemlidir. Hatta eğitim, ekonomik gelişmelere kaynaklık ettiği için daha önemlidir (Koday, 2005: 45-55). Öyle ise eğitilmemiş veya nitelikli eğitim almamış nüfuslar ülkeler için bir güç kaynağı olmaktan uzaktır (Doğanay ve Zaman, 2002: 10-25). Okuryazarlık, bir dilin yazınlarını okuyabilme, okunan ögeleri algılama ve kavrama yetisine sahip olunmasıdır. UNESCO'nun tanımına göre okuryazarlık; değişik türdeki yazılı kaynakları, kayıtları kullanarak tanımlama, anlama, yorumlama, bir araya getirme, iletişim kurma ve hesap yapma yeteneğidir. Okuryazarlık, toplumun geniş kitlelerine hitap edebilmek, bilgisini ve gücünü geliştirerek hedeflerine ulaşması için bireye imkân veren olgu olarak ta tanımlanmaktadır. Okuryazarlık kavramının geçmişi binlerce yıl öncesine kadar uzanır, ancak dünya üzerinde okuryazarlığın yaygınlık kazanması Endüstri Devrimi ninyapılması, kâğıt ve matbaanın ucuzlaması ile kitapların daha kolay ulaşılır hâle gelmesi ile başlar. Dolayısıyla okuryazarlık oranında çok hızlı bir artışın yakın tarihte yaşandığı söylenebilir. Okuryazarlık, okuma ve yazma faaliyetinin eşliğinde kişinin yaşadığı hayatı ve bu hayat içinde nesne ve olayları algılayışı, anlaması ve sosyal hayatındaki bütün ilişkilere bir anlam yüklemesi ile ilgili bir kavramdır. Kelimenin bu anlamı, batı kültürü içinde oluşmuş ve bizde de yavaş yavaş kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde okuryazarlık, yazı sembolleri ile gerçekleştirilen bir eylem olmanın çok ötesinde, pek çok zihinsel beceriyi, dili kullanarak gerçekleştirilen iletişim becerilerini ve tutumlarını ifade eden bir eğitim terimidir (Aşıcı, 2009: 9-26). Okuryazarlık, kullanıldığı yere göre değişmekle birlikte, daha çok kişinin kendi duygu, düşünce ve isteklerini konuşarak ve yazarak tam ve doğru bir şekilde ifade etmesi, başkalarının söylediklerini ve yazdıklarını dinleyerek ve okuyarak

7 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 35 doğru bir şekilde anlaması ve bütün bunları yaparken kendi bilgi ve becerilerini sosyal ve kültürel alanda kullanması anlamında da kullanılmaktadır. Hatta böyle bir okuryazarlık becerisi ile donanmış kişilerin, kendi bilgi, duygu ve düşüncelerini geliştirirken, yaratıcı ve derin değerlere sahip olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, okuryazar kişilerin kendini geliştirdiği kadar içinde yaşadığı toplumun problemlerinin çözümüne ve ilerlemesine katkıda bulunacağına inanılmaktadır (Güneş, 1997). Ülkemizde daha çok temel okuma ve yazma becerisi olarak algılanan okuryazarlığı, yukarıdaki kavram çerçevesinde anlamak, kişinin gelişmesi ve toplumun ilerlemesiyle ilişkisini anlamamızı daha da kolaylaştıracaktır. Okuryazarlık kavramı 1980 lerdeki köklü anlayış değişikliğinden sonra, günün şartları ve ihtiyaçları doğrultusunda günümüzde de değişmeye ve farklılaşmaya devam etmektedir. Özellikle 1990 lardan sonra, okuryazarlığın kavram çerçevesi, teknolojik gelişmelere, şehirlerdeki hayat şartlarının değişmesine ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlara bağlı olarak çeşitlenmiştir. Artık, okuryazarlık kavramı tekil değil, çoğul olguları kapsar hale gelmiştir. Okuryazarlık, bilgisayar okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, internet okuryazarlığı, medya okuryazarlığı gibi farklı okuryazarlık türleri ile birlikte kullanılır olmuştur (Altun, 2005: 5-12). UNESCO tarafından 8 Eylül Dünya Okuma-Yazma Günü'nde yapılan açıklamada; dünya genelinde 758 milyon, Türkiye'de ise 7 milyon kişinin okuma-yazma bilmediği belirtilmiştir. UNESCO İstatistik Enstitüsü verilerine göre, bölgesel ve küresel okuma-yazma oranının, özellikle gençler arasında son 50 yılda arttığı görülmektedir. Açıklamaya göre, 50 yıl önce yaş arasındaki gençlerin % 24 ü (bugünle karşılaştırıldığında % 10 daha az) okuma-yazma biliyordu. Ancak küresel çapta 15 yaş ve üzeri 758 milyon yetişkin hâlâ okuma-yazma bilmiyor. Bunların üçte ikisini ise kadınlar oluşturuyor. BM nin Bilim, Eğitim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından hazırlanan yıllık eğitim raporunda, büyük eşitsizliklere karşın dünyada okula giden çocuk sayısında artış olduğu, ancak okuma yazma bilme oranının artırılması konusundaki çalışmaların hala yetersiz kaldığı belirtilmektedir. Nitekim Ağrı ilinde 1928 yılında okuryazar olan nüfus oranı % 4,7 iken, 2015 yılında ancak % 89,3 e yükselmiştir. Bilinçli, bilgili ve gelişmiş bir toplum oluşturmanın yolunun eğitimden geçtiği tezinden hareketle (Koday, 2005: 55) bu çalışmada öncelikle 6 yaş üzeri nüfusun okuryazarlık durumu ortaya konulmuş, bunun tespiti için de 6 yaş üzeri okuryazar olan nüfusun, aynı yaş üzerindeki toplam nüfusa oranı analiz edilmiştir (Tablo 4, Şekil 2).

8 36 Faruk Kaya Sayım Yılı Tablo 4. Ağrı İlinde Okuma Yazma Durumu ( ). 6 ve daha Yukarı Yaştaki Toplam Nüfus Okuma yazma bilmeyen Okuma Yazma bilen Bilinmeyen Okuma Yazma Bilmeyen Oranı % Okuma Yazma Bilen Oranı % ,98 6, ,41 6, ,07 12, ,56 12, ,17 20, ,88 17, ,02 25, ,95 33, ,96 46, ,91 39, ,38 55, ,69 56, ,03 67, ,04 87,96 Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı: 47, TÜİK, ADNKS Öncelikle yılları arası okuryazar nüfus durumu değerlendirilmiş, daha sonra ise 2015 yılı okuryazar nüfus durumu bölge illeri ile karşılaştırmalı olarak incelenmiş olup nüfusun okuryazarlık oranları üzerinde etkili olan doğal ve beşeri coğrafya etkenleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Nitekim Türkiye genelinde 6 yaş ve üzeri nüfusun okuryazarlık oranı yerleşilen yerlerin özelliklerine, köy ve kasaba nüfusunda cinsiyete, sosyal ve kültürel yapıya göre değişiklik göstermiştir (Doğanay, 1994: 163). Türkiye genelinde olduğu gibi Ağrı nüfusunun okuryazarlık oranı ve bu oranın cinsiyete göre dağılımında yerleşim alanının coğrafi özellikleri, sosyal ve kültürel yapısı belirleyici olmuştur. Şekil 2. Ağrı İlinde Okuma Yazma Durumu ( ). Cumhuriyetin ilk yıllarında Ağrı nüfusunda okuma yazma oranı oldukça düşük (% 4,7) olmasına rağmen, eğitime engel olumsuz sosyoekonomik koşulların yavaş yavaş düzelmeye başlaması ile birlikte okul ve öğretmen sayısı nispeten artmış ve 1935 yılında Ağrı ili % 6.02 lik genel okuryazarlık oranına ulaşmıştı. Ancak aynı dönemde % 20 civarın-

9 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 37 da okuryazarlık oranına sahip Türkiye ortalamasının çok altında kalmıştı. Okuryazar oranı 1955 yılına kadar geçen dönemde artmaya devam ederek %20,8 e ulaşmış, ancak 1950 yılından itibaren meydana gelen yüksek doğurganlık oranlarının sonucunda patlama gösteren nüfusa karşın (diğer Doğu Anadolu illerinde (Kars ta) olduğu gibi) eğitim yatırımlarının yetersiz kalması nedeniyle (Demir, 2016: 77) 1960 yılında ildeki okuma yazma oranı gerileyerek % 17,1 e düşmüştü. Ağrı aynı yıl ülke genelinde % 41 olan okuryazarlık oranının çok altında kalırken, aynı nedenlerle cinsiyete göre okuryazar oranı erkeklerde % 28,4 e kadınlarda ise % 4,3 e gerilemiş, dolayısıyla geçmiş yıllarda belirgin olan cinsiyete göre okuryazarlık dengesizliği diğer faktörlerin etkisiyle daha da belirginleşmiştir. Yaşanan toplumsal değişimler, özellikle nüfusun eğitim seviyesinin gelişmesi için ülke genelinde uygulamaya konulan projeler ve çıkarılan kanunlarla artmaya başlamıştır. Zaman içerisinde eğitim ile birlikte 1950 sonrasında ülke genelinde yaşanan hızlı şehirleşme, modernizasyon ve iletişimdeki gelişmeler de nüfusun eğitim durumunu olumlu yönde etkilemiş ve 1975 yılında ilde okuryazarlık düzeyi % 46,1 e ulaşmıştır. Ancak Ağrı ili söz konusu dönemde de Türkiye ortalaması olan % 63,7 nin çok altında kalmıştı. Aynı yıl Ağrı da cinsiyete göre okuma yazma oranı erkeklerde % 61,3 e kadınlarda ise % 28,2 ye yükselerek ilde Cumhuriyetin ilk yıllarında mevcut olan cinsiyete göre okuryazarlık arasındaki fark nispeten azalmıştı. Buna rağmen kadın mahremiyeti ve erken kadın evlilikleri vb. sebeplerin etkisiyle cinsiyete göre okuryazarlık dengesizliği kadın nüfusu aleyhine devam etmekteydi (Demir, 2016: 77). Okuma yazma bilen nüfus oranı döneminde yaklaşık % 5 lik bir düşüşle % olarak gerçekleşmiştir. Bu düşüşe, söz konusu dönemde yurt dışına işçi olarak göç eden nüfus ile yurt içindeki büyük kentlere göç eden nüfusun genelde okuryazar nüfustan oluşması sebep olarak gösterilebilir. Bu dönemde Ağrı dan kaynaklan iç göçün önemli bir kısmının İstanbul, İzmir, Kocaeli, Bursa ve Ankara gibi büyük kentlere, yurt dışına yoğunlaşarak devam eden göçün ise Almanya, Fransa, Hollanda ve Belçika gibi Avrupa ülkelerine yöneldiği dikkati çekmektedir 1980 li yılların başında, ülke genelinde uygulanan okuma yazma seferberliği ile okuryazar nüfus miktarı Ağrı ilinde de büyük bir artış göstererek, 1985 yılında ilk kez % 50 bandını aşmış ve % 55,6 ya ulaşmıştır. Buna rağmen, Ağrı mevcut coğrafyasının beslediği olumsuzluklar ve bundan kaynaklanan sosyoekonomik koşullar nedeniyle okuryazarlık oranı bakımından % 77,5 civarındaki Türkiye ortalamasının yine çok altında kalmıştı. Söz konusu okuma seferberliğinin sonucunda Ağrı da genel kadın okuryazarlığı aynı yıl bir önceki sayım döneminin iki katına çıkarak % 37,7 ye ulaşmıştı. Ağrı ilindeki eğitim faaliyetinin, Türkiye geneline göre çok yavaş seyrettiği bu sonuçlarından da bir kez daha anlaşılmaktadır. Okuryazar nüfus miktarındaki artış yılları arasında oldukça durağanlaşmış ve beş yıllık dönemde ancak % 1 oranında bir artış göstermiştir. Ülke genelinde olduğu gibi Ağrı ilinde de eğitime yönelik yatırımların 1990 lı yıllarda daha da artması ve bu yıllarda bölgede yoğunlaşan terör eylemleri nedeniyle kırdan kente yönelen göçlerin de etkisiyle, okuryazar nüfus oranı önemli ölçüde artış göstererek 2000 yılında % 67,97 ye kadar çıkmıştı. Aynı yıl Türkiye genelinde % 87,32 olan okuryazarlık oranının altında kalan Ağrı buna rağmen geçmiş yıllara oranla ülke ortalamasına azda olsa yaklaşmıştı. Ağrı ilinde okuma - yazma bilen nüfusun oranı ülke genelinde olduğu gibi her iki cinsiyet içinde sürekli artış göstermiştir yılında erkek nüfusun % si, kadın nüfusun ise sadece % 1,40 ı okuma yazma bilirken,

10 38 Faruk Kaya bu oran 2010 yılında erkek nüfusta % 86,26 ya kadın nüfusta ise % 72,37 ye yükselmiştir. Kadın nüfusun okuryazarlık oranı erkek nüfusunkinden daha hızlı artmakla birlikte cinsiyetler arası farklılık hala devam etmektedir (Tablo 5, Şekil 3). Tablo 5. Ağrı İlinde Cinsiyetlere Göre Okuma Yazma Durumu ( ). Sayım Yılı Okuma- Yazma Bilen 6 yaş ve üzeri toplam nüfus Okur- yazarlık oranı % Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın ,37 1, ,48 2, ,51 3, ,91 3, ,94 5, , ,89 9, ,91 1, ,26 28, ,59 16, ,20 37, ,68 38, ,69 52, ,26 72,37 Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı: 47, TÜİK, ADNKS Şekil 3. Ağrı İlinde Cinsiyetlere Göre Okuma Yazma Durumu ( ). Nüfusun cinsiyete göre okuma yazma düzeyi bakımından halen dengesizlik söz konusu olup kadınlarda % 52 civarında bulunan okuryazarlık oranı % 83 olan erkek nüfusa göre genel düzeyin çok altındadır. Erkek nüfus okuryazar oranının bu dönemde Türkiye ortalamasına nispeten yaklaşmış olması da önemli bir gelişmedir. Ağrı da 1935 yılında okuma yazma bilen nüfus sayısı sadece iken bu oran 2010 yılında kişiye yükselmiştir. Başka bir anlatımla 1935 yılı ile 2010 yılı asındaki 75 yıllık sürede il genelinde okuryazar nüfus oranında yaklaşık 76 katlık bir artış gerçekleşmiştir. Ağrı ilinde 6 yaş ve üzeri okuma yazma bilen nüfusun oranı her iki cinsiyet içinde yıllara göre değişiklik arz etmesine rağmen daimi bir artış göstermiştir. Nitekim

11 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi yılında okuma yazma bilen erkek nüfus kişi iken, 2010 yılında bu sayı kişiye, kadın nüfus ise 538 kişiden, kişiye yükselmiştir. Okuma yazma bilen nüfus içinde cinsiyetler arasında yıllara göre karşılaştırma yapıldığında 1935 yılında okuryazar olan nüfusun % 11,3 ünü kadın ve % 88,7 sini ise erkek nüfus oluşturmuştur. Bununla birlikte 2010 yılına gelindiğinde kadınlarda okuryazarlık oranının artmasıyla, kadınlar aleyhine olan aradaki uçurum nispeten azalmış ve okuryazar olan nüfusun % 43,8 ini kadınlar, % 56,2 lik kısmını ise erkekler oluşturmaktaydı. Doğu Anadolu Bölgesi nde ve özellikle kırsal kesimde kadınların erkeklerden daha az oranda okuma-yazma bilmeleri ve okumayazma bilenler içerisinde de bir eğitim kurumundan mezun olmayanların sayıca ve oran olarak çok yüksek değerlere sahip olması, bölgedeki gelenek ve göreneklerin kadının eğitim imkanlarına gösterdiği değerin açık bir delilidir (Karagel, 2009: 23). Ağrı nüfusunun günümüzdeki eğitim durumunu gösteren istatistikî veriler 2015 yılına ait Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verileri dikkate alınarak incelenmiştir yılı verilerine göre Türkiye de 6 yaş üzeri nüfusun okuryazarlık oranı % 95,4 tür. Aynı yılın verilerine göre Doğu Anadolu Bölgesinde 6 yaş üzeri nüfusun okuryazarlık oranı % 91,4 iken; bu değer Ağrı ilinde hem bölge, hem de ülke ortalamasının altına düşerek % 89,3 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 6). Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan Ağrı ili Şırnak ile birlikte bölgede okuryazarlık oranın en düşük olduğu il olma özelliğini sürdürmektedir. Ağrı ili dışarıya göç veren illerden biridir. Türkiye de iller arasında gerçekleşen göçlerin okuryazarlık oranları üzerinde önemli bir belirleyici faktör olma özelliğini sürdürdüğü görülmektedir. Örneğin Türkiye de en çok göç alan şehir durumundaki İstanbul un 2015 yılı 6 yaş üzeri okuryazar oranı % 96,5, Ankara nın oranı % 96,8, Bursa nın % 96,3 ve İzmir in okuryazarlık oranı ise % 97,6 (TÜİK, ADNKS 2015) olup, Türkiye ortalamasının üzerinde gerçekleşmiştir. Hem göç alan, hem de okuryazarlık oranı Türkiye ortalamasının üzerinde seyreden bu illere yönelik göçlerin bütünüyle eğitim imkânlarından yoksun kırsal alanlardan gerçekleşmediği de açıkça görülmektedir. Hatta daha çok eğitim almış nüfusun büyük şehirlere göç ettiği dikkati çekmektedir. Nitekim aldığı göç, verdiği göçten daha az olan illerden Kars ta 6 yaş üzeri okuryazarlık oranı 2015 yılı verilerine göre % 91,1, Van da % 91,7 ve Ağrı da ise % 89,3 (TÜİK, ADNKS 2015) olarak gerçekleşmiş olup, Türkiye ortalamasının altında seyretmektedir ( Tablo 6,Şekil 4). Ülke genelinde eğitim yönelik yapılan yatırım ve çalışmaların da yansımasıyla ilde halen 8 ilçe merkezi ve mevcut 547 köy yerleşiminde temel eğitim veren eğitim kuruluşu bulunmaktadır (MEB, 2015). Bu okullarda öğretmen eğitim öğretim faaliyetlerine katılmakta, zorunlu ve kesintisiz temel eğitim nedeniyle de ildeki okuryazar miktarı ve oranı her gecen gün daha da artmaktadır. İlde okuryazar nüfus oranı 2015 yılı itibariyle % 89,3 düzeyine ulaşmış olmasına rağmen hem %91,4 oranındaki bölge ortalamasının hem de % 95,4 düzeyindeki Türkiye ortalamalarının altında kalmıştır (MEB, 2015). Eğitim alanında yapılan çalışmaların devamı ve üst yaş guruplarında okuryazar olmayan yaşlı nüfusun sayısının doğal sebeplere dayalı olarak giderek azalmasıyla birlikte ilde okuryazar nüfus oranının daha da artacağı beklenmektedir.

12 40 Faruk Kaya Tablo 6. Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi nde Okuryazarlık Oranları (2015). Yerleşim Yeri Okuma- Yazma Bilen Erkek Kadın Toplam 6 yaş ve üzeri toplam nüfus Okuryazarlık oranı % Doğu Anadolu bölgesindeki okuryazarlık % Türkiye ,4 - Ağrı ,3 7,2 Ardahan ,3 1,7 Bingöl ,0 4,3 Bitlis ,0 5,3 Elazığ ,6 9,6 Erzincan ,8 3,8 Erzurum ,6 12,2 Hakkâri ,0 4,4 Iğdır ,9 2,9 Kars ,1 4,7 Malatya ,8 12,7 Muş ,9 6,2 Tunceli ,9 1,5 Van ,7 16,6 Şırnak ,3 7,1 Toplam , Kaynak: TUİK 2015 verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Şekil 4. Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi nde Okuryazarlık Oranları (2015). Türkiye de okuryazarlık oranı üzerinde coğrafi konum gibi fiziki coğrafya kaynaklı etkenler etkisini sürdürürken, daha çok etki eden faktörler ise iller arasında cereyan eden göç hareketleri, geleneksel yapı, toplumsal gelişim ve sosyoekonomik özelliklerden ibaret olan beşerî coğrafya faktörleridir. Milli mücadeleden başarıyla çıkan ve cumhuriyetin kuruluşunu gerçekleştiren Türkiye Cumhuriyeti hem genç, hem de nitelikli insan gücünde çok önemli kayıplar vermiş, ekonomik olarak da adeta tükenmişti. Nüfusunun büyük bir bölümü kırsal kesimde yaşayan Türkiye de (1927 de kırsal nüfus oranı 83,8) fiziki coğrafya şartları eğitim için gerekli alt yapının gelişmesini güçleştirmiş; geleneksel yapı ve sosyoekonomik şartlar da ilave edilince okuryazarlık oranını kısa zamanda istenilen düze-

13 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 41 ye getirmek kolay olmamıştır (Çoban, 2013: 362). Ağrı ili nüfusunun okuryazarlık oranı üzerinde coğrafi konum şartlarının etkisi günümüz şartlarında oldukça sınırlıdır denilebilir. Çünkü Ağrı nın fiziki coğrafya özellikleri dikkate alındığında il genelinde hâlihazırda eğitim öğretim imkânından yoksun bir alan görülmemektedir. Ülke genelinde olduğu gibi Ağrı da da okuryazarlık oranının % 100 e yakın bir orana ulaşamamasının sebepleri fiziki coğrafya kaynaklı olmaktan ziyade, daha çok beşeri coğrafya kaynaklıdır. Nitekim 1990 da dağılan Sovyetler Birliğinden ayrılarak bağımsızlık kazanan Türk Cumhuriyetlerinde okuryazar oranının % 100 e yakın olduğu dikkate alınırsa, bizim ülke olarak zamanında yapılması gereken çalışmaların birçoğunu yapmadığımız açıkça görülür. Kaldı ki Sovyet coğrafyasında yaşayan Müslüman toplulukların kullandıkları alfabe yılları arasında Arap alfabesinden Latin alfabesine, yılları arasındaysa aynı toplumların alfabesinde yeniden bir değişikliğe gidilerek Kiril alfabesi kullanma zorunluluğu getirilmiştir. Sovyetler Birliği 1991 de dağıldığı zaman bu geniş coğrafyada yaşayan farklı unsurlarda okuryazarlık oranının % 95 lerin üzerinde olduğu dikkati çekmektedir. Bugün bile nüfusunun yaklaşık % 20 si gayri Rus olan Rusya Federasyonunda ana okulların % 95,8 inde Rusça eğitim verilmektedir (Devlet, 1993: 92). Dolayısıyla Türkiye de okuryazarlığın 2015 yılı verilerine göre bile % 100 e yakın bir değere ulaşamamış olmasında coğrafi faktörlerin olumsuzluğu gerekçesinin çok da geçerli olmadığını ifade edebiliriz (Çoban, 2013: 362). Okuma yazma bilmeyen nüfus içinde cinsiyetler arasında farklılığın kadın nüfus aleyhine gelişmesinde çok farklı faktörler söz konusudur. Özellikle 2000 li yıllardan önce askerlik sürecinin erkek nüfusun eğitiminde önemli bir rol oynadığı ve bu farkın açılmasında etkili olduğu söylenebilir. Diğer taraftan cumhuriyetin ilk yıllarında belirli demiryolu güzergâhları dışında Anadolu nun birçok yerleşmesinde etkili bir kara ulaşımının olmadığı bilinen bir gerçektir. Özellikle 1950 yılında Türkiye de şehirleşme süreci hız kazanmaya ve kara ulaşımı gelişmeye başlamış, öncelikle şehirler ve sonrasında kırsal kesimler arasında bağlantılar kurulmaya çalışılmıştır (Akbulut,2010: 121). Ulaşım ağındaki gelişmelere bağlı olarak kırsal kesimdeki okul olmayan yerleşmelerden şehirlerdeki okulların sunduğu eğitim imkânlarından daha çok erkek nüfus yararlanmıştır. Buna rağmen gerek okullaşma oranı ve gerekse okuma yazma bilenler açısından Ağrı ili ülke sıralamasında hep son sıralarda yer almıştır. Ağrı ilinin genel öğrenim durumu incelendiğinde, cinsiyet farklılığı her öğrenim kademesine geçişte belirginleşmektedir. TÜİK in 2015 yılı ADNKS verilerine göre Ağrı ilinde 6 yaş ve üzeri öğrenim gören toplam nüfusun içinde erkek nüfusun % 13,1 i, kadın nüfusun % 14,7 si ilkokul, erkek nüfusun % 8,7 si, kadın nüfusun % 4,1 iilköğretim, erkek nüfusun % 5,3 ü, kadın nüfusun % 3,5 i ortaokul, erkek nüfusun % 6,2 si, kadın nüfusun % 2,9 u lise, erkek nüfusun % 3,4 ü, kadın nüfusun ise % 2,0 ı yükseköğretim mezunudur (TÜİK, 2015). İlkokulda kadın nüfus erkek nüfustan fazladır. Ortaöğretim ve Yükseköğretimde ise kadın nüfus oranı azalmakta erkek nüfus oranı artmaktadır (Tablo 7,Şekil 5).

14 42 Tablo 7. Ağrı İli 6 Yaş ve Üzeri Nüfusunun Öğrenim Durumu (2015). Öğrenim Durumu (Bitirilen Eğitim Düzeyi) Erkek % Kadın % Toplam % Okuma Yazma Bilmeyen ,5 Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen ,1 İlkokul ,7 İlköğretim ,8 Ortaokul / Dengi Meslek Ortaokulu ,8 Lise ve Dengi Meslek Okulu ,1 Yüksekokul veya fakülte ,4 Yüksek Lisans ,2 Doktora ,1 Bilinmeyen ,3 Toplam Kaynak: TÜİK, Faruk Kaya Şekil 5. Ağrı İli 6 Yaş ve Üzeri Nüfusunun Öğrenim Durumu (2015). Burada dikkati çeken bir diğer husus ise okuma yazma bilen ancak herhangi bir eğitim öğretim kurumundan mezun olmayanlarla, ilkokul mezunu olarak görülenlerin cinsiyet gruplarına dağılışına bakıldığında kadın nüfusun erkek nüfustan daha yüksek bir orana sahip oluşudur (Tablo 7). Herhangi bir eğitim öğretim kurumundan mezun olmayanların oranlarına göre kadınlarda okuryazarlığın daha yüksek olmasında, Türkiye genelinde başlatılan okuma yazma seferberliğinin katkısı oldukça fazladır. Nitekim Ağrı merkez ilçede açılan 717 okuma yazma kursunda kadın ve erkek okuryazarlık belgesi almıştır (MEB;1990). Hem köy, hem de şehirlerde bu tür kurslara kadınların daha çok ilgi gösterdiği bilinen bir gerçektir. İlköğretim mezunu toplam nüfusa bakıldığında, Ağrı da kadın nüfusta okuma yazma oranının belirgin bir şekilde düştüğü görülmektedir. Bu duruma ekonomik ve geleneksel değerlerle birlikte sosyal coğrafya koşulları da yol açmaktadır. Okuma oranı ülke ortalamasının altında olan ilde, eğitim açısından cinsiyetler arasında farklılıklar görülmesinde ve öğrenim kademeleri içinde ilkokuldan sonra kadın nüfus oranının azalmasında, kırsal nüfusun sayısal olarak azalmasına rağmen etkinliğini

15 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 43 koruması etkili olmuştur. Eğitimde geçmişten gelen cinsiyetler arası oransal farklılıkların bulunmasında ise; geleneksel değerler, toplumsal yapılar, dini inancı yanlış yorumlama, ekonomik sebepler ve göç hareketleri gibi beşeri coğrafya konularının etkisi oldukça fazladır. Nitekim özellikle kırsal kesimlerde zorunlu eğitim ve yasal yaptırımlara sahip olduğu için ilköğretime gönderilen kız çocukları, bu eğitim tamamlandıktan sonra okuldan alınmaktadırlar. Ayrıca geleneksel olarak soyun devamının erkek çocuktan geldiği inanışı, ailenin gelecekte erkek çocuklarının yaşlı nüfusa bakma görevini üstlenme beklentisi ve iş gücü oluşturması, kız çocuklarına göre erkeklerin eğitimine daha fazla önem verilmesine neden olmaktadır (Akbulut, 2010: 122). Bu duruma yol açan etkenler sadece beşeri coğrafyaya ait faktörlerle sınırlı değildir. Sosyal coğrafyanın sunduğu koşullarla birlikte fiziki coğrafya da cinsiyetler arasındaki eğitim farkının büyümesinde etkilidir. Tablo 7 ye bakıldığında okuma yazma bilmeyen nüfusun büyük bir kısmını kadın nüfus oluşturur. Bütün Türkiye de okuma yazma bilmeyen kadın nüfusun, erkek nüfustan fazla olmasında hem fiziki, hem de beşeri coğrafya koşullarının etkisi vardır. Ülkemizin yüksek ve dağlık bir arazi yapısına sahip olması ve elverişsiz iklim şartlarının etkisi, uzun süre ulaşım sisteminin gelişmesini engellemiş, yerleşim yerlerinde ihtiyaç duyulan her düzeydeki eğitim kurumlarının yaygınlaşmasında gecikmelere yol açmıştır. Diğer taraftan ise milli mücadeleden yorgun ve ekonomik olarak ağır bir yara almış olarak çıkan ülkemizde eğitime duyulan ihtiyaç paralelinde yatırım yapılamamıştır. Dolayısıyla o dönemin koşulları gereği eğitim için gereken alt yapı çalışmalarının yetersizliği 65 yaş ve üzeri nüfusta okuma yazma oranının düşük olmasına sebep olmuştur (Çoban, 2013: 362). Bu durum Ağrı ili nüfusunda cinsiyete göre okuryazarlık oranlarının dağılışında da kendini aynı şekilde hissettirmektedir. Ağrı merkez ve bağlı diğer ilçelerin cinsiyetlerine göre okuma yazma durumu incelendiğinde de benzer bir durum ortaya çıkmaktadır. Bütün ilçelerde okuma yazma bilmeyen nüfusun büyük çoğunluğunu yaşlı nüfus oluşturmakta, okuma yazma bilen nüfus içinde ise kadın nüfus, erkek nüfusun gerisinde kalmaktadır. Nitekim okuma yazma bilmeyen nüfusun % 17,4 ünü erkek nüfus, % 82,6 sını ise kadın nüfus oluşturmaktadır. Diğer taraftan okuma yazma bilen nüfusun % 55,5 i erkeklerden, % 44,5 i ise kadınlardan oluşmaktadır (Tablo 8). Bu durumun sebepleri ilde görülen sebeplerle benzerlik göstermektedir. Bunlarla birlikte kırsal kesimde iş gücünün daha çok emeğe dayalı olması, kız çocuklarının erken yaşta evlilikleri ve benzeri nedenler, kadın nüfusun eğitim açısından istenilen düzeye ulaşmasını engelleyen diğer faktörlerdir. Ağrı merkez (% 90,6), Patnos (% 90,8) ve Taşlıçay (% 90,3) ilçelerinde okuryazarlık oranı il geneline (% 89,3) e göre yüksek bir değer gösterirken, Diyadin (% 88,4), (Doğubayazıt (87,7), Eleşkirt (%88,2), Hamur (87,0) ve Tutak (% 84,8) ilçelerindeki okuryazarlık oranı ise il geneline göre daha düşük bir değer göstermektedir (Tablo 8,Şekil 6).

16 44 Faruk Kaya Tablo 8. Ağrı İline Bağlı İlçelerde Cinsiyetler Arasında Okuma Yazma Durumu (2015). Yerleşme Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen E K T % E K T % 6 yaş ve üzeri toplam nüfus Merkez , Diyadin , Doğubayazıt , Eleşkirt , Hamur , Patnos , Taşlıçay , Tutak , Toplam , Kaynak: TÜİK, Şekil 6. Ağrı İline Bağlı İlçelerde Cinsiyetler Arasında Okuma Yazma Durumu (2015). Ağrı ya bağlı ilçelerde ikamet eden mevcut nüfus ile aynı yerleşimlerdeki okuma yazma bilenler arasında bir oranlama yapıldığında nüfusa nispetle en fazla okuma yazma bilen oranına ilin merkezi konumunda bulunan ilçe merkezlerinde ulaşılmaktadır. Okuryazarlık oranı bakımından Patnos ilçesi yukarıda bahsi geçen ve sahip olduğu imkânların etkisiyle % 90,8 ile ilk sırada yer alırken, Ağrı Merkez ilçesi %90,6 ile ikinci sırada yer almaktadır. Tutak ilçesi ise sahip olduğu daha zorlu coğrafi koşulları ve bölgede devam eden terör olaylarının da olumsuz etkisiyle % 84,8 lik okuryazar nüfus oranıyla son sırada yer almaktadır. İlde okuryazarlık oran ve miktarı dağlık ve engebeli olan ve bu nedenle ulaşım ve yatırım imkânlarının da son derece kısıtlı olduğu yerleşmelerle, terör tehdidinin yaşandığı kırsal yerleşmelerde (Doğubayazıt, Diyadin ve Hamur ilçelerine bağlı olan bir kısım kırsal yerleşmeler gibi) düşük çıkmaktadır. Örneğin merkezi bir konumda bulunan ve kentsel fonksiyonları da gelişen Doğubayazıt ilçe merkezinde okuryazar nüfus oranı fazla olmasına rağmen, kırsal yerleşmelerdeki düşük okuryazarlık ilçe genelini de olumsuz etkilemektedir. Ağrı iline bağlı ilçelerin her birindeki

17 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 45 okuryazarlık oranı Türkiye ortalamasının (% 95,4) altındadır. Ağrı ilinde okuryazarlık oranının Türkiye geneline göre düşük olmasında etkili olan önemli faktörlerden biride göç eden nüfustur. Sürekli göç veren ilde göçe katılan nüfusun büyük çoğunluğunu okuryazar ve eğitim seviyesi yüksek olan nüfus oluşturmaktadır. Ağrı da Göçlerin Eğitim Üzerindeki Etkisi Ağrı ili okuryazar nüfus incelenmesinde dikkate alınması gereken hususlardan biri de, ilin aldığı ve verdiği göç miktarıdır. Bu durum nüfusun eğitim yapısı üzerinde nüfus miktarını önemli ölçüde etkilemektedir. Ağrı dan gerçekleşen göçler ile Ağrı ya yönelen göçler hakkında sayısal bir değerlendirme yapmak üzere yılları arasında gerçekleşen göçler analiz edilmiştir. Ağrı ilinden 2015 ADNKS sonuçlarına göre 6 yaş ve üzeri göç eden toplam kişinin % 50,6 sını erkek nüfus, % ünü de kadın nüfus oluşturmaktadır. Göç eden nüfusun % 4,3 ünü okuma yazma bilmeyen nüfus oluştururken, % 95,7 sini okuryazar olan nüfus oluşturmaktadır (Tablo 9). Bu oranlarda, göç eden nüfusun ilin okuryazarlık oranını düşürdüğünü açıkça göstermektedir. Tablo 9.Göç Eden Nüfusun Öğrenim Durumu (2015). Bitirilen Eğitim Düzeyi Erkek % Kadın % Toplam % Okuma Yazma Bilmeyen ,3 Okuma Yazma Bilen /Bir Okul Bitirmeyen ,8 İlkokul ,1 İlköğretim ,9 Ortaokul / Dengi Meslek Ortaokulu ,8 Lise ve Dengi Meslek Okulu ,6 Yüksekokul veya fakülte ,5 Yüksek Lisans ,9 Doktora ,1 Bilinmeyen ,0 Toplam Kaynak: TUİK 2015 verilerinden hesaplanmıştır. Tablo 9 incelendiğinde göç eden nüfusun % 20,8 ini okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyenler oluşturmaktadır. Bu oranın hemen ardından % 19,5 ile yüksekokul veya fakülte mezunları, % 17,6 ile de lise ve dengi meslek okulu mezunları gelmektedir. Özellikle istihdam imkânlarının yetersizliğinden kaynaklanan yüksek düzeyli eğitimli kişilerin bu göçü, Ağrı ilindeki okuryazar oranının (%89,3) Türkiye ortalamasının (%95,4) altında gerçekleşmesinin en önemli nedenlerinden biridir. Dolayısıyla bir beşeri coğrafya olayı olarak gerçekleşen göç hareketleri, Ağrı nüfusunun okuma yazma oranını etkileyen faktörlerden biri olarak kabul edilebilir. Sonuç Cumhuriyetin ilk yıllarında Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan iller arasında Hakkâri ilinden sonra okul sayısının en az olduğu Ağrı ili, aynı zamanda okuryazar kadın ve erkek oranı bakımından da Türkiye ortalamasının altında bir değer göstermektedir. Bugün olduğu gibi yılları arasında da genelde Doğu Anadolu Bölgesi'nin özelde ise Ağrı ilinin eğitim durumundaki yetersizlikte; olumsuz doğal ve beşeri coğrafya faktörleri ile birlikte bölgenin sosyoekonomik yapısının da etkisi olmuştur. En son 2015 yılında yapılan ADNKS

18 46 Faruk Kaya sonuçlarına göre Türkiye de 6 yaş üzeri nüfusun okuryazarlık oranı % 95,4, Doğu Anadolu Bölgesinde ise % 91,4 olarak gerçekleşirken, bu değer Ağrı ilinde hem bölge, hem de ülke ortalamalarının altına düşerek % 89,3 olarak gerçekleşmiştir. Coğrafi konum şartlarının Ağrı ili nüfusunun okuryazarlık oranı üzerinde etkisi günümüz şartlarında oldukça sınırlıdır. Ağrı nın fiziki coğrafya özellikleri dikkate alındığında il genelinde eğitim öğretim imkânından yoksun bir alan görülmemektedir. Ülke genelinde olduğu gibi Ağrı da da okuryazarlık oranının % 100 e yakın bir orana ulaşamamasının sebepleri fiziki coğrafya kaynaklı olmaktan ziyade, beşeri coğrafya kaynaklıdır. Ağrı merkez ve bağlı diğer ilçelerin cinsiyetlerine göre okuryazar nüfus durumu incelendiğinde; okuma yazma bilmeyen nüfusun % 17,4 ünü erkek nüfus, % 82,6 sını ise kadın nüfus oluşturmaktadır. Bu durumun sebepleri il genelinde görülen sebeplerle benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte kırsal kesimde iş gücünün daha çok emeğe dayalı olması, kız çocuklarının erken yaşta evlilikleri ve benzeri nedenler, kadın nüfusun eğitim açısından istenilen düzeye ulaşmasını engelleyen diğer faktörlerdir. Ağrı ilindeki nüfusun okuryazarlık durumunun analizinde dikkate alınması gereken hususlardan biri de, hiç kuşkusuz ki ilin aldığı ve verdiği göç miktarıdır. Bu durum nüfusun eğitim yapısı üzerinde önemli ölçüde etkili olmaktadır. Ağrı ilinden 2015 ADNKS sonuçlarına göre 6 yaş ve üzeri göç eden toplam nüfusun % 4,3 ünü okuma yazma bilmeyen nüfus oluştururken, % 95,7 sini okuryazar olan nüfus oluşturmaktadır. Bu oranlarda göç eden nüfusun, ilin okuryazarlık oranını düşürdüğünü açıkça göstermektedir. Okuryazarlık kişinin toplumdaki başarısının bir göstergesi olduğu kadar, toplumlarının gelişmişlik durumunu gösteren en önemli ölçütlerinden biridir. Son dönemlerde okul ve öğretmen sayılarındaki fevkalade artışa rağmen Ağrı da okuryazar oranlarının hala ülke ve bölge ortalamalarının altında gerçekleşmesinde, okuryazar olmayan yaşlı nüfus oranının fazla olması etkili olmaktadır. Cumhuriyetin ilk yılarındaki sosyoekonomik imkânsızlıklar nedeniyle özellikle kırsalda yaşayan ve okul ile öğretmen yokluğundan dolayı okuma yazma öğrenemeyen günümüz yaşlı nüfus sayısının, toplam nüfus içindeki payı azaldıkça, okuryazar nüfus oranı da bölge ve ülke ortalamalarına yaklaşacaktır. Eğitim alanında yapılan yatırımlar ve sosyoekonomik gelişime paralel olarak kadın ve erkek nüfus arasındaki okuryazarlık farkı da giderek azalmaktadır. KAYNAKÇA Ağrı İl Milli Eğitim Müdürlüğü İstatistik Verileri. Ağrı İl Milli Eğitim Müdürlüğü 1990 Yılı Brifing Dosyası. Akbulut, G., (2010). Malatya İlinde Nüfusun Eğitim Durumu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (1), Akyüz, Y., (2006). Türk Eğitim Tarihi, Pegem Yayıncılık, Ankara. Altun, A., (2005). Gelişen Teknolojiler ve Yeni Okuryazarlıklar, Anı Yayınları, Ankara. Aşıcı, M., 2009, Kişisel ve Sosyal Bir Değer Olarak Okuryazarlık, Değerler Eğitimi Dergisi Cilt 7, No. 17, 9-26, Haziran Çoban, A., (2013). Amasya da Nüfusun Eğitim Durumu, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt: 21, No: 1, Demir, M., (2016). Kars İlinde Örgün Eğitimin Gelişimi ve Mevcut Durumu, Marmara Coğrafya Dergisi / Marmara Geographical Review Yıl/Year: Temmuz/July 2016 Sayı/Issue: 34 Ss/Pp: ISSN: E-ISSN: Demirtaş, B., 2008, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Eğitim ve Öğretim ( ), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 41, ss Devlet, N., (1993). Doğuştan Günümüze Büyük

19 Ağrı İli Nüfusunun Dönemi Okur-Yazarlık Durum Analizi 47 İslam Tarihi, Çağ Yayınları. Ek Cilt. İstanbul. Doğanay, H. (1994). Türkiye Beşeri Coğrafyası, Ankara: Gazi Büro Kitabevi. Doğanay, H. & Zaman, S., (2002). Ortaöğretim Coğrafya Eğitiminde Hedefler- Stratejiler ve Amaçlar, Doğu Coğrafya Dergisi, 7(8), Güneş, F., (1997). Okuma Yazma Öğretimi ve Beyin Teknolojisi, Ocak Yayınları, Ankara. Işık, E., (2013). Erzurum İli nin Eğitim Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Karagel Üçeçem, D., (2009). Doğu Anadolu Bölgesi Kırsalında Kadın Nüfusun Okur-Yazarlığı (2000), Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları. Kaya, F., (2001). Ağrı Ovası ve Çevresini Coğrafi Etüdü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Kaya, F., (2013). Ağrı İlinin Sayım Dönemleri Kır-Kent Nüfus Hareketleri, The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 4, p , April Koday, S., (2005). Gümüşhane İlinin Eğitim Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(1), Şahin, V., (2015). Tekirdağ ın Eğitim Coğrafyası Üzerine Bir İnceleme, Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt 20,Sayı 34.s T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000 Genel Nüfus Sayımı, Ağrı İli Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. http: //en.unesco.org/themes/literacy-all http: //unesco.org.tr/dokumanlar/egitim/ok uryazarlik.pdf http: //t24.com.tr/haber/unesco-turkiyede-7- milyon-kisi-okuma-yazmabilmiyor,35891 https: //tuik.gov.tr/