Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi*

Transkript

1 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 S. ARTAN - P. HAYALOĞLU 9 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi* Özet Seyfettin ARTAN 1 Pınar HAYALOĞLU 2 Kurumsal iktisat, ülkeler arasındaki büyüme farklılıklarının temel belirleyicisinin bu ülkelerin kurumsal yapılarındaki farklılıklar olduğunu ileri sürmektedir. Güçlü kurumsal yapının hem uluslararası ilişkilerde ülkeler için önemli bir referans hem de ekonomik performansta belirleyici olduğunu savunan bu görüş, birçok araştırmacının çalışmalarında kurumsal yapıyı dikkate almalarına yol açmıştır. Bu çalışmada, bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçmekte olan Türkiye nin kurumsal yapısı çeşitli kurumsal göstergeler ve uluslararası raporlardan yararlanılarak analiz edilmiştir. Elde edilen sonuçlar, Türkiye nin birçok kurumsal göstergede dünya ortalamasının üstünde olduğunu göstermekle beraber sürdürülebilir büyümeyi gerçekleştirecek teşvik edici kurumlara henüz sahip olmadığını ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Kurumlar, Kurumsal İktisat, Türkiye nin Kurumsal Yapısı Socio-Political Analysis of the Turkish Economy in the light of Institutional Indicators Abstract 1 Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü, artan@ktu.edu.tr 2 Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü, pinarhayaloglu@gumushane.edu.tr * Bu çalışma, Pınar HAYALOĞ- LU nun İktisadi Büyüme Sürecinde Kurumsal Yapının Rolü: Literatür ve Uygulama başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. Institutional economics points out that the main determinant of economic growth differences among the countries is differences in countries institutional structures. This view, that advocates a strong institutional structure is an important reference for international relations as well as a determinant of economic performance for countries, has led many researchers to take into account the institutional structure studies. In this study, the institutional structure of Turkey, which is going through the process of change and transformation, has been analyzed using a variety of institutional indicators and international reports. The obtained results show that many institutional indicators of Turkey above the world average but reveal that Turkey does not have enough incentive institutions to realize sustainable growth. Keywords: Institutions, Institutional Economics, Turkey s Institutional Structure

2 10 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi 1. Giriş Özellikle 1990 lı yıllardan itibaren temel hak ve özgürlükler, hukukun üstünlüğü, demokrasi ve yolsuzluk gibi kurumsal göstergeler, ülkelerin uluslararası piyasadaki konumlarını belirlemede hakim değerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Temel hak ve özgülüklerin sağlandığı, demokratik bir yapının egemen olduğu, devletin faaliyetlerinde şeffaflığın sağlandığı, yolsuzluğun düşük olduğu yani kurumsal yapının güçlü olduğu ülkeler için bu durum kalkınmışlık düzeyinin bir göstergesi olarak kabul edilmekte ve uluslararası ilişkilerde önemli bir referans haline gelmektedir. Öyle ki Arap Baharı örneğinde olduğu gibi, ülkelerin etkin kurumsal yapıya sahip olmadığı (örneğin demokratik olmadığı) ileri sürülerek gerek ülke içindekilerin gerekse dışsal çevrelerin baskıları ortaya çıkabilmektedir. Kurumsal değerler uluslararası ilişkilerde ülkeler için belirleyici olmakla beraber ülkelerin kalkınmasının ve gelişmesinin de ön koşulu olarak kabul edilmektedir. Clark (2013) a göre, bugünkü manada kurumsal iktisat anlayışının kökleri iktisat biliminin kurucusu A. Smith kadar dayanmaktadır. Şöyle ki, A. Smith ve onu izleyenlerin verdiği temel mesaj, insanların maddi tercih ve beklentileri bakımından her yerde aynı oldukları şeklindedir. Eğer insanlar farklı davranışlar gösteriyorsa, bunun tek sebebi yaşadıkları ortamın verdiği teşviklerin farklı olmasıdır. İnsanlara doğru teşvikler verirseniz büyüme garantidir (Clark, 2013: 162). Günümüzün önemli kurumsal iktisatçılarından Acemoğlu ve Robinson (2012) da ekonomik yaşamın yalnızca iktisadi göstergelerle analiz edilmesinin anlamlı olmayacağını ileri sürmektedirler. Çünkü uzun vadeli büyümenin asıl belirleyicisi teşvik edici kurumlar ve kurumsal yapıdır. Buna göre, güçlü kurumsal yapıya sahip ülkelerde sağlanan güvenli girişimcilik ortamı üretimin daha yüksek düzeyde gerçekleşmesine yol açacak diğer yandan böyle bir ekonomide istikrarsızlıklar daha az yaşanacaktır. Verilere bakıldığında yüksek gelirli ülkelerin kurumsal açıdan gelişmiş ülkeler olması tesadüf değildir. Bu bağlamda ülkelerin iktisadi performanslarını değerlendirmeyi amaçlayan araştırmacılar için söz konusu ülkelerin kurumsal yapılarını bilmek ve anlamak önem taşımaktadır. Türkiye de özellikle 2000 li yıllardan sonra yapılan reformlarla bir dönüşüm ve değişim sürecine girildiğini ifade etmek mümkündür. Gerek ülkenin kişi başına düşen gelirindeki göreceli artış gerekse Avrupa Birliği ne uyum süreci kapsamında ekonomik ve sosyal dönüşümün sağlanması adına önemli adımlar atılmaktadır. Bu bağlamda Türkiye de dönüşüm süreci özellikle yeni anayasanın yapılması, demokrasi, insan hakları, sivil özgürlükler ve hukukun üstünlüğü gibi alanlarda yapılan reformlar yoluyla gerçekleştirilmektedir. Ancak şimdilik sadece kâğıt üzerinde gördüğümüz bu reformların uygulama sonuçlarının ortaya çıkması oldukça uzun zaman alacak gibi gözükmektedir. Tüm bu gelişmeler acaba istatistiklere nasıl yansımıştır/yansıyacaktır? Türkiye nin, kurumsal yapıları itibariyle dünya ülkeleri arasındaki konumu nedir? Türkiye nin kurumsal yapısı sürdürülebilir bir büyümeyi gerçekleştirmek için teşvik edici midir? Türkiye de teşvik edici kurumlar nasıl inşa edilebilir? Bu sorulara yanıt bulmak amacıyla hazırlanan bu çalışmanın amacı, Türkiye de son yıllarda gerçekleşen kurumsal dönüşüm sürecini inceleyerek Türkiye nin kurumsal yapısını çeşitli kurumsal göstergeler ve uluslararası raporlardan hareketle değerlendirmektir. Çalışmanın ilerleyen kısımları şu şekilde organize edilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde Türkiye nin kurumsal çerçevesi, çeşitli kurumsal değişkenler bağlamında analiz edilirken; üçüncü bölümde uluslararası kuruluşlar tarafından yayınlanan raporlardan yararlanarak incelenmiştir. Takip eden sonuç ve değerlendirme kısmında ise Türkiye nin kurumsal yapısı mevcut göstergeler ışığında değerlendirilmiştir. 2. Türkiye nin Kurumsal Yapısının Analizi Kurum ve bununla ilgili olarak kurumsal yapı farklı şekillerde tanımlanmaktadır. En basit haliyle kurum, insanlar tarafından insanlar arasındaki ilişkileri düzenlemek amacıyla oluşturulan yazılı ve yazılı olmayan tüm kurallar bütününü kapsamaktadır. Yapılan çalışmalar teşvik edici kurumların üretim, yatırım, tasarruf, tüketim, eğitim, yenilik ve yeni teknolojilere uyum sağlama gibi unsurları etkilemek suretiyle sürdürülebilir büyümeye katkı yaptığını ortaya koymaktadır. Kurum ve kurumsal yapının çok sayıda tanımının olması aynı zamanda kurumsal yapıyı ölçmek için çok sayıda göstergeden yararlanılması anlamına gelmektedir. Yapılan uygulamamalı çalış-

3 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 malarda araştırmacılar kurumsal yapıyı tanımlamak için farklı göstergeler kullanmışlardır. Örneğin, Abrams ve Lewis (1993), Vanssay ve Spindler (1994), De Haan ve Sierman (1998), Leschke (2000), Carlsson ve Lundstörm (2001), Scully (2002), Sturm ve De Haan (2001), Ulubaşoğlu ve Doucouliagos (2004), kurumsal yapıyı tanımlamak üzere ekonomik özgürlükleri kullanmışlardır. Öte yandan De Haan ve Sierman (1995), Leblang (1996), Leschke (2000), Rodrik (2000), Tavares ve Wacziarg (2001), Ulubaşoğlu ve Doucouliagos (2004), siyasi rejimler ve politik özgürlükler düzeyini kurumsal yapının bir göstergesi olarak kullanırken; Leblang (1996), Torstensson (1994), mülkiyet haklarını; Akçay (2002), Mauro (1995), Tanzi ve Davodi (1997), yolsuzluk düzeyini kurumsal yapının bir göstergesi olarak kullanmışlardır. Bu çalışmada Türkiye nin kurumsal yapısı literatürdeki çalışmaların ışığında mevcut tüm göstergeler ve çeşitli kurumlarca yayınlanan raporlar kullanılarak analiz edilmiştir. Bu bağlamda Türkiye nin kurumsal yapısının analizinde, ekonomik özgürlükler, demokrasi, yolsuzluk, mülkiyet hakları, yönetişim kalitesi ve politik risk gibi kurumsal değişkenler ve uluslararası raporlardan yararlanılmıştır Türkiye de Ekonomik Özgürlükler Düzeyi Bir ülkede bireylerin hiçbir baskı altında olmadan serbestçe iktisadi faaliyetlerde bulunabilme hakkı olarak tanımlanabilecek ekonomik özgürlükler, araştırmacılar tarafından ülkelerin kurumsal yapısını temsil etmek üzere yaygın şekilde kullanılan bir ölçüttür. Ekonomik özgürlüklerin sağlanması; bireylere neyi nasıl üreteceklerini belirleme, ürettikleri malları istediği fiyattan satabilme ve bu faaliyetler sonucu elde ettikleri değerleri serbestçe kullanabilme yani kısaca bireylere kaynaklarına serbestçe yön verme imkanı sağlamaktadır. S. ARTAN - P. HAYALOĞLU Ekonomik özgürlük düzeyinin ölçümünde en kapsamlı endeks olması nedeniyle genellikle Fraser Enstitüsü tarafından hazırlanan Dünya Ekonomik Özgürlük Endeksinden (EFW) yararlanılmaktadır. Fraser Enstitüsü EFW endeksini ekonomik özgürlüklere ilişkin beş temel alana göre oluşturmaktadır. Bu beş temel alan; 1) Kamu kesiminin büyüklüğü: Kamu harcamaları, vergiler ve kamu girişimleri, 2) Hukuki yapı ve mülkiyet haklarının güvence altına alınması, 3) Güçlü paraya erişim, 4) Uluslararası ticaret özgürlüğü, 5) Kredi, işgücü piyasası ve işletmelere yönelik regülasyonlar olarak sınıflandırılmıştır. Bunun dışında her bir alanın altında farklı 23 bileşen ve bu bileşenlere bağlı alt bileşenler bulunmaktadır. Yani toplam olarak, EFW endeksi 42 farklı değişkeni kapsamaktadır (Gwartney ve diğerleri, 2010: 4-5). EFW endeksi, 0 ile 10 arasında değerler almakta olup 10 en iyi durumu 0 ise en kötü durumu ifade etmektedir. Türkiye nin kurumsal yapısının incelenmesinin amaçlandığı bu bölümde kurumsal yapının önemli bir unsuru olan ekonomik özgürlükler düzeyi EFW endeksi kapsamında değerlendirilmiştir. Fraser Enstitüsü tarafından hazırlanan 2012 Dünya Ekonomik Özgürlükler Raporu ndan elde edilen EFW endeksi verilerine göre Türkiye, ekonomik özgürlük sıralamasında 144 ülke arasında 75. sırada yer almaktadır verilerine göre hazırlanmış olan söz konusu raporda Türkiye nin ekonomik özgürlük puanı 6.92 olarak belirlenmiştir (Fraser Institude, 2012). EFW endeksinin 0 ile 10 puan arasında değer aldığı göz önünde bulundurulduğunda Türkiye nin ekonomik özgürlükler bakımından endeks ortalamasının üzerinde bir seviyede olduğunu söylemek mümkündür. Türkiye nin, EFW endeksine ait beş temel alandaki bileşenlerin her biri için ayrı ayrı değerlendirme ve sıralamaları şu şekildedir: kamu kesimi bileşeni 6.91 (54. sıra), hukuki yapı ve mülkiyet hakları bileşeni 5.25 (81), güçlü paraya erişim bileşeni 8.86 (60), uluslararası ticaret özgürlüğü bileşeni 7.33 (63) ve kredi, işgücü piyasası ve işletmelere yönelik regülasyonlar bileşeni 6.25 (113) 1. Buna göre Türkiye, kamu kesimi alt bileşeninde 144 ülke arasında 54. olarak en iyi performansını elde ederken, en kötü performansını 113. sırada olduğu kredi, işgücü piyasası ve işletmelere yönelik regülasyonlar alt bileşeninden elde etmiştir. Türkiye nin ve seçilmiş ülkelerin 2010 yılına ait EFW endeks değerlerinin yer aldığı Grafik 1 aşağıda sunulmuştur. Grafik 1 de yer alan verilere göre, ülke gurupları içinde en yüksek ekonomik özgürlük düzeyine sahip ülkeler sırasıyla Hong Kong (8.96), Singapur (8.76) ve Yeni Zelanda (8.4) olurken en düşük ekonomik özgürlük düzeyine sahip ülkeler ise Myanmar (4.29), Zimbabve (4.26) ve 3.98 puanla Venezüella dır. 1 Parantez içindeki değerler, Türkiye nin ilgili endekse göre sıralamasını göstermektedir. 11

4 12 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi Diğer yandan EFW endeksi hesaplanan 144 ülkenin EFW endeks ortalaması ile Türkiye nin EFW puanını karşılaştırmak amacıyla yapılan tek örneklem t-testi sonuçları ekonomik özgürlükler bakımından Türkiye puanı (6.92) ile örneklem ortalaması (Xort=6.81) arasında anlamlı düzeyde fark olmadığını göstermektedir. Ayrıca t, t-testi değerini; p, anlamlılık düzeyini göstermek üzere t= ve p=0.155 (p>0.10) olarak tespit edilmiştir. Grafik 1: EFW Endeksine Göre Seçilmiş Ülkelerin Ekonomik Özgürlük Düzeyleri (2010 Yılı) Kaynak: Fraser Institude, 2012 Türkiye nin yılları arasındaki EFW endeksi kapsamındaki ekonomik özgürlük düzeyleri ise Grafik 2 de yer almaktadır. Grafikten takip edileceği üzere, Türkiye nin ekonomik özgürlükler düzeyi yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izlemiştir. Ekonomik özgürlükler düzeyinin nispi olarak kötü olduğu 1990 ve 2000 li yılların başı dışarıda tutulduğunda, ekonomik özgürlükler endeksinin ortalamasının çok fazla değişmediğini ifade etmek mümkündür. Türkiye nin 1991 yılında 4.86 olan ekonomik özgürlük düzeyi 2010 yılı itibariyle 6.92 olarak belirlenmiştir. Bu durum ekonomik özgürlüklerdeki nispi iyileşmeyi göstermektedir. Ayrıca Türkiye nin 2010 yılı ekonomik özgürlük düzeyi analize konu olan yıllar arasındaki en yüksek düzeyi temsil etmektedir Grafik 2: EFW Endeksine Göre Türkiye nin Ekonomik Özgürlük Düzeyi Kaynak: Fraser Institude, 2012 Ekonomik özgürlük düzeyini ölçen bir diğer kurum da Heritage Foundation dır. Heritage Foundation ın 1995 den bu yana yıllık olarak yayınlamakta olduğu Index of Economic Freedom (Ekonomik Özgürlük Endeksi) adlı raporda yer alan ekonomik özgürlük endeksinde; açıklık, hukukun üstünlüğü ve rekabet gücünü değerlendirmek üzere on gösterge kullanılmakta ve ülkelere göstergelerin her birinden 0 ile 100 arasında puanlar verilmektedir. Endekste puanlamada 0 en kötü durumu, 100 ise maksimum özgürlüğü temsil etmektedir. Son olarak elde edilen on gösterge puanının ortalaması alınarak her bir ülke için genel bir ekonomik özgürlük puanı hesaplanmaktadır

5 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 (Miller ve Holmes, 2011: 69). Daha sonra ülkeler aldıkları puanlarına göre beş ekonomik özgürlük kategorisinde toplanmaktadır. Buna göre; puan arasındaki ülkeler özgür, arasındakiler çoğunlukla özgür, arasındakiler orta derecede özgür, arasındakiler çoğunlukla özgür olmayan, arasındakiler ise baskı altında ülkeler olarak kabul edilmektedir (Kim, 2011: 35). S. ARTAN - P. HAYALOĞLU Heritage Foundation ın hazırladığı 2013 tarihli rapora göre, seçilmiş ülkelerin ekonomik özgürlük endeksi puanları Grafik 3 de yer almaktadır. Endekse göre Türkiye nin 2013 yılı puanı 62.9 olarak belirlenmiştir. Türkiye nin puanı bir önceki yılın puanına (62.5) göre 0.4 artmıştır. Bu durum ekonomik özgürlüklerde küçük de olsa bir iyileşmeyi işaret etmektedir. Türkiye 2013 yılı puanı ile ekonomik özgürlükler bakımından Heritage Foundation endeksi kapsamındaki 185 ülke içinde 69. sırada yer almaktadır. Ayrıca Türkiye bu puanla orta derecede özgür ülkeler kategorisindedir yılı itibariyle en yüksek ekonomik özgürlük düzeyine sahip ülkeler Hong Kong (89.3), Singapur (88.0) ve Avustralya (82.6) olmuştur. En düşük ekonomik özgürlük düzeyine sahip ülkeler ise Zimbabve (28.6), Küba (28.5) ve Kuzey Kore (1.5) dir. Diğer yandan örneklem ortalaması ile Türkiye nin Heritage Foundation ekonomik özgürlük puanını karşılaştırmak amacıyla yapılan tek örneklem t-testi sonuçları ekonomik özgürlükler bakımından Türkiye puanının (62.9), örneklem ortalamasından (X ort =59.64) anlamlı düzeyde yüksek olduğunu göstermektedir (t=-3.719, p=0.000 olarak tespit edilmiştir). Grafik 3: Seçilmiş Ülkelerin Heritage Foundation Ekonomik Özgürlük Düzeyleri (2013 Yılı) 13 Kaynak: Heritage Foundation, 2013 Türkiye nin yılları arasındaki ekonomik özgürlük düzeylerinin yer aldığı Grafik 4 e bakıldığında, 1995 yılında 58.4 olan endeks puanının 2013 yılı itibariyle 62.9 olduğu görülmektedir yılında ekonomik özgürlükler bakımından 49. sırada olan Türkiye, 2013 yılında 69. sıraya gerilemiştir. İncelenen dönem içerisinde Türkiye nin ekonomik özgürlük düzeyinin en düşük olduğu yıl ise 50.6 puanla 2005 yılı olmuştur.

6 14 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi Grafik 4: Türkiye nin Heritage Foundation Ekonomik Özgürlük Düzeyleri Kaynak: Heritage Foundation, Türkiye de Demokrasi Düzeyi Demokrasi kavramı hukuken hükmetme yetkisinin halkın elinde bulunması başka bir deyişle halk egemenliği olarak ifade edilmektedir. Demokrasi bir kurallar sistemidir. Kurallar ise yasalarla konulmaktadır ve yasalar neyin doğru neyin yanlış olduğunu işaret etme iddiasındadırlar. Bir düzenin demokratik sayılabilmesi için ise üç koşul gereklidir. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür (Emiroğlu, 2006: ): Yönetim ve hükümette var olan yetkilerin bireylere değil konumlara ve kurumlara ait olması. Yurttaşların siyasal partiler ve baskı grupları oluşturma hakkına sahip bulunması. İletişim özgürlüğünün olması. Türkiye deki demokrasinin niteliği hakkında fikir sahibi olmak amacıyla bu çalışmada ilk olarak, ülkelerdeki demokrasi ve insan hakları seviyesini ölçmek üzere en çok kullanılan göstergelerden biri olan hak ve özgürlüklerin düzeyi üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda hak ve özgürlüklerin belirlenmesinde yararlanılan önemli endekslerden biri olan Freedom House endekslerinden yararlanılmıştır. Ülkelerin politik hak ve sivil özgürlük düzeylerini ölçmek üzere Freedom House kuruluşu tarafından düzenlenen anketlerde ülkelerin politik haklar ve sivil özgürlükler endekslerini belirlemek amacıyla ifade ve inanç özgürlüğü, siyasi sürece eşit katılım ve seçim sürecinde özgürlükler gibi unsurlarla ilgili sorular sorulmaktadır (Hanke ve Walters, 1997: 119). Ülkelerin bu sorulara verilen cevaplara göre aldıkları puanlar 1 en yüksek ve 7 en düşük özgürlük düzeyini göstermek üzere 1 ile 7 arasında olacak şekilde sınıflandırılmakta ve bu puana göre ülkelerin özgürlük derecesi belirlenmektedir. Bu doğrultuda politik haklar ve sivil özgürlükler puanlarının yıllık ortalaması 1 ile 2.5 arasında olan ülkeler özgür, 3 ile 5.5 arası ülkeler kısmen özgür, 5.5 ile 7 arası olan ülkeler özgür olmayan ülkeler olarak değerlendirilmektedir (Puddington, 2011: 30). Freedom House kuruluşu tarafından hazırlanan 2013 Dünya Özgürlükleri Raporu na göre, seçilmiş ülkelerin 2012 yılı itibariyle politik haklar (PR) ve sivil özgürlükler (CL) düzeylerinin yer aldığı Grafik 5 aşağıda sunulmuştur. Söz konusu endekslere göre, politik haklar ve sivil özgürlükler alanında en iyi durumda olan ülkeler Yeni Zelanda ve Uruguay olurken, en kötü durumda olan ülkeler Belarus, Çad ve Çin olarak karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan, 2012 yılı itibariyle Türkiye nin politik haklar puanı 3, sivil özgürlükler puanı 4 olarak belirlenmiştir. 195 ülkenin yer aldığı rapora göre Türkiye, kısmen özgür kategorisinde yer almaktadır. Ayrıca Türkiye nin politik haklar notu 2002 den bu yana hiç değişmemiştir. Türkiye deki demokrasinin yapısı hakkında bilgi veren bir diğer çalışma Kemahlıoğlu ve Keyman (2011) ın çalışmasıdır. Hem Türkiye deki demokrasinin niteliği hem de toplum tarafından algılanması boyutlarını içeren söz konusu çalışmaya göre, vatandaşların gözünde Türkiye deki demokratik sistem kusurlu bir demokrasidir, hatta melez rejime kayma riski taşımaktadır. Kemahlıoğlu

7 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 ve Keyman (2011: 4), çalışmalarında Türkiye yi, demokrasiye geçiş sürecini tamamlama aşamasına gelmiş, fakat demokrasisini devlet-hükümet ve devlet-toplum/birey ilişkilerinde pekiştirme ve S. ARTAN - P. HAYALOĞLU güçlendirme aşamasına getirememiş kusurlu bir demokrasi, hatta melez rejim olma algısının da güçlendiği bir ülke olarak değerlendirmişlerdir. 15 Grafik 5: Seçilmiş Ülkelerin Politik Haklar ve Sivil Özgürlükler Endeksi Değerleri (2012 Yılı) Kaynak: Freedom House, 2013 Türkiye nin politik hak ve sivil özgürlükler puanı ile örneklem ortalamasını karşılaştırmak amacıyla yapılan tek örneklem t-testi sonuçlarına göre; politik haklar endeksi bakımından Türkiye puanının (3) örneklem ortalamasından (X ort (PR) =3.35) anlamlı düzeyde düşük olduğunu söylemek mümkündür. Diğer yandan, sivil özgürlükler endeksi bakımından Türkiye puanının (4) yine örneklem ortalamasından (X ort (PR) =3.27) anlamlı düzeyde düşük olduğunu göstermektedir. Ayrıca t PR ve p PR politik haklara ilişkin; t CL ve p CL ise sivil özgürlüklere ilişkin t-testi değerlerini ve anlamlılık düzeylerini göstermek üzere t PR =2.311, t CL = ve p PR = 0.022, p CL =0.000 olarak tespit edilmiştir. Türkiye nin yılları arasındaki politik haklar ve sivil özgürlükler endeks değerleri ise Grafik 6 da yer almaktadır. Grafik 6 dan takip edileceği üzere, endeksin yayınlandığı ilk yıl olan 1972 yılında Türkiye nin politik haklar ve sivil özgürlükler endeksi sırasıyla 3 ve 4 olarak belirlenmiştir yılına kadar yatay bir seyir gösteren politik haklar ve sivil özgürlükler değerleri en düşük puanları (en yüksek politik haklar ve sivil özgürlükler düzeyini) bu dönemde gerçekleşmiştir. 12 Eylül darbesinin etkisiyle en kötü politik haklar ve sivil özgürlükler değerleri 1980 yılında elde edilmiştir. Herhangi bir ihtilal durumu olmamasına karşın benzer kötü değerlerin politik haklarda 1994 ve 1995 yıllarında, sivil özgürlüklerde ise döneminde elde edildiğini görmekteyiz. Politik haklar endeksinin değeri 2002 yılından sonra yatay bir seyir takip etmiştir. Sivil özgürlükler endeksi değerinde ise 1994 yılından sonra kısmi bir iyileşme olsa da 2012 yılında tekrar yukarı yönlü hareket etmeye başlamıştır. Türkiye nin 2012 yılı itibariyle politik hak endeksi puan 3, sivil özgürlükler endeksi puanı ise 4 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye söz konusu puanlara göre kısmen özgür ülkeler kategorisinde yer almaktadır.

8 16 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi Grafik 6: Türkiye nin Politik Hak ve Sivil Özgürlükler Endeksi Değerleri Kaynak: Freedom House, 2013 Ülkelerin demokrasi düzeylerini belirlemeyi amaçlayan ve yaygın şekilde kullanılan bir diğer yaklaşım Polity araştırmasıdır. Polity endeksine göre ülkelerin siyasi rejimleri, -10 (güçlü otokrasi) ile +10 (güçlü demokrasi) arasında yer alan puanlara göre tam demokrasi, demokrasi, otokrasi, kapalı anokrasi ve açık anokrasi olmak üzere beş farklı şekilde sınıflandırmaktadır (Marshall ve Cole, 2011: 8). Grafik 7: Türkiye nin Yılları Polity Endeksi Değerleri Kaynak: CSP, 2012 Türkiye nin yılları arasında Polity endeksine göre almış olduğu puanların dağılımı Grafik 7 de sunulmuştur. Grafik 7 den takip edilebileceği üzere Türkiye nin Polity endeksine göre almış olduğu en düşük puan 1960 yılında 27 Mayıs olayları nedeniyle -88 olarak belirlenmiş, takip eden yıllarda ise 1980 yılı hariç endeks değeri yükselmiştir. Türkiye nin 1930 yılında -6 olan Polity puanı son olarak 2010 yılında 7 olarak belirlenmiştir. Türkiye bu puanla demokratik ülkeler kategorisinde yer almaktadır (CSP: Center for Systemic Peace, 2012) Türkiye de Yolsuzluk Düzeyi En genel anlamıyla kamu gücünün kişisel çıkar için kötüye kullanılması olarak tanımlanabilecek yolsuzluk olgusu rüşvet, haraç ve bir kamu görevlisinin dolandırıcılık ve zimmete para geçirme dâhil, tek başına yapabileceği diğer kötüye kullanımları içermektedir (Gray ve Kaufman, 1998: 7). Neden yolsuzluk yapılır sorusuna ise Acemoğlu ve Robinson (2012: 41) şu şekilde cevap vermektedirler: Adil olmayan bir dünyada yaşıyoruz. Zengin ülkelerdeki bireyler daha sağlıklı, ortalama yaşam süreleri daha uzun, daha eğitimli, daha iyi

9 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 S. ARTAN - P. HAYALOĞLU kariyer imkânlarına sahip ve bilgi ve iletişim teknolojilerine ulaşmaları daha kolay iken; fakir ülkelerde yaşayanlar için yukarıda ifade edilenler ancak bir rüya olabilir. Dolayısıyla fakir ülkelerde yaşayanların zengin ülkelerdekilerin yaşam standardını ve fırsatlarını yakalaması ancak yasal olmayan yollarla olacaktır. Demek ki kurumsal yapıdaki bir kusur olarak nitelenen yolsuzluk, küresel gelir dağılımındaki adaletsizliğin bir sonucu olarak ortaya çıkmakta ve bir sarmal oluşturarak ülkelerin büyümelerini olumsuz olarak etkilemektedir. Ancak ifade etmek gerekir ki yolsuzluğu sadece küresel gelir dağılımı gibi ekonomik faktörlere bağlamak oldukça yüzeysel bir analiz olacaktır. Kanaatimizce yolsuzluk aynı zamanda toplumsal değer yargılarından büyük ölçüde etkilenmektedir. Bu bağlamda özellikle gelişmekte olan ülkelerde yolsuzluğa bulaşmış olan kesimlerin nispi olarak daha zenginlerden oluşması bu savımızı destekler niteliktedir. 17 Ülkelerin yolsuzluk düzeyini ölçmek üzere literatürde en yaygın olarak kullanılan yöntem Uluslararası Şeffaflık Örgütü (TI) nün yayınladığı Yolsuzluk Algılama Endeksi (CPI) dir. Söz konusu endeks hesaplamasında kamu sektöründe yolsuzluk düzeyi algıları ölçülerek her ülkeye 0 ile 100 arasında puanlar verilmektedir 2. Hesaplamada ülkenin puanın 0 a yaklaşması o ülkede yolsuzluğun yüksek olduğunu (kirli), 100 e yaklaşması ise ülkede yolsuzluğun düşük olduğunu (temiz) göstermektedir. Bu doğrultuda bir ülkenin puanı ne kadar yüksekse o ülke yolsuzluk bakımından o kadar temiz olarak algılanmaktadır (TI, 2012: 2). TI tarafından yayınlanan 2012 CPI raporunda, bağımsız kuruluşlardan derlenen farklı veri kaynakları kullanılarak son iki yıl içerisindeki yolsuzluk algısı hesaplanmıştır. TI nın yayınladığı 2012 yılı CPI değerlerine göre seçilmiş ülkelerin yolsuzluk düzeylerinin gösterildiği Grafik 8 aşağıda sunulmuştur. Bu çerçevede Türkiye nin 2012 yılı itibariyle CPI değeri 49 olarak belirlenmiştir. Türkiye, bu puanla 2012 endeks kapsamında yer alan 174 ülke içerisinde 54. sırada yer almaktadır (TI, 2012: 3). Diğer yandan CPI değerlerine göre yolsuzluk bakımından en iyi durumda olan yani yolsuzluğun en düşük düzeyde olduğu ülkeler; Danimarka, Finlandiya ve Yeni Zelanda olmuştur. Söz konusu ülkelerin 2012 yılı CPI puanı 90 dır. Yolsuzluk bakımından en kötü durumda olan ülkeler ise 8 puanla Afganistan, Kuzey Kore ve Somali dir. Örneklem ortalaması ile Türkiye nin CPI puanını karşılaştırmak amacıyla yapılan tek örneklem t-testi sonuçları ise yolsuzluk düzeyi bakımından Türkiye puanının (49) örneklem ortalamasından (X ort =43.26) anlamlı düzeyde yüksek olduğunu göstermektedir (t=-5.397; p=0.000). CPI puanın ne kadar yüksekse ülkenin o kadar temiz olarak algılandığı göz önünde bulundurulduğunda, bu durum Türkiye deki yolsuzluk düzeyinin örneklem ortalamasına göre düşük olduğunu göstermektedir. Grafik 8: Seçilmiş Ülkelerin Yolsuzluk Düzeyleri (2012 Yılı) Kaynak: TI, yılından önce CPI hesaplanmasında 0 ile 10 puan arasında değişen değerler kullanılmakta iken, 2012 yılından itibaren endeks hesaplanmasında kullanılan ölçek değişmiş ve 0 ile 100 puan arasındaki değerler kullanılmaya başlanmıştır.

10 18 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi Türkiye nin 2012 yılına ait yolsuzluk düzeyinin örneklem ortalamasından düşük olması Türkiye de yolsuzluk düzeyinin düşük olduğunun bir göstergesi olarak algılanmamalıdır. Türkiye yolsuzluk endeksi puanı gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında oldukça gerilerde yer almaktadır. Yolsuzluğun azaltılması kamu faaliyetlerinde etkinliğin sağlanması açısından oldukça önemlidir. Bu bağlamda istatistikler bize Türkiye nin yolsuzlukla mücadele konusunda kat etmesi gereken uzun bir yolunun olduğunu göstermektedir. Diğer yandan Türkiye nin yılları 3 arsındaki yolsuzluk düzeylerinin sunulduğu Grafik 9 da yer alan CPI verilerine göre, Türkiye nin 2000 yılında 3.8 olan yolsuzluk puanı 2011 yılı itibariyle 4.2 dir. Bu durum Türkiye de 2000 yılına göre yolsuzluk düzeyinin nispi olarak azaldığının göstermektedir. Diğer yandan Türkiye de yolsuzluk düzeyinin nispi olarak en düşük olduğu yıl 2008 (4.6 puan) iken, en yüksek olduğu yıl 3.1 puanla 2003 tür. Grafik 9: Türkiye de Yolsuzluk Düzeyi Kaynak: TI, Türkiye de Mülkiyet Hakları Düzeyi Bir ekonomide hangi kaynağın nasıl, ne zaman ve ne için kullanılacağına kimin nasıl karar vereceği sorusu bağlamında mülkiyet hakları bireylerin kaynakları kullanma hakları olarak tanımlanabilmektedir (Şenalp, 2007: 69). Bu doğrultuda mülkiyet hakları her şeyden önce hak sahibine, diğerlerinin bu tür haklarına rıza göstermediği sürece, diğerlerinin varlıklara erişim ve bunlara sahip olmasını engelleyebileceği pasif kullanım imkânı vermektedir. Bunun yanında, varlığı diğerlerinin beklenen kazançlarıyla bütünleştirerek daha fazla kazanç elde etmek anlamında özerk aktif kullanım haklarını kapsamaktadır (Kasper, 2007: 82). Devletin kişiye ait haklar üzerinde bazı sınırlamalar getirmesi mülkiyet haklarının kısıtlanması olarak ifade edilmektedir. Bireysel kullanım, ondan gelir sağlama ve mübadelede bulunma hakkını engellenmediği sürece mülkiyet haklarının kısıtsız olduğu kabul edilmektedir. Bunun yanında hiçbir birey bunları yaparken başkalarının kaynaklarına fiziksel hasar verme yetkisine sahip değildir. Örnek vermek gerekirse, kimsenin rakip firmanın fabrikasını yakarak onu iflas ettirme hakkı yoktur. Ancak onun ürettiği malların yakın ikamesini ithal ederek onu iflasa sürüklemesi mümkündür. Sonuç aynı olmasına rağmen, birincisinde mülkiyet hakkına tecavüz söz konusuyken ikincisi meşru bir işlem olarak kabul edildiğinden kimse bu konuda herhangi bir suçlamada bulunamamaktadır (Demir, 1996: 230). Kurumsal yapının önemli bir unsuru olan mülkiyet haklarının korunmadığı toplumlarda bireyler fiziksel ve beşeri sermaye biriktirmek veya daha verimli teknolojik yatırımlar için çok fazla istekli olmazlar 3 CPI endeksinin hesaplanmasında kullanılan ölçek aralığı değiştiğinden 2012 verileri ile önceki yılın verileri kıyaslanabilir olmadığından Türkiye nin yılları arası değerleri değerlendirilmiştir.

11 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 (Acemoğlu ve diğerleri, 2004: 2). Mülkiyet hakları ne kadar iyi korunursa, bireyler mal ve sermaye biriktirmede, mülkiyetlerinde bulunan kaynakları yönlendirmekte o kadar istekli davranacaklardır. Böyle bir durum da ekonomik performansı olumlu etkileyecektir. Bu bilgilerden hareketle Türkiye nin mülkiyet hakları bakımından dünya ülkeleri içindeki yerini belirlemek amacıyla Heritage Foundation tarafından yayınlanan mülkiyet hakları endeksinden yararlanılmıştır. Söz konusu endeks kapsamına giren ülkelerin mülkiyet hakkı düzeyleri 0 ile 100 arasında bir puan ile değerlendirilmektedir. Puanlamada 0 en kötü durumu, 100 ise en iyi durumu ifade etmektedir. Heritage Foundation ın hesapladığı endeksten hareketle seçilmiş ülkelerin 2013 yılına ait mülkiyet hakları düzeyleri Grafik 10 da sunulmuştur. Buna göre, Türkiye nin 2013 yılına ait mülkiyet hakları endeksi puanı 50 olarak belirlenmiştir. Diğer yandan 2013 yılı itibariyle mülkiyet hakkı düzeyinin en yüksek olduğu ülkeler 95 puanla Yeni Zelanda ve 90 puanla Almanya, Avusturya, Avustralya, Büyük Britanya, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, Hong Kong, İrlanda, İsveç, İsviçre, İzlanda, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Singapur ve Şili olarak gözükmektedir. Mülkiyet haklarının en düşük düzeyde gerçekleştiği ülkeler ise 5 puan ile Kuzey Kore, Türkmenistan ve Venezüella olarak tespit edilmiştir. Diğer yandan örneklem ortalaması ile Türkiye nin mülkiyet hakları puanını karşılaştırmak amacıyla yapılan tek örneklem t-testi sonuçları mülkiyet hakları bakımından Türkiye nin puanının (50) ile örneklem ortalamasından (X ort =43.04) anlamlı düzeyde yüksek olduğunu ortaya koymaktadır (t= ; p=0.000). Grafik 10: Seçilmiş Ülkelerin Mülkiyet Hakkı Düzeyleri (2013 Yılı) S. ARTAN - P. HAYALOĞLU 19 Kaynak: Heritage Foundation, 2013 Türkiye de mülkiyet hakları düzeyinin yıllar itibariyle seyri Grafik 11 de sunulmuştur. Verilere göre Türkiye nin yılları arasındaki mülkiyet hakları endeksi puanı 70 iken 2002 de endeks puanı 50 ye düşmüş ve takip eden yıllarda da endeks yatay seyrini korumuştur. Kısaca Türkiye de özellikle 2001 yılından sonra mülkiyet hakları teşvik edici olma özelliğinden çok uzaktadır.

12 20 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi Grafik 11: Türkiye de Mülkiyet Hakkı Düzeyi Kaynak: Heritage Foundation, Türkiye de Yönetişim Kalitesinin Düzeyi Dünya Bankası 1992 tarihli raporunda iyi yönetişim kavramını, ülke gelişiminde ekonomik ve sosyal kaynakların idaresinde gücün kullanılış şekli olarak tanımlamaktadır. Buna göre iyi yönetişim; şeffaflık, kamusal hesap verebilirlik, katılımcılık, cevap verebilirlik, hukukun üstünlüğü gibi kavramları içermektedir (Dünya Bankası, 1992: 3). Dünya Bankası tarafından oluşturulan Dünya Yönetişim Göstergeleri (WGI: Worldwide Governance Indicators) endeksi ülkelerin yönetişim kalitesini ölçen en kapsamlı endekslerdendir dan bu yana yayınlanmakta olan ve 200 den fazla ülkeyi kapsayan WGI endeksi ülkelerin yönetişim düzeylerini ölçen altı birleşik göstergeden oluşmaktadır. Bunlar; ifade özgürlüğü ve hesap verebilirlik, siyasi istikrar ve şiddetin olmaması, hükümetin etkinliği, düzenleme kalitesi, hukukun üstünlüğü ve yolsuzluğun kontrolü olarak sıralanabilir. WGI endeksi söz konusu yönetişim göstergelerinin -2.5 ile 2.5 aralığında değişen standart normal birimlerine göre ve dünyadaki tüm ülkeleri dikkate alarak 0 (en düşük) ile 100 (en yüksek) aralığında değişen sınıflama yüzdesi koşullarına göre olmak üzere iki farklı şekilde raporlanmaktadır (Kaufman ve diğerleri, 2010: 2-12). Dünya bankası her yıl bu göstergeleri yayınlamakta ve ülkelerin yönetişim performansını ölçmektedir. Bu sayede birçok ülkenin şeffaflık, hesap verebilirlik, hukukun üstünlüğü, yolsuzlukla mücadele gibi konularda iyileşme kaydedip kaydetmediği tespit edilebilmektedir. Diğer yandan araştırmacılar WGI endeksinden yararlanarak kurumların ekonomik etkilerini bu göstergeler çerçevesinde ortaya koymaktadırlar. Grafik 12, Türkiye nin WGI endeksine göre yönetişim kalitesinin yılları arasındaki 12 yıllık ortalama yüzde değişimini göstermektedir. Grafik 12 ye bakıldığında siyasi istikrar ve şiddetin olmaması endeksi dışında diğer beş göstergede bir iyileşme olduğu dikkati çekmektedir. Buna göre, ifade özgürlüğü ve hesap verebilirlik bakımından incelenen dönemde Türkiye nin durumunda %2 oranında bir değişim söz konusudur. Türkiye nin konumunda düzenleme kalitesi bakımından bir değişim söz konusu olmazken, hükümetin etkinliği, hukukun üstünlüğü ve yolsuzluğun kontrolü bakımından %1 oranında bir iyileşme olduğunu söylemek mümkündür. Siyasi istikrar ve şiddetin olmaması endeksinde ise söz konusu yıllar arasında %2 lik bir azalma yaşanmıştır. Bu verilerden yola çıkarak Türkiye deki yönetişim kalitesinin yılları arasında genel itibariyle iyileştiğini söylemek mümkündür.

13 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 Grafik 12: Türkiye nin WGI Endeksi Değişim Düzeyleri ( ) S. ARTAN - P. HAYALOĞLU 21 Kaynak: Dünya Bankası, 2013 Türkiye nin WGI endeksi göstergelerine göre 2011 yılı değerleri ise Grafik 13 de sunulmuştur. Grafiğe göre Türkiye nin 2011 yılı itibariyle; ifade özgürlüğü ve hesap verebilirlik endeksi 44 puan, siyasi istikrar ve şiddetin olmaması endeksi 18 puan, hükümetin etkinliği endeksi 65 puan, düzenleme kalitesi endeksi 65 puan, hukukun üstünlüğü endeksi 58 puan ve yolsuzluğun kontrolü endeksi ise 61 puan olarak belirlenmiştir yılı itibariyle yönetişim endeksi göstergelerine bakıldığında, Türkiye nin en düşük puanının siyasi istikrar ve şiddetin olmaması alanında, en yüksek puanının ise hükümetin etkinliği ve düzenleme kalitesi alanlarında olduğu dikkati çekmektedir. Grafik 13: Türkiye de WGI Endeksi Düzeyi (2011 Yılı) Kaynak: Dünya Bankası, Türkiye de Politik Risk Düzeyi Ülkelerin kurumsal yapısı hakkında fikir veren bir diğer değişken politik risk düzeyidir. Bu bağlamda politik riskin hesaplanmasında yaygın olarak kullanılan ölçümlerden birisi, Politik Risk Servisi (PRS: Political Risk Services) tarafından hazırlanan Uluslararası Ülke Riski Rehberi (ICRG: International Country Risk Guide) endeksi verileridir. IRCG endeksi yaklaşık 140 ülkeye ilişkin politik, ekonomik ve finansal risk değerlendirmeleri yapmaktadır. Politik risk değerlendirmesi ülkelerin siyasi ve sosyal özelliklerini kapsayan 12 ağırlıklı değişkeni içermektedir. Politik risk bileşenleri olarak ad-

14 22 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi landırılan her bir faktör belirlenen sınırlar arasında değerler almakta ve bu değerlerin toplanmasıyla ülke politik riski elde edilmektedir. Her bir risk faktörü için minimum puan 0 iken maksimum puan ise faktörlerin toplam risk değerlendirmesindeki ağırlığına bağlıdır. Her faktör için düşük değerler daha yüksek politik riski temsil ederken yüksek değerler daha düşük politik riski temsil etmektedir (PRS, 2013a: 2). Politik risk endeksindeki bileşenler ve bu bileşenlerin endeks içindeki puan ağırlıkları Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1: Politik Risk Değerlendirmesi Politik Risk Bileşenleri Puan Ağırlıkları Hükümet istikrarı Sosyoekonomik durum Yatırım profili İç karışıklık Dış karışıklık Yolsuzluk Askeriyenin politikaya etkisi Dinsel Gerilimler Kanun ve düzen Etnik gerilimler Demokratik Sorumluluk Bürokratik Kalite Toplam Kaynak: PRS, 2013a: 2 12 puan 12 puan 12 puan 12 puan 12 puan 6 puan 6 puan 6 puan 6 puan 6 puan 6 puan 4 puan 100 puan Politik risk değerlendirmesinde maksimum puan 100'dür. Bir ülkenin puanı ne kadar yüksek olursa politik riskinin o kadar düşük olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca politik risk değerlendirmesinde; %0 - %49.9 puan aralığı çok yüksek politik riski, %50 - %59 puan aralığı yüksek politik riski, %60 - %69.9 puan aralığı orta düzey politik riski, %70 - %79.9 puan aralığı düşük politik riski ve %80 üzeri değerler çok düşük politik riski temsil etmektedir (PRS, 2013a: 7). PRS nin yayınladığı politik risk değerlendirmesine göre seçilmiş ülkelerin 2012 yılı endeks değerleri Grafik 14 de yer almaktadır. Endekse göre, Türkiye nin 2012 yılı puanı 56.6 olarak belirlenmiştir. Türkiye bu puanla yüksek politik risk taşıyan ülke kategorisinde yer almaktadır. Diğer yandan politik riskin en düşük olduğu ülkeler Lüksemburg (89.8 puan), Finlandiya (88.9 puan) ve Norveç (88 puan) iken riskin en yüksek olduğu ülkeler ise Somali (24.08 puan), Sudan (37.3 puan) ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti (38.3) dir. Grafik 14: Seçilmiş Ülkelerin Politik Risk Düzeyleri (2012 Yılı) Kaynak: PRS, 2013b Türkiye nin yılları arasındaki politik risk düzeylerinin yer aldığı Grafik 15 e bakıldığında, Türkiye nin incelenen dönem içerisinde politik risk düzeyinin yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izlediğini ve özellikle 1992, 2004 ve 2005 yıllarında nispi olarak bir iyileşmenin olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca Türkiye nin çok yüksek politik risk unvanına sahip olduğu ve 1998 yılları dışarıda tutulduğunda döneminde Türkiye, yüksek politik risk taşıyan özelliğini hiç kaybetmemiştir.

15 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 Grafik 15: Türkiye nin Politik Risk Düzeyleri S. ARTAN - P. HAYALOĞLU 23 Kaynak: PRS, 2013b 3. Türkiye nin Kurumsal Yapısının Uluslararası Raporlar Bağlamında Değerlendirilmesi Yukarıdaki göstergeler dışında ülkelerin kurumsal yapısı hakkında bilgi veren diğer kaynaklar uluslararası raporlardır. Bu raporlardan başlıcaları; Dünya Ekonomik Forumu (WEF: World Economic Forum) tarafından yayınlanan Küresel Rekabetçilik Raporu (The Global Competitiveness Report- GCR), Freedom House un yayınladığı Basın Özgürlüğü (Freedom of the Press) Raporu, Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan Türkiye İlerleme Raporu olarak sayılabilir. Küresel Rekabetçilik Raporu dünyadaki ülkelerin kurumsal yapısına ilişkin analizlere yer vermektedir. Söz konusu raporda yer alan kurumlar bileşenine göre, ülkelere 1 ile 7 arasında puanlar verilmektedir. Puanlamada 1 en kötü, 7 en iyi durumu temsil etmektedir. Bu doğrultuda Küresel Rekabetçilik Raporu verilerine göre Türkiye, kurumsal açıdan 4.0 puanla 144 ülke arasında 64. sırada yer almaktadır (GCR, 2012: 350). Türkiye bir önceki yıl verilerine göre, 3.7 puanla 142 ülke arasında 80. sırada yer almaktaydı (GCR, 2011: 19). Söz konusu raporda yer alan kurumlar bileşeni Kamu Kurumları ve Özel Sektör Kurumları alt bileşenlerinden oluşmaktadır. Kurumlara ilişkin ilk bileşen olan kamu kurumlarında Türkiye de en çok hükümet yetkililerinin kararlarında adam kayırma (3.0 puan) alanında geri kalındığı ifade edilmektedir. Kurumların bir diğer alt bileşeni olan özel sektör kurumlarında ise Türkiye nin en çok firmaların iş ahlakı-etik (4.0 puan) alanında gerilerde olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında raporda Türkiye nin kurumsal açıdan en geride olduğu diğer alanlar; fikri mülkiyet hakları (3.3 puan), kamu düzenlemelerinin getirdiği yük (bürokrasi) (3.3 puan) ve politikacılara yönelik kamuoyu güveni (3.4 puan) olmuştur (GCR, 2012: 351). Ulengin ve diğerleri (2012: 51), Küresel Rekabetçilik Raporu ndan yararlanarak Türkiye nin kurumsal yapısına ilişkin odaklanılması gereken hususları aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir: Fikri mülkiyet sisteminin etkinliğini sağlamak üzere; kısa, orta ve uzun vadeli stratejiler belirlenmeli, kurumsal kapasite, hukuki altyapı ve kurumlar arası işbirliği güçlendirilmeli, toplum düzeyinde yaygın ve yerleşik fikri haklar kültürü oluşturulmalıdır. Ekonomide rekabet gücünün arttırılması, haksız rekabetin önlenmesi ve kamu finansmanına katkıda bulunulması hedefleri doğrultusunda, ekonomide kayıt dışılığın azaltılması gerekmektedir. Adalet hizmetlerinde, Avrupa Birliği uygulamaları da dikkate alınarak, hukuki ve kurumsal düzenlemeler hayata geçirilmelidir. Yargı Reformu Stratejisi ve Eylem Planı güncellenmelidir. Türkiye nin kurumsal yapısına ilişkin bilgi veren bir diğer çalışma olan Freedom House un yayınladığı, dünyada basın özgürlüğünün incelendiği Basın Özgürlüğü 2012 (Freedom of the Press

16 24 Kurumsal Göstergeler Işığında Türkiye Ekonomisinin Sosyo-Politik Analizi 2012) raporunda Türkiye, basın özgürlüğü konusunda kısmen özgür kategorisinde yer almaktadır. Ülkelerin basın özgürlüğü açısından 0 dan (en iyi) 100 e (en kötü) kadar puanlar aldığı rapora göre, Türkiye basın özgürlüğü açısından 197 ülke arasında almış olduğu 55 puanla 117. sıradadır (Freedom House, 2012: 17). Türkiye bir önceki yıl 54 puanla 194 ülke arasında 112. sırada yer almaktaydı (Freedom House, 2011: 1). Söz konusu raporda hükümetin 2011 yılında olumsuz haberlere baskı uygulamaya devam ettiği, bunun yanında ceza kanunu ve Terörle Mücadele Kanunu nun basın ve ifade özgürlüğüne zarar verdiği vurgulanmıştır. Ayrıca son yıllardaki tutuklamalar nedeniyle Türkiye nin dünyada en fazla tutuklu gazetecinin bulunduğu ülkelerden biri olduğu belirtilmiştir (Freedom House, 2012: 11). Diğer yandan Türkiye nin siyasi ve ekonomik kriterlerinin irdelendiği, Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan 2012 Türkiye İlerleme Raporu Türkiye nin Avrupa Birliği üyeliğine hazırlık sürecinde bu alanlardaki performanslarını değerlendirmiştir. Söz konusu rapora göre, Yeni Anayasa çalışmalarına ilişkin olarak olumlu adımlar atılmıştır. Şeffaflık konusunda bazı sınırlamalar söz konusu olsa da demokratik ve katılımcı bir süreç uygulanmıştır. Bunun yanında Yeni Anayasa da; demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları, azınlıklara saygı ve azınlıkların korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarını güçlendirilmesi ve başta Kürt meselesi olmak üzere uzun süreden beri devam eden sorunların ele alınması gerekliliği vurgulanmıştır (COM, 2012: 8) İlerleme Raporu na göre; yargı alanında, suçun mahiyeti ve siyasi partilerin finansmanının şeffaflığı konularında bazı ilerlemeler kaydedilmekle birlikte, yolsuzlukla mücadele ve adalete erişim konularında sınırlı ilerlemenin yaşandığı vurgulanmıştır. Bunun yanında ifade özgürlüğü ihlallerindeki artışın ciddi endişelere sebep olduğu ve basın özgürlüğü uygulamada daha da kısıtlandığı kaydedilmiştir. Özellikle örgütlü suçlar ve terörizmle ilgili yasal çerçevenin ve bunun mahkemelerce yorumunun istismara yol açtığı ve devlet yetkilileri tarafından medyaya yapılan baskı ve eleştirel gazetecilerin işten çıkarılmasıyla birlikte bu durumun, otosansürün yaygınlaşmasına neden olduğu belirtilmiştir. İnternet sitelerinin sıklıkla yasaklanması da ciddi bir endişe kaynağı olarak görülmekte ve internet hakkındaki kanunun revize edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Raporda; düşünce, vicdan ve din özgürlüğü konusunda ise sınırlı ilerleme kaydedildiği belirtilmiştir (COM, 2012: 18-22). 4. Sonuç ve Değerlendirme 1980 li yıllardan sonra Türkiye ekonomisinin daha fazla dışa açık olduğunu, daha liberal politikalar yürüttüğünü ve göreceli olarak kişi başına düşen gelirini arttırdığını görüyoruz. Kısaca Türkiye bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçmektedir. Bu değişim ve dönüşüm sürecinden kurumsal yapısının etkilenmemesi mümkün değildir. Bu çalışmada Türkiye nin kurumsal yapısı çeşitli kurumsal göstergeler ve uluslararası raporlar doğrultusunda analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular kısaca aşağıda değerlendirilmiştir. Öncelikle gelişmiş ülkelerin kurumsal göstergeleri ile kıyaslandığında Türkiye nin özellikle temel ve hak özgürlükler konusunda oldukça gerilerde olduğu görülmektedir. Daha önce vurgulandığı üzere, ekonomik özgürlüklerin önemli bir bileşeni olan mülkiyet haklarının korunduğu toplumlarda bireyler ve firmalar yatırım kararlarını verirken daha istekli davranacaklardır. Fikri mülkiyet haklarının korunması teknolojik gelişmenin kaynağı olarak görülen Ar-Ge faaliyetleri üzerinde olumlu rol oynamaktadır. Yetersiz fikri mülkiyet hakları teknolojik yenilik ve özgün üretime yönelik fikri çabaların şevkini kıracak ve sonuç olarak üretimin düşük kalitede gerçekleşmesine yol açacaktır. Yani mülkiyet haklarının korunmadığı bir ortamda gerek bireyler gerek firmalar yatırım yapmaktan kaçınacaktır. Bu bakımdan mülkiyet hakları bireylere ve firmalara sağladığı özgürlük ortamı ile yatırımlar ve teknolojik gelişmeyi destekleyerek iktisadi büyümenin itici gücü olmaktadır. Dolayısıyla, Türkiye de teşvik edici kurumları inşa etmek için yapılması gerekenlerden birisi temel hak ve özgürlüklerin güçlendirilmesidir. İkinci olarak temel kurumsal istatistiki göstergeler, Türkiye nin demokrasi seviyesinin dünya ortalamasına yakın olduğunu ancak henüz tam demokrasiden bahsedilemeyecek kadar düşük düzeyde olduğunu göstermektedir. Yüksek demokrasi seviyesinin sürdürülebilir büyüme ve kalkınma üzerinde direkt etkileri olduğu gibi beşeri sermayeyi arttırarak, politik istikrarsızlığı azaltarak, ekonomik

17 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2014 Cilt: 51 Sayı: 592 özgürlükleri ve dışa ticareti arttırarak dolaylı etkileri de söz konusudur. Bu nedenle Türkiye de sürdürülebilir büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirme amacında olan politika uygulayıcıları bir taraftan ülkede demokrasi seviyesinin gelişmesi için gerekli tedbirleri alırken öte yandan gelişen demokrasinin teşvik edici kurumsal yapıyı ortaya çıkarmasına uygun zemini hazırlamalıdırlar. Diğer yandan yolsuzluk düzeyinin gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında yüksek olması, Türkiye nin demokratik kurumlarına olan güvenin sarsılmasına yol açmaktadır. Yolsuzluk aynı zamanda kurumların tarafsızlığı, gücü, şeffaf ve hesap verebilir olmasına engel teşkil etmektedir. Son yıllarda yapılan çalışmalar (Mauro 1995; Wei, 2000; Habib ve Zurawicki, 2001) yolsuzluk düzeyinin bir ülkedeki hem yerli hem de doğrudan yabancı yatırımları etkileyen bir faktör olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çerçevede bir ülkede yolsuzluk düzeyinin yüksek olması belirsizlik yaratarak işlem maliyetlerini arttırmakta ve o ülkeye yapılan yatırımların düşük düzeyde gerçekleşmesine yol açmaktadır. Yatırımların düşük olması büyümenin önündeki önemli bir engel olarak kabul edildiğinden ülkelerin bu durumu önleyecek şekilde yolsuzlukla mücadele stratejileri geliştirmeleri gerekmektedir. Yolsuzlukla mücadelede daha fazla ilerleme sağlanması kamu kurumlarının daha şeffaf, açık ve hesap verebilir olarak algılanmasını beraberinde getirecektir. Bu doğrultuda yolsuzluğun azaltılması için belirlenen strateji, plan ve programların etkin bir şekilde uygulanması Türkiye nin imajı ile ekonomik performansı olumlu etkileyecektir. Yönetişim çeşitli boyutlarıyla incelendiğinde, Türkiye de yönetişim alanında son yıllarda genel olarak bir iyileşme olmakla birlikte siyasi istikrar ve şiddetin olmaması alanında gerilemenin yaşandığı söylenebilir. Türkiye nin bu alandaki performansının arttırılması hem toplumsal barışın sağlanması hem de refah düzeyinin yükseltilmesi bakımından önem taşımaktadır. Bu doğrultuda özellikle yeni anayasanın hazırlanması sürecinde Türkiye de yönetişim kalitesini arttıracak düzenlemelere gidilmesi bu yönde atılmış önemli bir adım olacaktır. Kaliteli yönetişim; şeffaflık, hesap verebilirlik, düzenleme kalitesi, hukukun üstünlüğü ve yolsuzluğun kontrolü gibi unsurları kapsadığından bu alandaki iyileşmeler Türkiye nin kurumsal altyapısını güçlendirecek ve ekonomik performansı olumlu olarak etkileyecektir. Son olarak politik risk düzeyi açısından Türkiye nin kurumsal yapısı değerlendirildiğinde, döneminde birkaç yıl dışarıda tutulduğunda Türkiye nin yüksek politik risk düzeyinin hiç değişmediğini görmekteyiz. Bu kronik ve yüksek politik risk düzeyi, kanaatimizce Türkiye nin kurumsal yapısının teşvik edici olma özelliğinden uzak olmasının en büyük sebebidir. Çünkü politik risk seviyesinin yüksek olması, ortaya çıkardığı belirsiz ortamı ile sadece yerli tüketici ve üreticilerin değil ilgili ülke ile ikili ilişkileri bulunan tüm karar alıcıların davranışlarını derinden etkilemektedir. Kısaca elde edilen sonuçlar, Türkiye nin teşvik edici kurumlara sahip olmadığını ve Türkiye nin sürdürülebilir büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirmek için kurumlarını teşvik edici şekilde yeniden düzenlemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Türkiye de kurumsal yapıyı güçlendirmek adına hayata geçirilecek iyileştirmeler ülkenin sosyoekonomik ve sosyo-kültürel açıdan gelişmesine katkı sağlayarak hem ülke içi refahın yükselmesine yol açacak hem de uluslararası ilişkilerde belirleyici olabilecektir. Çünkü günümüzde güçlü bir kurumsal yapı diğer ülkeler nezdinde önemli bir referans niteliği taşımaktadır. Kaynakça S. ARTAN - P. HAYALOĞLU ABRAMS, Burton A. and LEWIS, Kenneth A.; (1993), Cultural and Institutional Determinants of Economic Growth: A Cross- Section Analysis, Public Choice, 83, pp ACEMOĞLU, Daron and et al.; (2004), Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth, NBER Working Paper No ACEMOĞLU, Daron and ROBINSON, James A.; (2012), Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty, Crown Publishers, New York. AKÇAY, Selçuk; (2002), Corruption and Economic Growth: Across-National Study Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57(1), ss CARLSSON, Fredrik and LUNDSTRÖM, Susana; (2001), Economic Freedom and Growth: Decomposing the Effects, Göteborg University, Working Paper in Economics No. 33. CLARK, Gregory; (2013), Fukaralığa Veda: Dünyanın Kısa İktisadi Tarihi, Çev.: E. Demircioğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. COM, 2012, Türkiye 2012 Yılı İlerleme Raporu, Avrupa Komisyonu, Brüksel, ( ) CSP (2012), ( ) 25