Major Depresyonda Ödülle İlişkili Öğrenmenin Değerlendirmesi

Transkript

1 Major Depresyonda Ödülle İlişkili Öğrenmenin Değerlendirmesi Dr. Ahmet Gürcan, Dr. Koray Başar Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı 1

2 Sunum Planı Giriş Depresyon ve Anhedoni Amaç Hipotez Yöntem Katılımcılar Uygulanacak işlemler İstatistiksel analiz Bütçe Takvim 2

3 Depresyon ve Anhedoni Depresyonun çekirdek belirtilerinden olan anhedoni, klinik görüşmelerle ve özbildirim ölçekleri ile değerlendirildiğinde yaygın görülen bir bulgudur. Anhedoni, tek boyutlu bir fenomen olmaktan ziyade farklı boyutları ile ele alınabilecek bir genel kavramı ifade etmektedir. 3

4 Depresyon ve Anhedoni Anhedoni, İsteme (wanting motivasyonla ilgili) Hoşlanma (liking hedonik değerlendirme ile ilgili) Öğrenme (learning deneyimi izleyen değer/davranış değişimi) gibi farklı bileşenlerinin az ya da çok durumluk ya da sürekli değişiklikleri olarak kavramsallaştırılabilir. 4

5 Depresyon ve Anhedoni «Hoşlanma»yı değerlendirdiği kabul edilen ölçeklerle, alınan zevkin anlık olarak değerlendirildiği görevlerden elde edilen bulgular tutarsız. Görevler depresyon hastalarında «hoşlanma» ile ilgili bir bozukluk olmadığına işaret eden bulgular mevcut. Depresyonda motivasyon (isteme) ve ödülle ilişkili öğrenme bozukluklarının olduğu ile ilgili kanıtlar artıyor. Depresyonda öğrenme bileşenini yansıtan ödülle ilişkili yanıt yanlılığı ile ilgili bulgular mevcut. 5

6 Depresyon ve Anhedoni (Ödülle ilişkili öğrenme yanıt yanlılığı) Depresif belirtileri daha şiddetli olanlarda künt Depresyon tanısı konulanlarda sağlıklı kontrollere göre künt Remisyonda depresyonda sağlıklı kontrollere göre künt Birinci derece yakınlarında depresyon olanlarda künt Tedavi başlangıcında yanlılık geliştirmeyenlerde tedavi yanıtı kötü Bu farklılık depresyon klinik alt tipi ile ilişkili 6

7 Amaç Depresyonda özbildirim ölçekleriyle ve klinik olarak değerlendirilen anhedoni ile ödülle ilişkili öğrenme bozukluğunun ilişkisini saptamak Depresyonda ödülle ilişkili öğrenme bozukluğunun durumluk/sürekli niteliklerini incelemek Ödülle ilişkili öğrenme bozukluğu olan ve olmayan depresyon hastalarını klinik özellikler açısından karşılaştırmak 7

8 Hipotez Depresyon hastalarında ödülle ilgili öğrenme sağlıklı kontrollere göre bozuktur. Remisyonda depresyonu olan hastalarda ödülle ilgili öğrenme sağlıklı kontrollere göre bozuktur. Depresyonda ödülle ilgili öğrenmede bozukluk hastaların tümünde görülmez. Depresyonda ödülle ilgili öğrenme bozukluğu klinik özelliklerle ilgilidir. Depresyonda ödülle ilgili öğrenme bozukluğu klinik değerlendirmeyle saptanan anhedoniyle tam olarak örtüşmez. 8

9 Yöntem: Katılımcılar Depresyon tanısıyla ayaktan takip edilen kişiler ve sağlıklı kontroller dahil edilecektir. Dışlama ölçütleri: dışında yaş, Zihinsel ya da fiziksel kısıtlılık, EKT (son 6 ay), Bilinç kaybına neden olacak kafa travması (yaşam boyu). Tanı değerlendirmesi: SCID-I 9

10 Kontrol Halen ve yaşam boyu tanı yok Herhangi bir psikotrop kullanımından sonra en az bir ay geçmeli Depresyon Remisyonda depresyon 10

11 Kontrol Depresyon Majör depresyon (psikotik özellikler olmadan) Anksiyete bozuklukları (remisyonda ve stabil) dışında tanılar dışlanacak Remisyonda depresyon 11

12 Kontrol Depresyon Remisyonda depresyon Halen depresyonda olmayan Öyküde bir ya da daha çok depresyon dönemi (psikotik özellikler olmadan) Anksiyete bozuklukları (remisyonda ve stabil) dışında tanılar dışlanacak Son 6 ay içinde depresyon belirtilerinde artma dolayısı ile tedavi değişikliği ya da yatış varsa dışlanacak 12

13 Yöntem: Araçlar Özbildirim ölçekleri (20 dakika) Beck Depresyon Envanteri (BDE) Durumluk ve Sürekli Kaygı Ölçeği (Durumluk Kaygı Ölçeği) (DSKÖ) Duygudurum Bozuklukları Ölçeği (DBÖ) Chapman Fiziksel ve Sosyal Anhedoni Ölçekleri (CFAÖ, CSAÖ) Araştırmacı tarafından uygulanan ölçekler (20 dakika) Klinisyen tarafından uygulanan Snaith-Hamilton Zevk Alma Ölçeği (SHAPS-C) Sosyodemografik ve klinik bilgi formu Bilgisayarla uygulanacak görev (yaklaşık 30 dakika) Olasılıklandırılmış Ödül Görevi (OÖG) 13

14 Chapman Fiziksel ve Sosyal Anhedoni Ölçekleri Chapman Fiziksel Anhedoni Ölçeği (50 madde) (Başkak ve ark., 2009) Chapman Sosyal Anhedoni Ölçeği (40 madde) (Cihan ve ark., 2015) Duruma bağlı olmayan, süreklilik gösteren anhedoniyi değerlendirir. 14

15 Klinisyen Tarafından Uygulanan Snaith-Hamilton Zevk Alma Ölçeği Snaith-Hamilton Pleasure Scale, SHAPS (Snaith ve ark. 1995) Depresyonda anhedoni değerlendirmesi açısından «altın standart» (Rizvi ve ark. 2016) Sürekli değil, durumsal anhedoni Toplam 14 madde, 4 ana alan: İlgi alanı/hobi/uğraş Sosyal etkileşim Duyusal deneyimler Yeme/içme 15

16 Klinisyen Tarafından Uygulanan Snaith-Hamilton Zevk Alma Ölçeği SHAPS-C Ameli ve ark. (2014) Türkçe uyarlanma, geçerlik ve güvenilirlik çalışması Hacettepe ÜTF Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı nda devam etmektedir. 16

17 Olasılıklandırılmış Ödül Görevi «Probabilistic Reward Task» Pizzagalli ve ark. (2005) Bir görevde verilen yanıtların ödüllendirmeyle ilişkili olarak yanlılık kazanmasının değerlendirilmesi 17

18 18

19 Olasılıklandırılmış Ödül Görevi Yaklaşık 30 dakika sürüyor. Öğrenme denemeleri ardından analizde kullanılacak görev denemeleri 3 bloktan oluşmaktadır. Bloklar arasında 30 saniye ara verilecektir. Her bir blok 100 deneme 40 doğru yanıta ödül var (25 krş, hem kısa hem uzun) 40 ödülün dağılımı 30/10 (eşit değil) Diğer doğru ya da yanlış yanıtlara ödül yok 19

20 Olasılıklandırılmış Ödül Görevi Yanıt yanlılığı (Response bias) log d = 1 2 log uzun doğru kısa yanlış uzun yanlış kısa doğru Ayırt edebilirlik log d = 1 2 log uzun doğru kısa doğru uzun yanlış kısa yanlış 20

21 Olasılıklandırılmış Ödül Görevi Yanıt yanlılığı (Response bias) Yanıt yanlılığı her bir blok için ayrı ayrı hesaplanır ve bloklar arasındaki yanıt yanlılığında değişme olup olmadığına bakılır. Değerlendirilecek sonlanım değişkeni yanıt yanlılığındaki değişim (Δ yanıt yanlılığı) Pizzagalli ve ark.,

22 Olasılıklandırılmış Ödül Görevi Görev dizüstü bilgisayar aracılığı ile uygulanacaktır. Görevi geliştiren ekipten (D. Pizzagalli, Harvard Üniversitesi) kullanmayla ilgili izin alındı. Türkçe versiyonunun geliştirilmiş olduğu öğrenildi ve araştırmacılarla iletişim kuruldu. Görevi uygulayabilmek için kullanılması gereken yazılım (E-Prime ) ile Türkçe versiyonu uygulanabilecek 22

23 İstatistiksel analiz: Ana sonlanım değişkenleri: OÖG de yanıt yanlılığında değişim, SHAPS-C, CFAÖ, CSAÖ toplam puanları, BDE toplam puanları En büyük örnekleme gereksinim duyulan Olasılıklandırılmış Ödül Görevi: Gruplar arasında Δ yanıt yanlılığında en az 0,04 puan fark %90 güç Her grupta en az 38 katılımcı gerektiği hesaplandı. Her grupta en az 40 katılımcı olması planlandı. 23

24 İstatistiksel analiz: Normal dağılıma uygunluk: Kolmogorov-Smirnov testi Tanımlayıcı istatistikler dağılıma uygun şekilde yapılacaktır. OÖG de yanıt yanlılığında değişim: yineleyici ölçümler ANOVA İlişki (ölçekler ve görev): korelasyon analizi (Pearson veya Spearman) Gruplar arasında yanıt yanlılığında değişim büyüklüğü ve diğer ölçek sonuçlarının karşılaştırılması: ANOVA ve ANCOVA. 24

25 Bütçe Kalem Amaç Fiyat E-Prime 3.0 Single Bilgisayarla uygulanan User License görevi çalıştırmak için 995 $ yaklaşık 3595 TL Katılımcılara Her bir katılımcı için en fazla verilecek ödül 30 TL 3600 TL Basım ve fotokopi Değerlendirmede kullanılacak yazılı formların 400 TL basımı ve çoğaltılması Toplam bütçe: 7595 TL 25

26 Takvim Öngörülen çalışma süresi on aydır. Mayıs-Haziran 2017: SHAPS-C geçerlik güvenilirlik çalışmasının tamamlanması, OÖG ile ilgili ön uygulamaların sonuçlarının elde edilmesi, Temmuz Aralık 2017: Katılımcıların araştırmaya dahil edilmesinin tamamlanması, Ocak Şubat 2018: İstatistiksel değerlendirmelerin ve yazım aşamasının tamamlanması planlanmıştır. 26

27 Kısıtlılıklar Kesitsel bir desen kullanılması Nörobilişsel değerlendirme yapılmaması İlaç etkileri Ek tanılarının tamamen dışlanmaması 27

28 Çalışmanın Önemi Depresyonda anhedoninin süreklilik gösteren veya durumsal bir bozukluk olduğunu anlamaya katkı Heterojen bir grup olan depresyon hastalarını ayırt edebilmek; hem tanı hem de tedaviye yönelik çalışmalara zemin sağlamak 28

29 Teşekkür ederim. Sorular ve katkılar??? 29

30 Kaynaklar Akdemir, A., Örsel, S., Dağ, İ., Türkçapar, H., İ. N., & Özbay, H. (1996). Hamilton Depresyon Derecelendirme Ölçeği (HDDÖ) nin geçerliği, güvenirliği ve klinikte kullanımı. Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi, 4(4), Ameli, R., Luckenbaugh, D. A., Gould, N. F., Holmes, M. K., Lally, N., Ballard, E. D., & Zarate, C. A. (2014). SHAPS-C: the Snaith-Hamilton pleasure scale modified for clinician administration. PeerJ, 2, e429. Baskak, B., Saka, M. C., Gönüllü, İ., Artar, M., Özel Kızıl, E. T., Yazıcı, M. K., Atbaşoğlu, E. C. (2009). Gözden Geçirilmiş Fiziksel Anhedoni Ölçeğinin Türkçe Formunun Üniversite Öğrencilerinde Geçerlilik ve Güvenilirliği. Archives of Neuropsychiatry, 46(Supplement), Beck, A. T., Ward, C. H., Mendelson, M., Mock, J., & Erbaugh, J. (1961). An Inventory for Measuring Depression. Archives of General Psychiatry, 4(6), 561. Chapman, L. J., Chapman, J. P., & Raulin, M. L. (1976). Scales for physical and social anhedonia. Journal of Abnormal Psychology, 85(4), Chentsova-Dutton, Y., & Hanley, K. (2010). The effects of anhedonia and depression on hedonic responses. Psychiatry Research, 179(2), Cİhan, B., Saka, M. C., Gönüllü, İ., Tuğba, E., Kizil, Ö., & Baskak, B. (2015). Sosyal Anhedoni nin Pozitif ve Negatif Şizotipi Boyutlarındaki Yerinin Klinik Olmayan Örneklemde İncelenmesi Exploring the Role of Social Anhedonia in the Positive and Negative Dimensions of Schizotypy in a Non-Clinical Sample, Nöropsikiyatri Arşivi, 52,

31 Cohen, S., Kamarck, T., & Mermelstein, R. (1983). A Global Measure of Perceived Stress. Journal of Health and Social Behavior. Dillon, D. G., Rosso, I. M., Pechtel, P., Killgore, W. D. S., Rauch, S. L., & Pizzagalli, D. A. (2014). Peril and pleasure: An rdoc-inspired examination of threat responses and reward processing in anxiety and depression. Depression and Anxiety, 31(3), Eskin, M., Harlak, H., Demirkiran, F., & Dereboy, Ç. (2013). Algılanan Stres Ölçeǧinin Türkçe ye Uyarlanması: Güvenirlik ve Geçerlik Analizi. Yeni Symposium, 51(3), Fletcher, K., Parker, G., Paterson, A., Fava, M., Iosifescu, D., & Pizzagalli, D. A. (2015). Anhedonia in melancholic and non-melancholic depressive disorders. Journal of Affective Disorders, 184, Hirschfeld, R. M., Williams, J. B., Spitzer, R. L., Calabrese, J. R., Flynn, L., Keck, P. E., Lewis, L., McElroy, S. L., Post, R. M., Rapport, D. J., Russell, J. M., Sachs, G. S., Zajecka, J. (2000). Development and validation of a screening instrument for bipolar spectrum disorder: the Mood Disorder Questionnaire. The American Journal of Psychiatry, 157(11), Hisli, N. (1989). Beck Depresyon Envanterinin üniversite öğrencileri için geçerliği, güvenirliği. Psikoloji dergisi, 7(23),

32 Hoorelbeke, K., Faelens, L., Behiels, J., & Koster, E. H. W. (2015). Internet-delivered cognitive control training as a preventive intervention for remitted depressed patients: Protocol for a randomized controlled trial. BMC Psychiatry, 15, 125. Joiner, T. E., Brown, J. S., & Metalsky, G. I. (2003). A test of the tripartite model s prediction of anhedonia s specificity to depression: Patients with major depression versus patients with schizophrenia. Psychiatry Research, 119(3), Kim, B., Wang, H. R., Son, J. I., Kim, C. Y., & Joo, Y. H. (2008). Bipolarity in depressive patients without histories of diagnosis of bipolar disorder and the use of the Mood Disorder Questionnaire for detecting bipolarity. Comprehensive Psychiatry, 49(5), Konuk, N., Kiran, S., Tamam, L., Karaahmet, E., & Aydin, H. (2007). Duygudurum Bozuklukları Ölçeği nin Türkçe Uyarlamasının Bipolar Bozukluk Taramasında Geçerliği. Türk Psikiyatri Dergisi, 18(2), McFarland, B. R., & Klein, D. N. (2009). Emotional reactivity in depression: Diminished responsiveness to anticipated reward but not to anticipated punishment or to nonreward or avoidance. Depression and Anxiety, 26(2), Öner, N. (1983). Durumluk-sürekli kaygı envanteri el kitabı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. 32

33 Peechatka, A. L., Whitton, A. E., Farmer, S. L., Pizzagalli, D. A., & Janes, A. C. (2015). Cigarette craving is associated with blunted reward processing in nicotine-dependent smokers. Drug and Alcohol Dependence, 155, Pizzagalli, D. A., Iosifescu, D., Hallett, L. A., Ratner, K. G., & Fava, M. (2008). Reduced hedonic capacity in major depressive disorder: Evidence from a probabilistic reward task. Journal of Psychiatric Research, 43(1), Pizzagalli, D. A., Jahn, A. L., & O'Shea, J. P. (2005). Toward an objective characterization of an anhedonic phenotype: A signal-detection approach. Biological Psychiatry, 57(4), Pizzagalli, D. A., Oakes, T. R., Fox, A. S., Chung, M. K., Larson, C. L., Abercrombie, H. C., Schaefer, S. M., Benca, R. M., Davidson, R. J. (2004). Functional but not structural subgenual prefrontal cortex abnormalities in melancholia. Molecular Psychiatry, 9(4), Rizvi, S. J., Pizzagalli, D. A., Sproule, B. A., & Kennedy, S. H. (2016). Assessing anhedonia in depression: Potentials and pitfalls. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 65, Rømer Thomsen, K., Whybrow, P. C., & Kringelbach, M. L. (2015). Reconceptualizing anhedonia: novel perspectives on balancing the pleasure networks in the human brain. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 9(March), 49. Rybakowski, J. K., Dudek, D., Pawlowski, T., Lojko, D., Siwek, M., & Kiejna, A. (2012). Use of the Hypomania Checklist-32 and the Mood Disorder Questionnaire for detecting bipolarity in 1,051 patients with major depressive disorder. European Psychiatry, 27(8),

34 Sherdell, L., Waugh, C. E., & Gotlib, I. H. (2012). Anticipatory pleasure predicts motivation for reward in major depression. Journal of Abnormal Psychology, 121(1), Snaith, R. P., Hamilton, M., Morley, S., Humayan, A., Hargreaves, D., & Trigwell, P. (1995). A scale for the assessment of hedonic tone. The Snaith-Hamilton Pleasure Scale. British Journal of Psychiatry, 167(JULY), Spielberger, C. D., Gorsuch, R. L., & Lushen, R. E. (1970). Manual for the State-Trait Anxiety Inventory. Self-Evaluation Questionnaire. Treadway, M. T., Bossaller, N., Shelton, R. C., & Zald, D. H. (2013). Translational Model of Motivational Anhedonia. Journal of Abnormal Psychology, 121(3), Vrieze, E., Demyttenaere, K., Bruffaerts, R., Hermans, D., Pizzagalli, D. A., Sienaert, P., Claes, S. (2014). Dimensions in major depressive disorder and their relevance for treatment outcome. Journal of Affective Disorders, 155(1), Weinberg, A., & Shankman, S. A. (2016). Blunted Reward Processing in Remitted Melancholic Depression. Clinical Psychological Science, 5(1), Williams, J. B. (1988). A structured interview guide for the Hamilton Depression Rating Scale. Archives of General Psychiatry, 45(8), Yang, X., Huang, J., Zhu, C. ying, Wang, Y. fei, Cheung, E. F. C., Chan, R. C. K., Xie, G. rong. (2014). Motivational deficits in effort-based decision making in individuals with subsyndromal depression, first-episode and remitted depression patients. Psychiatry Research, 220(3),

35 Klinisyen Tarafından Uygulanan Snaith-Hamilton Zevk Alma Ölçeği 9- Kitap, dergi veya gazete okumaktan zevk alma : Dikkate alınacak sorular: Dergilere göz atmaktan veya kitap okumaktan genelde hoşlanır mısınız? Gazete? Benzer faaliyetler (Örneğin: internetten haber veya yazı takip etmek)? Son (zaman dilimi) içinde bunları yapabildiniz mi? Bunu yapmaktan aldığınız zevk her zamanki kadar mı, daha az mı, daha çok muydu? 4. Hiç 3. Her zamankinden az 2. Her zamanki kadar 1. Her zamankinden çok (Eğer yapamadıysa) Dikkatinizi toplamak bir sorun olmasaydı bunları yapmaktan zevk alır mıydınız? Bunları yapmaktan alacağınız zevk her zamanki kadar mı, daha az mı, daha çok mu olurdu? 4. Hiç 3. Her zamankinden az 2. Her zamanki kadar 1. Her zamankinden çok 35