Marmara Denizi ve Çevresinde Tarihsel Depremlerin Yerleri ve Anlamı

Transkript

1 DEPREM DOSYASI Marmara Denizi ve Çevresinde Tarihsel Depremlerin Yerleri ve Anlamı Prof. Dr. Cenk YALTIRAK İTÜ Maden Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü Bu çalışmada, geçen 15 yüzyıl içinde gerçekleşen depremlerin tamamı gözden geçirilmiş ve bu depremlerden Marmara Denizi içinden geçen fay segmentlerinin üzerinde hangi depremlerin olabileceğine dair yeni bir yaklaşım ortaya koyulmuştur. Marmara Denizi çevresinde yer alan şehirlerde hissedilen ve/veya yıkıma yol açan depremlerin sürekliliği ve şehirlerin tüm kıyı şeritlerini kapsadığı, 5 yy dan başlayarak 19 yy sonuna kadar tüm kataloglar ve kayıtlardan derlenmiştir. 56 itü vakfı dergisi Resim 1 A: 1509 depremini gösterdiği iddia edilen tahta baskı (Ambraseys, 2009) B: Gravürün çizildiği lokaliteden Fatih camii ve gravürde görülen camilerin konumu(gravürde görülen bazı camiler günümüz binaların arasında kalan mescitlerdir). C: 1550 de Fatih Camii ve külliyesini gösteren bir gravür. Ayasofya nın bu gravürde sadece 2 minaresi bulunmaktadır ve görüldüğü gibi Süleymaniye Cami de daha yapılmamış konumdadır. Bu da 1556 depremi öncesi şehrin yapısal konumunu yansıtan bir gravürdür. Tarihsel depremlerden faylar üzerinde tekrarlanma aralıklarını bulmak için yaygın olarak arazi çalışmalarında paleosismoloji yapmak ve tarihsel depremlerde gerçekleşmiş atımları fay kazılarıyla ve morfolojik unsurlara bakarak belirleyip kullanmak bilinen en iyi yöntemdir. Fay üzerinde kazı yapma imkânı olmayan deniz dibinde yer alan karmaşık fay yapılarında bu metotların uygulanması zorluklar içerir. Marmara bölgesi dünyada bir fay sistemi çevresinde en uzun süreli yerleşim ve uygarlık olan ender yerlerden biridir. Tarihsel Depremleri gelecek depremleri anlamak için kullanabilir miyiz? Marmara Denizi ve çevresi, 1500 yıllık, aletsel dönem öncesi ayrıntılı deprem tarihi olan dünyadaki bir kaç yerden biri belki de sadece biridir. Marmara bölgesindeki depremleri değerlendiren, bunlarla ilgili tarihsel metinlere dayanarak hazırlanmış ayrıntılı deprem katalogları, tarih kitapları ve makaleler bulunmaktadır (Kaynakçada yer alan bir kısım tarih kitapları ve makaleler metin içinde belirtilmemiştir, amaç okuyucunun katalog oluşturmakta kullandığımız bu yayınlara da ulaşmasını sağlamaktır. Oluşturulan Marmara Tarihsel Deprem kataloğu da özetini gördüğünüz makaleyi hacim olarak genişleteceğinden dolayı makaleye eklenmemiştir). Elde bulunan bu kaynaklar kapsamlı olarak uluslararası yayınlarda dikkate alınmamakta veya alındığında önemli yanlışlıklar içerecek şekilde literatüre aktarıldıklarından, bu yanlışlar orijinal referansları incelemeyen araştırıcılar tarafından ileri aktarılmaya devam etmektedir. Birçok araştırıcı çalışmalarda en basit gravürlerde çizilen depremlerin dahi hangi deprem olduğunu fark etmemekte, orijinal araştırıcıların kitaplarında ve yayınlarından bunlara referans verilerek sürekli kullanması yanlışların nasıl sürdürüldüğünü de göstermektedir. Birçok araştırıcı aşağıda vereceğimiz iki basit örneğin önemsiz olduğunu söyleyebilir. Oysa bu gibi gözden kaçan çok sayıda ayrıntı düzeltilmeye muhtaçtır ve düzeltildiğinde ise gerçekten bilimsel çalışmalara önemli katkılar sunacaktır. Aşağıdaki iki örnek aslında İstanbul u ve Marmara çevresindeki antik kentleri bilmeden bu tür çalışmaların araştırıcıları nasıl yanlışlara sürükleyeceğini basitçe göstermektedir. Örnek 1: Ambraseys, (2009) tarafından Akdeniz in tarihsel depremlerini irdeleyen kitabında 1509 depremine ait tahta baskı bir gravür sunar. Bu gravürde 1509 da yıkıldığı

2 varsayılan Fatih Camii vardır (Ambrasyes, 2009 s.429). Bu caminin dikkat çekici şekilde etrafında bazı camiler bulunmaktadır (Resim 1A turuncu halkalarla işaretli). Eğer meraklı bir okuyucu bu gravür nereden çizildi diye merak ederse, bugün Refi k Saydam Caddesi nin Tünel başlangıcından Pera Palas Oteli ne doğru, Tevfi k Sağlam İlköğretim Okulu nun bulunduğu yerden baktığınızda gördüğünüz manzara gravürle birebir aynıdır. Hatta gravürde bulunan camileri eğer günümüz camileri ile karşılaştırırsanız, bunların içinde 1509 depreminden, hatta 1766 depreminden sonra yapılanları yakalamak çok kolaydır. Fatih Camii nin onarımı Mimar Tahir Ağa tarafından arasında yapılmıştır. Bu arada Fatih Camii nin kuzeyinde Balat a doğru Tahir Ağa kendine küçük bir mescit dahi inşa etmiştir (Resim 1B). Fotoğraf ile gravürün karşılaştırmasından göreceğiniz gibi bu gravür 1766 depremini göstermektedir de yapılan bir gravürde Fatih Camii iki minerali olarak gösterilmektedir (Resim 1C). İki minerali ve büyük kubbeli Fatih Camii 1509 depreminden sonra 1510 dan başlayarak yapılmıştır (Resim 1). Fatih Camii nin ilk mimarı Atik Sinan ın yaptığı camii küçük kubbeli ve minaresizdir. Bu yapı 1509 depreminde ağır hasar almıştır(- Resim 2). Marmara Bölgesi tarihsel deprem literatürü başlı başına dikkatli okunduğunda önemli mesajlar vermektedir. Bu çalışmada okuyacağınız gibi tarihsel depremler aslında gereken itina ile değerlendirildiğinde çok sayıda soruyu cevaplayabilmektedir. Tarihsel depremleri Marmara Denizi fay sistemi ile karşılaştıran ve gelecek deprem(ler) ile ilgili bir projeksiyonda bulunmak için yapılacak araştırmaların temel araştırma mantığı içinde depremlerin nerede olabileceğini de açıklaması gerekmektedir. Resim depremini gösterdiği öne sürülen gravür (:Ambraseys ve Finkel, 1995)(en alttaki) ile aynı özellikleri taşıyan ikinci gravürün (üstteki) arasında deprem hasarları karşılaştırılmasını sağlayacak çok önemli veriler vardır. Bunlardan en önemlisi Fatih, Beyazıt ve Ayasofya camilerindeki hasarlardır. İki gravürde de arasında yapılan Süleymaniye Camii yoktur. Özellikle 1510 da yeniden yapılan Fatih Camii iki minare ile inşa edilmiştir. Bu gravürde Fatih Camii Atik Sinan ın yaptığı minaresiz haliyle olması bu depremin 1509 olduğunu kanıtlayan önemli bir veridir. Örnek 2: Ambraseys ve Finkel (1995) kitabında da 1556 depremine ait bir gravür bulunmaktadır. Bu gravürün üzerindeki hasarlar şehrin yıkımı hakkında önemli bilgi vermektedir. Fakat yine gravürün üzerinde çok önemli bir eksik vardır ve bu gravürde Süleymaniye Camii daha önce bitmesine rağmen gravürde bulunmamaktadır depreminde olan hasarlar ile gravürdeki hasarlar arasında da tam bir ilişki bulunmamaktadır. Oysa bu tahta baskıdan önce yapılan benzer bir baskı hasarsız bir İstanbul göstermektedir ve 14 yy a tarihlenmektedir depremi sanılan gravürde 1509 da kataloglara girmiş hasarlar, binaların çiziminde tekrarlanmaktadır (resim 2). Çok sayıda uluslararası araştırıcı, tarihsel deprem kaynaklarını okurken gerçeği yansıtıp yansıtmayacağı açık olan tarihsel resimlere dahi dikkat etmemektedir. Bu iki örnek, tarihsel depremle ilgili verilerin derlenirken ve okunurken bazı önemli verilerin, özellikle şehrin nasıl etkilendiğini anlama açısından nasıl karışıklıklara yol açacağını gösteren onlarca örneğin içinde en dikkat çekicileridir. Özellikle tarihsel metinlerde sözü edilen yıkımları, bina onarım tarihi ile karşılaştırarak tarihsel depremlerin etkisi hakkında ciddi bir bilgi elde edilebilir. Örneğin 23 Nisan 1490 Gölcük depremi neredeyse literatürde hiç bilinmeyen bir depremdir. İstanbul depremi olarak kayıtlara girmiştir. Bugünkü Avcılar civarında bulunan bir kiliseyi yıkmıştır. Oysa aynı deprem Gölcük te de hasar yapmıştır. Kayıtlarda Avcılar dışında sadece Gölcük te yıkılan binalardan söz edilmektedir. 17 Ağustos 1999 depremi ile benzer bir hasar alanına sahiptir ten başlayarak İstanbul un fethiyle birlikte İznik, İzmit ve Gölcük teki Müslüman nüfusu büyük ölçüde taşınmış neredeyse bu yerleşimler boşalmış ve önemlerini yitirmiştir (Uzunçarşılı, ). Dönemin İzmit inin körfez kuzeyinde yer aldığı dikkate alındığında bölgeden neden az yıkım bilgisinin geldiği 1999 depremlerinin yıkım alanlarına bakarak anlaşılmaktadır. Tarihsel verilerin analizinde yerleşimlerin nüfusu, kurulu oldukları alanın jeolojisi, bölgesel göçler ve askeri faaliyetler dikkatle incelenmek durumundadır. Bazı depremlerle ilgili az veri olması bir kısım yerleşimin bir önceki depremde tamamen terk edilmiş olması da dikkate alınmalıdır. Bu depremlerde bazen bir şehir tamamen ortadan kalkabilmektedir. Bunlara bir örnek, Hersek Deltası ve güneyinde bulunan Konstantin in annesi için yaptırdığı Hellenopolis, önce 553 de ağır tahrip olmuş daha sonra 740 depremleriyle neredeyse tamamen ortadan kalkmıştır. Hersek deltası üzerinde ve doğusundaki sahilde deniz içinde bugün bile yıkıntılar görülmektedir. Yukarıda sözü edilen örnekler sadece mevcut depremleri okurken görülen problemlerden birkaçıdır. Bu çerçevede Marmara Bölgesi tarihsel deprem literatürü başlı başına dikkatli okunduğunda önemli mesajlar vermektedir. Bu çalışmada okuyacağınız gibi tarihsel depremler aslında gereken itina ile değerlendirildiğinde çok sayıda soruyu cevaplayabilmektedir. Tarihsel depremleri Marmara Denizi fay sistemi ile karşılaştıran ve gelecek deprem(ler) ile ilgili bir projeksiyonda bulunmak için yapılacak araştırmaların temel araştırma mantığı içinde depremlerin nerede olabileceğini de açıklaması gerekmektedir. Yerbilimleri camiasında bu tür girişimler ciddiye alınmamakta, tarihsel deprem ile ilgili kaynak olabilecek yayınlara dikkat edilmemektedir. itü vakfı dergisi 57

3 DEPREM DOSYASI Anadolu Fayı nın İzmit Körfezi nden Saroz Körfezi ne kadar olan Kuzey Kol olarak tanınan kesimi ile ilişkili, tarihsel kentlerde MS arasında kayıt altına alınmış 287 deprem bulunmaktadır. Bunların içinde sadece 38 deprem birden fazla merkezde yıkım yapmıştır. Orta kol adını verdiğimiz, İznik Gölü üzerinden Gemlik ve Bandırma körfezi hattını izleyen ve daha sonra Biga yarımadası içinden Bababurnu na uzanan kolda ise kayıt altındaki depremler sadece 10 adettir. Bu depremler sadece bulunduğu yerdeki antik yerleşim üzerinde etkili olmuş, tekrarlanma kayıt kıtlığından görülmemektedir. 123 Kyzikos, 368 İznik, 460 Kyzikos, 1065 İznik, 1737 Biga, 1855 Gemlik depremleri bu kol üzerinde yıkım yapan yegane depremlerdir. Güney kol ise Bursa doğusunda Yenişehir ovasından başlayarak Bursa, Manyas ve Yenice-Gönen ovalarının güneyinden geçer. Bu kolda kayıt altına alınan tarihsel 22 deprem bulunmaktadır. Bu depremlerin tamamı Osmanlı dönemine ait deprem kayıtlarıdır. Bu depremlerden sadece Bursa merkezli olanlarda yıkıcı hasar kayıtları vardır. Şekil- 1. Kuzey Anadolu Fayı Kuzey Kolunda Marmara da birden fazla merkezi etkileyen tarihsel depremlerin dağılımları. Yeşil, Mavi, Turuncu alanda tanımlanan depremler İstanbul merkezli ağır hasar yapan depremlerdir. Elipsler, depremlerin dağılımını söz konusu edilen yerleşimleri içine alacak şekilde düzenlenmiştir. Alt kesimdeki renkli çizgiler doğu batı hatında şehirlerin Marmara denizi ortasından geçen hattın temsili aktif kesimini ve yerleşimin uzaklığını göstermektedir. Tarihsel Depremler kaynakçadaki kataloglardan derlenmiştir. Bunun yanında bu çalışmaları yapmayan veya kullanmayan bazı araştırıcılar medya yolu ile tarihsel depremler ve periyotları ile ilgili tartışmalar yapmakta, bu söylemlerle deprem büyüklüklerinden söz etmekte ve sadece halkın değil belirli düzeyde eğitimli insanlarda da bir bilgi bulanıklığı oluşturulmaktadır. Bu çalışmada, geçen 15 yüzyıl içinde gerçekleşen depremlerin tamamı gözden geçirilmiş ve bu depremlerden Marmara Denizi içinden geçen fay segmentlerinin üzerinde hangi depremlerin olabileceğine dair yeni bir yaklaşım ortaya koyulmuştur. Marmara Denizi çevresinde yer alan şehirlerde hissedilen ve/veya yıkıma yol açan depremlerin sürekliliği ve şehirlerin tüm kıyı şeritlerini kapsadığı, 5 yy dan başlayarak 19 yy sonuna kadar tüm kataloglar ve kayıtlardan derlenmiştir (Pınar ve Lahn, 1952; Şehsuvarlıoğlu, 1955 ;Ergin vd 1964; Soysal vd 1981; Ambraseys, 2002; Ambraseys ve Finkel, 1991; Guidoboni vd., 1994, Ambraseys ve Finkel, 1995; Ambraseys ve Jackson, 1998; 2000; Zachariadou, 2001, Guidoboni and Comanstri, 2005; Ambrasyes, 2009). Tarihsel Depremleri korkutan ve yıkanlar olarak ayırmak mümkün mü? Marmara tarihsel literatüründeki depremleri okuduğumuzda karşımıza iki tür deprem çıkar. Bunlardan ilk grup paniğe yol açan ve birkaç merkezde hissedilen fakat herhangi bir hasar raporu ulaşmayan depremlerdir. İkinci tür depremler ise en az bir önemli yerleşimi yıkmış, iki veya üç merkezde hasara neden olan ölümcül, çok sayıda yaralı bulunan ve salgın hastalıklarla zararı devam eden depremlerdir. Son yüz yıl içinde aletsel dönemde Marmara Denizi ve çevresinde olan depremlere baktığımızda bölgede ilk gruba uyan depremlerin büyüklüğü Mw5-6.9-arasında kalan depremlerdir. Saroz Körfezi nden İzmit Körfezi ne kadar olan deniz alanında olan bu depremlerin sayısı son yüzyılda 20 civarındadır. Marmara Bölgesi nde en az bir noktada ölümlü yıkıma yol açan depremler ise 1912 Mürefte Şarköy, 1953 Yenice Gönen ve 1999 Gölcük depremi olmak üzere üç depr emdir. Marmara Denizi nde fay sistemi üç kola ayrılmaktadır (Yaltırak, 2002). Bu kolların etki alanında olan şehirlerden gelen tarihsel depremleri değerlendirdiğimizde Kuzey Tarihsel depremlerin sayısal dağılımları ile güncel olarak kolların aktivitesi ile ilgili bilgi veren GPS hızları arasında çarpıcı bir ilişki vardır. Kayda girmiş ve literatüre geçmiş kataloglardaki deprem sayısı Marmara bölgesinde 329 adettir. Bu depremlerin %86 sı Kuzey, %7 sı Güney %4 ü orta kol depremleridir. Bölgede toplam GPS hızının (23 mm/yıl) %82 kuzey (18 mm/yıl), %13 Güney (3 mm/yıl), %9 u orta (2 mm/yıl) kola dağılmaktadır. Görüldüğü gibi tüm tarihsel deprem sayıları ile bölgedeki GPS vektör büyüklüklerinin oransal dağılımı ilginç şekilde benzemektedir. Bu durumda sadece sayısal olarak değerlendirilen deprem dağılımları içinde en önemli olanların kuzey kolda olduğu ve deprem tekrarlanma aralığı için kullanılabilecekleri anlaşılmaktadır. Tarihsel depremlerin nerede (hangi fayda) olduğu nasıl anlaşılır? Kuzey kolda olan depremler, fay sistemi deniz içinde olduğundan hangi parçanın söz konusu depremi ürettiği tartışılabilecek bir konudur. Bundan dolayı etki alanının ne olduğunu anlamak yolu ile depremin etkilediği yerlerin söz konusu fay segmentine en yakın yerler olduğunu söylemek en doğru yaklaşımdır. Bunun en iyi yolu kataloglarda tarif edilen şehirlerin yerlerini gösteren tarihsel bir harita üzerinde çalışmaktır. Bu haritada yapılacak işlem tarihsel depremlerin yıkım yapanlarının tarihini yıkılan şehrin üzerine yazarak tarihlerin gruplanmasını 58 itü vakfı dergisi

4 sağlamak olmalıdır. Bu çalışmada her türlü literatürde söz konusu edilen tüm depremler teker teker okunmuş ve etki alanı aşağıdaki (Şekil 1) haritadaki şehirlere göre adalar halinde işaretlenmiştir. Böyle bir harita üzerinde yapılan gruplama şaşırtıcı bir manzara sunar. Saroz Körfezi nden başlayarak İzmit e kadar olan alandaki 38 yıkıcı deprem, Saroz Körfezi: 4, Gaziköy-Gelibolu: 6, Batı Marmara: 6, Orta Marmara, 6: Doğu-Orta Marmara: 3, Doğu Marmara: 6 ve İzmit Körfezi: 6, 1999 depremi ile 7 adet şeklinde bir dağılım gösterir (Şekil-1) İzmit Körfezi ile Saroz Körfezi arasında bulunan kıyı yerleşimlerinin Marmara Denizi nin çukurlarını izleyen ana eksene dikey uzaklıkları 0-61 km arasındadır(şekil 1). Bu yerleşimleri etkileyen depremlerin, doğudan batıya doğru dağılımı dikkate alındığında 38 depremin 7 bölgede grup oluşturduğu görülmektedir (Şekil 1). Bunlar etki alanları ve yıkım etkisine göre İzmit Körfezi (A), Doğu Marmara: Yalova-Tekirdağ (B), Doğu Marmara (C), Orta Marmara: Batı İstanbul-Silivri (D) Batı Marmara: Tekirdağ-Silivri-Bandırma(E), Gaziköy-Gölcük (F) Saroz-Kavak (G) olmak üzere tanımlanmıştır (Tablo 1). Bunların içinde sadece üç deprem (Segment B), Doğu Marmara depremleri olarak tanımlanmış ve en geniş etki alanına sahiptir (Şekil 1, 2 ve Tablo 1). Şekil 2. Kuzey Anadolu Fayı Kuzey Kolu nda Marmara depremlerinin oluştuğu varsayılan alanlarda saptanan yıkıcı depremlerin zaman içindeki bir çizgi boyunca alansal dağılımı ve göçü Tarihsel depremlerin en dikkat çekici yanı depremden hasar gören merkezlerin bölgesel gruplarının birbirleri üzerlemeleridir (Şekil-1). Bunun anlamı, bazı kentler ard arda depremlerle iki- üç defa yıkılabilmektedir (Aynı 1999 depremlerinde olduğu gibi). Tarihsel depremlerin hiç bir fay haritası olmadan Marmara denizi içindeki dağılımı ve aralarında geçen zamanların bir ilişkisi olduğu, söz konusu dağılımı adalar halinde şekillendirdiğimizde açıkça görülmektedir (Şekil 2). Marmara bölgesinde batıdaki olan bazı depremler doğuya göç olduğu sanılma olasılığı varsa da, bu aslında çok bilinen bir yanılsamadır. Kendi içinde benzer periyotlarla yanan yürüyen ışıklara baktığımızda bir tarafa giderken birden aksi yöne gittiği hissine kapılmamızın nedeni tekrarlanma frekanslarının her biri için olan aralıklarının küçük farklarının zaman içinde faz kaymasına neden olmasıdır. Şekil 2 de F ve G adalarının orta kesime nazaran daha uzun periyotlu olmaları bu kaymalara neden olabilmektedir. Bu çerçevede tekrarlanma aralığı kavramı bir grup için değil sadece her segment için düşünülmesi gereken bir sorundur. Şekil 2 de görüleceği gibi her bir deprem adası ilginç biçimde kendi içinde periyodik, etki alanları komşularıyla üst üste binen (Şekil 1 ve 2) ve batıya doğru sürekli göç eden depremleri işaret etmektedir. Deprem etki alanlarının çakışması ve birbirini izleyen depremler 1939 dan bu yana KAF boyunca bilinmektedir Gölcük ve Düzce depremlerinde uca doğru azalan atımların, iki depremin kesişim alanında birbirlerini üzerlediğini arazi çalışmalarında gözlemlenmiştir. Yukarıdaki (Şekli 2) en ilginç yanı, her bir deprem adası ve etki alanının ana periyodu birbirinden farklıdır ve bunların içinden sadece biri, B grubu depremler üç veya daha üzeri kenti yıkmaktadır ve periyodu diğerlerinin iki katı kadardır. Bu tablonun gösterdiği en önemli bilgi; ortada bir fay modeli olmadan bile depremler segmentler halinde ve birbirlerini üzerleyerek uzun periyotlarda birbirini tetikleyen seriler halinde göç etmektedir. Deprem tekrarlanabilirliğini anlamak Şekil 3. A:Tek fay modelinde faya yakın yerlerin tarihsel depremlerinin gruplanması, B: Çek-ayır havzalar modelinde faya yakın yerlerin tarihsel depremlerinin gruplanması, C:Atkuyruğu fay modelinde faya yakın yerlerin tarihsel depremlerinin gruplanması. itü vakfı dergisi 59

5 DEPREM DOSYASI Saroz Körfezi nden İzmit Körfezi ne kadar olan deniz alanında olan bu depremlerin sayısı 20 civarındadır. Marmara Bölgesi nde en az bir noktada ölümlü yıkıma yol açan depremler ise 1912 Mürefte Şarköy, 1953 Yenice Gönen ve 1999 Gölcük depremi olmak üzere üç depremdir. deprem bile doğu Marmara da sadece 150 km içinde bu kadar yıkıcı depremlerin arka arkaya nasıl olduğunu, hala mevcut fay haritaları ile anlaşılmayacağını ortaya koyan bir problemdir. Fay haritası ve tarihsel depremlerin mesajı Marmara Denizi araştırmalarından fay haritaları üç ayrı grupta değerlendirilebilir. Tablo 1. Kuzey Anadolu Fayı Kuzey Kolu nda oluşan yıkıcı depremlerin oluşturduğu deprem dağılımının bölgelere gore tekrarlanma aralıkları. Tablo 2. Tek fay modelinde B+C+D+E adalarında olan depremin tek segment üzerinde olduğu kabulünden yola çıkarak hesaplanmış büyükler.kırmızı olanlar yıkıcı olabilecek depremleri göstermektedir. için oluşturduğumuz tabloda (Tablo 1) görüldüğü gibi her bir deprem adasının başlı başına kendine has bir tekrarlanma aralığı bulunmaktadır. Tarihsel depremlerin tekrarlanabilirliğinden söz eden bir çok çalışma, örneğin tarihsel bir megapol olan İstanbul un depremden etkilenme periyodu ile olası fay segmentine ait tekrarlanma aralığının birbirinden farklı olduğunu görememektedir. İstanbul u etkileyen yıkıcı depremlere bakarsak son 1500 yıl içinde 15 deprem olduğu görülür (B,C ve D adaları) ve bunların sadece üçü yaklaşık 450 yıl periyotlu inanılmaz derecede yıkıcı ve öldürücüdür. Diğerleri ise 250 yıl civarında tekrarlanmaktadır. Bu 15 Bunlardan birincisi tek fay modeli (Okay vd. 2000; Le Pichon vd. 2001; İmren vd. 2001) ikincisi Armijo vd.,(2001 ve 2003) tarafından öne sürülen Çek-Ayır havzalar modeli ve üçüncüsü atkuyruğu örgüsü şeklindeki negatif çiçek yapısı modelidir (Yaltırak, 2002). İlk sistemde 3 ana segment bulunmaktadır.bunlar kendi içinde segment uzunluklarına göre farklılıklar gösterir. KAF kuzey kolunda Le Pichon vd., (2001) ve İmren vd,. ne (2001) göre İzmit Segmenti 140 km (A), Batı Marmara-Adalar Fayı 160 km (B+C+D+E), Gaziköy-Saroz Segmenti 120 km (F+G) şeklinde bölümlenir (Şekil 3A). Armijo vd. ne (2003) göre ise İzmit Segmenti 140 km (A), Adalar Fayı 40 km (B), Batı Marmara Fayı 70 km (C+D) Gaziköy-Saroz Segmenti 150 km (E+F+G) haritalanmıştır (Şekil 2B ). Yaltırak (2002) ise söz konusu modellerin sığ sismik çalışmalar ile yaptığı aktif fay haritasına göre daha karmaşık bir fay örgüsüne sahip olduğunu göstermiş, at kuyruğu yapısı olarak tanımlanan doğrultu atımlı fayların oluşturduğu bir segmentasyon olduğunu ortaya çıkartmıştır. Bu segmentasyona göre İzmit Segmenti 120 km (A), Doğu Marmara Segmenti 97 km (B), Doğu sırtı batısı 34 km (C), Orta sırt kuzey fayı 65 km (D), Batı Marmara Fayı 80 km (E), Ganos Fayı 56 km (F), Doğu Saroz Fayı (G) 48 km olarak ayırtlanmaktadır (Şekil 3C). Bu üç ana modelin daha sonra türevleri yayınlanmakla birlikte hepsi birden tarihsel depremler ile sorgulanmamıştır. Tarihsel depremleri, etki alanlarını dikkate alarak üç ayrı fay modelindeki segmentlere göre gruplamak, her biri için tarihsel depremlerin büyüklüklerini tespit etmek mümkündür. Bu durumda 38 yıkıcı deprem gerçekleyen fay yapısının gerçeğe en yakın çözümü de 60 itü vakfı dergisi

6 gösterme kapasitesi olabilir. Bu durumda ise gelecek depremlerin büyüklüğü ve tekrarlanma aralığı hakkında daha dikkatli bir projeksiyon oluşabilecektir. Bu çalışmada, yukarıda bulunan tablodaki depremleri üç ayrı fay modelinde yeniden grupladığımızda karşımıza çok ilginç bir manzara çıkar (Şekil 3). Tek fay modelinde 21 yıkıcı deprem sadece bir fayın üzerinde olmuş görülmektedir (şekil 3A). Bunların arasında bazen birkaç yıl ve ay vardır. Bu durumda bu depremlerin tamamının yıkıcı olması bölgede neredeyse imkânsızdır (Tablo 2). Özellikle bu fay modelinde yıkıcı olarak literatüre giren 21 depremin sadece 8 i yıkıcı olabileceği gibi, 13 ünün yıkıcı olma olasılığı bile yoktur. Burada kullanılan yöntem, fay üzerinde birikecek atımların tamamının fay uzunluğu ve sismojenik zonun derinliği dikkate alınarak yapılmış olası büyüklük hesaplamasıdır. Armijo vd., (2001, 2003) de de kullanılan fay segmentasyonunda (Şekil 3B) benzer bir durum ortaya çıkmaktadır(tablo 3). Bu modelde bilinen, yıkıcılığı kayıtlara geçmiş 1766 gibi önemli depremlerin yıkıcı olması ihtimali yoktur. Bu durumda literatüre yıkıcı olarak geçen tarihsel depremlerin kısa zamanda arka arkaya olması ve kısa tekrarlarla hepsinin bir yeri yıkması şüpheli bir durumdur. Ayrıca tek fay modeli ile birlikte değerlendirildiğinde, çek ayır modeli de aynı şehirleri yıkan depremlerin birinde yıkıcı diğerinde etkisiz bir büyüklükte olması, tarihsel deprem literatürünün değerlendirilmeden söz konusu araştırmalarda ortaya konan fay modelinin işleyip işlemediğini sorgulamayı gerektirir. Yaltırak (2002) tarafından konulan modelde (Şekil 3C) elde edilen fay segmentasyonu ile tarihsel depremlerden yapılan grupların arasında mükemmel bir uyum vardır (Tablo 4). Tarihsel depremlerin grupları ile segmentler çakışmakta, arada geçen zamanda biriken atım dikkate alınarak yapılan hesaplamada deprem büyüklükleri tüm tarihsel depremleri açıklayacak şekilde gerçekleşmektedir. Bu senaryonun kurmaca olması öne sürülemeyecek şekilde çarpıcı tutarlılığı, ancak masa başında deprem uydurarak yapılabilir. Oysa tüm depremler, literatürün çapraz kontrolü ile elde edilen bir yeni kataloglama ile bu çalışmada elde edilmiştir. Diğer fay modellerinin en azından kendilerini tarihsel depremlerle sınama şansı vardır. Fakat günümüze kadar hiçbir araştırıcı tarihsel depremleri derinliğine incelememiştir. Fay modellerini zora sokan tarihsel veriler görmemezlikten gelinmektedir. Tarihsel depremleri kullanmak istemeyen araştırıcılar haklı ise bu durumda ya tarihsel depremler kataloglara Tablo3. Çek-Ayır modelinde C+D ve E+F+G adalarında olan depremin tek segment üzerinde olduğu kabulünden yola çıkarak hesaplanmış büyükler. Kırmızı olanlar yıkıcı olabilecek depremleri göstermektedir. geçerken her şey uydurulmuştur (bu durumda hiçbir şekilde kullanılamazlar ve çalışmalarında seçici olarak depremleri keyfi kulanmamalılar) veya mevcut iddialı fay modellerinde bazı veriler göz ardı edilerek kendi yaklaşımlarını doğrulayacak yayınlar yapılmaktadır. Sonuç Tarihsel depremleri farklı çalışmalardaki söz konusu segment uzunluklarına göre karşılaştırma mümkündür. Bu durumda Le Pichon vd, (2001) ve İmren vd, (2001) ile Armijo vd (2003) oluşan deprem dağılımları Şekil 3 a ve b de görülmektedir. Batı Marmara Segmenti çevresindeki yıkıcı depremlerin tarihsel dizilimi, eğer fay haritaları doğru kabul edilirse birçok tarihsel depremin yıkıcılığının söz konusu olmadığı ortaya çıkacaktır. Örneğin Armijo vd., (2003) nin çalışmasında, gelecek depremin yeri için tarihsel depremlere dayanan senaryosu bulunmaktadır. Araştırıcıların ortaya koydukları fay paterni ile derlediğimiz tarihsel depremler Şekil 3b de görüldüğü gibi tarihsel depremlerin düzgün periyotlarının olmadığını gösterir ve bu periyotlardaki depremlerin sadece küçük bir kısmı gerçekten yıkıcı olabilir. Eğer 1912 depreminden önceki deprem 1756 veya 1766 ise 1912 depreminde arazide oluşan 4,5 metrelik atımın (Altınok vd 2003, Altunel vd. 2004) geçen yılda nasıl biriktiği sorusunu akla getirir. Bu durumda KAF hızının 30 mm yıl olması gerekir. Aynı Tablo 4. At kuyruğu yapısında fay segmentlerinin tarihsel deprem öbekleriyle karşılaştırılması sonucu elde edilen depremlerin olası tarihsel büyüklükleri ve maksimum atımları itü vakfı dergisi 61

7 Tarihsel depremlerin sayısal dağılımları ile güncel olarak kolların aktivitesi ile ilgili bilgi veren GPS hızları arasında çarpıcı bir ilişki vardır. Kayda girmiş ve literatüre geçmiş kataloglardaki deprem sayısı Marmara Bölgesinde 329 adettir. şekilde 1719 İzmit depremi ve 1754 Doğu Marmara da ağır hasar yaptı ise 1766 birinci depremi nasıl oluyor da aynı fay üzerinde bu kadar yıkıcı olabiliyor. Söz konusu örnekler Armijo vd., (2003) çalışmasının birçok sismojenik yapıyı haritalamadığını göstermektedir. Şekil 3 b de aynı örnekler Le Pichon vd., (2001) ve İmren vd., (2001) çalışmaları için de verilebilir. 4 segmentli çalışmalar Marmara Deprem tarihi ile çelişmektedir. Diğer bir yanda Şekil 1 de deprem dağılımı ile Yaltırak (2002) haritasındaki (Şekil 3c) segmentasyonun uyumu dikkat çekicidir. Hemen hemen her yıkıcı depremin segment uzunlukları ve sismojenik derinliklere göre ve yıllık 18 mm birikimle yapılan moment hesaplaması Marmara Denizi çevresindeki ağır yıkıcı tarihsel depremlerin tamamını açıklamaktadır (Tablo 4). Bu çalışmada tarihsel depremler ile fay paternleri arasında uyumun denetlemesi sonucu ortaya çıkan sonuçlara göre; Her bir segmentin kendine has periyodu bulunur ve bu periyotlar A:249±30, B:476 ±44, C:242 ±40, D: 257±40E: 244±40F: 278±41, G: 403±42 yıl şeklinde gerçekleşir. Fay segmentleri kısa olmasına rağmen uzun periyotlar A:Mw 7.43±0.05, B:Mw 7.65±0.05, C:Mw 7.20±0.05, D:Mw 7.31±0.05, E:Mw 7.34±0.05, F:Mw 7.28±0.05, G:Mw 7.37±0.05 büyüklüğünde depremler üretir. B segmentinde gerçekleşen üç deprem yaklaşık 500 yıllık periyoda sahiptir. Bunun nedeni, bu fayın doğu Marmara sırtı ile İzmit körfezi arasında yer alan bindirme bileşenli bir fay olmasından kaynaklanır. Doğu Marmara Sırtı güneyinde yay şeklinde bir makaslama zonu oluşmuş, fay bu noktadan kuzeydeki faylara transfer olurken doğu Marmara da basınç sırtı oluşturmuştur. Uzun periyotlarda deprem olan B segmenti ile Marmara da etkili üç büyük depremin büyüklüğü arasındaki olası bağ bu çalışma ile ortaya çıkarılmıştır. Ayasofya ve tarihsel surları tamamen etkileyen , , depremleri Mw civarındadır. An itibarıyla üzerinden 506 yıl geçmiştir. Marmara da tarihsel depremler ve fay paterni ile uyumlu açıklamamıza göre Marmara da 5 segmentte B:Mw. 7.65, C:Mw 7.19, D:Mw 7.28, E:Mw 7.34, büyüklüğündedir ve bu segmentlerde deprem her an olabilir. Tarihsel depremlerin doğudan batıya göçü, ortaya koyduğumuz tabloda açıklıkla ortaya çıkmıştır yıl arasında kalan bir zamanda İzmit ten Saroz a kadar olan tüm segmentler arka arkaya kırılmaktadır. Tarihsel depremleri açıklayamayan fay paternleri ile yapılan çalışmaların, tarihte 280 depremin kayıt altına alındığı ve bunların 37 sinin Marmara şehirlerinde ölümcül yıkımlara nasıl yol açtığını dikkate bile almaması, bilimsel olarak bir tıkanmayı göstermektedir. Tüm bulgularımız ve yaklaşımın hatalı olması ancak tüm tarihsel deprem kayıtlarının hayal ürünü olmalarıyla mümkündür. Marmara Denizi nde yapılan çalışmalar deniz içinde elde edilen bulgular sınırlıdır ve bunların içinden yamaçları yüksek eğimli derin deniz çukurlarında oluşabilecek karmaşık sonuçlar yanıltıcı yargılara ulaşılmasına neden olabilir. Büyük bir depremin küresel deniz seviyesi ve yamaç duraylılığın bozulma eşiğine bağlı olarak herhangi bir yerde kayıt bırakmasına veya bırakmamasına neden olabilir. Sığ sismik kesitlerde görülen fayların haritalara aktarılmaması ve basitleştirilmiş fay modelleri ile oluşturulan senaryolar en azından tarihsel depremlerle çelişen bir manzara oluşturmaktadır. Kaynaklar Altınok, Y., Alpar, B., Yaltırak, C., Şarköy- Mürefte 1912 Earthquake stsunami, Extension of theassociatedfaulting in the Marmara Sea, Turkey. J. Seismology, 7, Altunel, E.,Meghraoui, M., Akyüz, H.S.,Dikbaş, A., Characteristics of the 1912 coseismicrupturealongthe North Anatolian Fault Zone (Turkey): implicationsfortheexpected Marmara earthquake, Terra Nova, 16, Ambraseys, C.F. Finkel, C., Longtermseismicity of theistanbuland of the Marmara Searegion, 1991, Terra Nova, 3, Ambraseys N. 2002, Theseismicactivity of the Marmara Searegionduringthelast 2000 years, Bull. Seism. Soc. Am., vol.92, pp.1-18 Ambraseys N.,Finkel C. 1987a Seismicity of Turkeyandneighbouringregions , Annal. Geophys., 5B, Ambraseys N.,Finkel C. 1987b. TheSaros Marmara earthquake of 9 August1912, J. Earthq. Eng. Struct. Dynamics, 15, Ambraseys N.,Finkel C The Marmara Seaearthquake of 1509, Terra, 2, Ambraseys, N. N "Seismicsea-waves in the Marmara Searegionduringthelast 20 centuries." Jour. ofseismology 6(4): Ambraseys, N.N ve Finkel, C.F Theseismicity of Turkeyandadjacentareas: a historicalreview, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti., İstanbul. Ambraseys, N.N., ve Jackson, J. A., 2000, Seismicity of thesea of Marmara (Turkey) since Geophysics J. Int., 141, F1-F6 Bakır, M., Depremlerin oluş nedenlerine ilişkin Bizans teorileri, İTÜ Dergisi, 2,1,3-9. Belivet, M Bizans ve Osmanlı Byzantins et Ottomans: relations, interaction, successionalkimyayınlarıı İstanbul Çelebi, K Tarih-i Konstantiniyye ve Kayasire, Gençlik Kitabevi, İstanbul Ebersolt, J.,2005. Bizans İstanbulu ve Doğu Seyyahları,Pera Orient Yayınları İstanbul Ergin, K., Güçlü, U. anduz, Z Türkiye ve civarının deprem katoloğu. İTÜ. Maden Fak., Arz Fiziği Enstitüsü yayınları, No: 24, 169s Finkel, C., Osmanlı, Timaş İstanbul. Grelot, J., 2008.İstanbul Seyahatnamesi Pera Orient Yayınları Guidoboni, E. and A. Comastri Catalogue of EarthquakesandTsunamis in themediterraneanareafromthe 11th tothe 15th Century. InstitutoNazionaledi Geofi sica e Vulcanologia - SGA, Bologna, pp 1037, ISBN Guidoboni, E.,Comastri, A. ve Traina, G., Catalogue of Ancient Earthquakes in themediterraneanareauptothe 10th century,institutenazionaledi Geofi sica, Rome. Hammer, J.V Osmanlı İmparatorluğu Tarihi ( EmpireHistory of Ottoman) İstanbul, İmren, C., Le Pichon, X.,, Rangin, C., Demirbağ, E., Ecevitoğlu, B., Görür, N. (2001) The North Anatolian Fault withinthesea of Marmara: a newevaluationbased on multichannelseismicand multibeam data. Earth Planet SciLett 186: Le Pichon, X., Şengör, AMC., Demirbağ, E., Rangin, C., İmren, C., Armijo, R., Görür, N.,Çağatay, N., Mercier de Lepinay, B., Meyer, B., Saatçiler, R., Tok, B. (2001) Theactive main Marmara Fault. Earth Planet SciLett 192: Altınok vd 2003, Oeser, E., HistoricalEarthquakeTheoriesfromAristotleto Kant, in Gutdeutsch, R.,Grünthal, G. ve Musson, R., eds. HistoricalErathquake in Europe, Vienna. Pınar, N. andlahn, E Türkiye Depremleri İzahlı Katalogu, T.C. Bayındırlık Bakanlığı Yayınlarından, Seri: 6, Sayı: 36, Ankara Soysal, H., Sipahioğlu, S., Kolçak, D., Altınok, Y. 1981, Türkiye ve çevresinin tarihsel deprem katoloğu, TÜBİTAK proje no: TBAG341 Şehsuvarlıoğlu, H.Y., 1955.Asırlar Boyunca İstanbul, Cumhuriyet Yayınları, 253 s. Uzunçarşılı, İ.H., Osmanlı Tarihi, 8 Cilt, TTK yayınları Yaltırak, C., 2002, Tectonicevolution of the Marmara Seaanditssurroundings. Mar. Geol. 190, 1/2, Zachariadou, E. 2001, Osmanlı İmparatorluğu'nda Doğal Afetler Tarih Vakfı Yurt Yayınları, ISBN : itü vakfı dergisi