AZİZE EUPHEMIA KİLİSESİ VE AKIBETİ

Transkript

1 hazırlayan: arkeologlar derneği istanbul şubesi Gözden Kaçanlar AZİZE EUPHEMIA KİLİSESİ VE AKIBETİ Temmuz sayısında Gözden Kaçanlar dizimizde Batu Bayülgen in Antiokhos ve Lausos Sarayları yazısına yer vermiştik. Bu ay ise Koç Üniversitesi nden Prof.Dr. Engin Akyürek, Antiokhos Sarayı nın MS 5. yüzyılda Azize Euphemia Kilisesi ne dönüştürülmesini bize yazdı. Akyürek, bir yandan bu dönüşümün izlerini, bir yandan da bu izlerin korunması için yapılanları aktarıyor. İTÜ Mimarlık Fakültesi Öğretim Görevlisi Dr. Deniz Aslan (DS Mimarlık) ise Euphemia Kilisesi nin kalıntılarının korunması için tasarladıkları üst örtüyü tanıtıyor. İki farklı katmanıyla Gözden Kaçanlar ın iki sayısına konu olan bu alan için son sözde alanın bir diğer katmanı olarak eski Adliye Sarayı nı tasarım ve inşa sürecindeki tartışmalarla anıyoruz. Engin Akyürek ve Deniz Aslan a değerli katkıları için teşekkür ederiz. istanbul@arkeologlardernegist.org Resim yılında ortaya çıkan batı duvarı. Alman Arkeoloji Enstitüsü. EUPHEMIA KİLİSESİ engin akyürek Ortodoks Kilisesi nin önemli kutsal kadın larından (azize) biri olan Euphemia nın yaşamına ilişkin fazla bilgimiz yok. İS 307 yılında Khalkedon da (Kadıköy) Romalılar tarafından öldürülen bir Hıristiyan lider olduğunu biliyoruz. Ölümünden yüzyıllar sonra yazılmış olan Bizans kaynaklarında anlatılan yaşam öyküsü, onun biyografisi olmaktan çok ondan bir kült yaratmaya yöneliktir. Euphemia ya ilişkin bu metinler, 9. yüzyılda Theodoros Bestos ve 10. yüzyıl sonlarında Symeon Metaphrastes e aittir. Anlatılanlardan çıkartabildiğimiz kadarıyla Euphemia, Khalkedon da Tanrı Ares adına düzenlenen bir pagan festivale katılmayı reddettiği ve Khalkedonlu Hıristiyanların haklarını savunduğu için tutuklanmış ve vali Priscus un emriyle uzun süren işkencelerden sonra öldürülmüştür. Azizenin ölüm tarihi kaynaklarda 16 Eylül 307 olarak bildirilmektedir. Bugün 12

2 Sultanahmet te bulunan Euphemia Kilisesi ndeki 13. yüzyıl sonlarına ait duvar resimlerinde yer alan azizenin yaşamına ilişkin sahneler, Theodoros Bestos ve Symeon Metaphrastes in metinlerinden alınmıştır. Euphemia kültünün Bizans Kilisesi nde önem kazanması, esas olarak 451 yılında toplanan Khalkedon Konsili nde gerçekleştirdiği mucize ile ilişkilidir. Bu konsil, Euphemia nın Khalkedon daki bazilikal planlı büyük kilisesinde toplanmıştır. Bu kilisenin yeri bugün tam olarak bilinemiyorsa da, kentin 1-2 km dışında ve Konstantinopolis in muhteşem manzarasına karşı olduğu kaynaklarda yer almaktadır. Konsil toplantısında sonuç metni üzerinde piskoposlar bir uzlaşmaya varamayınca Euphemia nın hakemliğine başvurmuşlar, hazırladıkları iki metni azizenin tabutunun içine koymuşlar, ertesi sabah tabutu açtıklarında Ortodoks çizginin hazırladığı metnin azizenin elinde, monofizitlerin metninin ise ayak ucunda olduğunu görmüşlerdir. Euphemia kültünü popüler yapan bir diğer mucize de, azizenin tabutundan sürekli sızan kanın şifalı olduğuna inanılıyor olmasıdır. Bu inanç, azizenin mezarının bu sağaltıcı kandan bir şişe almak isteyen büyük kalabalıklar tarafından ziyaret edilen bir kült merkezine dönüşmesine yol açmıştır. Khalkedon daki Euphemia Kilisesi 7. yüzyıla kadar azizenin kutsal kalıntılarını barındırmış, 7. yüzyılda Pers ordusunun Khalkedon a yaklaşması nedeniyle bu kalıntılar Khalkedon daki kiliseden alınarak bugün Sultanahmet te bulunan kiliseye taşınmıştır. Resim 2 Euphemia nın yaşam öyküsü çevriminden sahneler. Alman Arkeoloji Enstitüsü. Resim 3 Euphemia nın tuzaktan mucizevi kurtulması. Fotoğraf: Naumann Belting. TOPLUMSAL TAR H 284 AĞUSTOS 2017 Sultanahmet teki bu yapı 5. yüzyılın ilk yarısı içerisinde, II. Theodosius un sarayında önemli mevkilere gelmiş Pers asıllı Antiokhos un sarayı olarak yapılmıştır. Antiokhos 439 yılında gözden düşünce sarayına el konulmuş ve sarayın kubbeli kabul salonu (triklinium) bir kiliseye dönüştürülmüş, Euphemia nın kutsal kalıntılarının bu kiliseye taşınmasıyla da yapı Euphemia nın yeni kült merkezi olmuştur. 14. yüzyılın sonlarına kadar yapının varlığını ve işlevini sürdürdüğünü, bu kült merkezini ziyaret eden Rus hacılardan Resim 4 Euphemia nın tuzaktan mucizevi kurtulması. Çizim: Naumann Belting. 13

3 hazırlayan: arkeologlar derneği istanbul şubesi Gözden Kaçanlar Resim 5 Freskoları korumak üzere inşa edilen muhdes yapı. Resim 6 Koruma çalışmalarına başlandığında freskoların olduğu duvar. Resim 7 İlk yüzey temizliği sonrası freskoların durumu (en altta). Fotoğraf: G. Dikilitaş. öğreniyoruz. Ancak, IV. Haçlı ordusunun Konstantinopolis i ele geçirmesiyle kurulan Latin Krallığı süresince ( ) kentin birçok yapısı gibi Euphemia Kilisesi de büyük zarar görmüş, Latin işgali sonrasında 13. yüzyılın sonlarında restore edilmiş, içindeki duvar resimleri yenilenmiştir. İstanbul un fethinden sonra işlevsiz kalan yapı zamanla yıkılarak gözden kaybolmuştur yılında bölgedeki cezaevi binası (İbrahim Paşa Sarayı nın bir bölümü) ve bazı konutlar yıkıldığında, Euphemia nın yaşam öyküsünün anlatıldığı 14 sahneden oluşan fresko çevriminin yer aldığı batı duvarı ortaya çıkmış, (Resim 1) bunun üzerine Alman Arkeoloji Enstitüsü, Alfons Maria Schneider başkanlığında 1942 yılında bir kazı çalışması gerçekleştirmiştir yılında başlayan Adalet Sarayı inşaatı Euphemia kilisesi gibi, İbrahim Paşa Sarayı na da büyük zarar vermiş, Antiokhos Sarayı nın birçok yapısı yok olmuştur. Neyse ki İstanbul Arkeoloji Müzeleri nin büyük gayretleriyle Euphemia kilisesi bugün görüldüğü kısmıyla yıkımdan kurtarılabilmiştir. Kilise ve yakın çevresindeki arkeolojik kazılar, ve 1964 yıllarında İstanbul Arkeoloji Müzeleri ve Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmiş ve sonuçları bir kitap olarak yayımlanmıştır: Rudolf Naumann ve Hans Belting, Die Euphemia-Kirche am Hippodrom zu Istanbul und ihre Fresken (Berlin 1966). 14 Yapının batı tarafındaki nişinde yer alan iki sıra halindeki 14 sahneden oluşan fresko çevriminde, azize Euphemia nın yaşam öyküsü resimlenmiştir. Azizenin doğumu ile başlayan çevrim, Euphemia nın Khalkedonlu Hıristiyanları savunması, mahkemede yargılanması, yapılan çeşitli işkencelerden mucizelerle kurtulması ve ölümü sahneleriyle devam ederek, azizenin Khalkedon Konsili nde gerçekleştirdiği mucize betimiyle son bulur (Resim 2). Bizans dünyasında aziz yaşamlarını öyküleyici biçimde betimleyen anıtsal resim çevrimlerine çok sık olarak rastlanmaz. Bizans kaynaklarında yaşam öyküsü bilinen 150 nin üzerindeki azizden yalnızca on sekizinin yaşam öyküsü anıtsal bir resim programı olarak günümüze ulaşabilmiştir. Bunlardan tek kadın azize Euphemia dır ve Euphemia nın duvar resmine konu olmuş yaşam öyküsü çevrimi de Sultanahmet teki

4 bu yapıdadır. Duvar resimleri kazı sürecinde ilk ortaya çıkartıldıklarında iyi korunmuş vaziyetteydiler. Bu aşamada fotoğraf ve çizimlerle belgelenmiş olan sahneler Naumann ve Belting tarafından yayımlanmıştır. Bugün sahnelerin bir kısmı tamamen ya da büyük ölçüde tahrip olmuşsa da, onların çektikleri fotoğraflar ve yaptıkları çizimlerle sahnelerin hepsi belgelenmiştir (Resim 3, 4). TOPLUMSAL TAR H 284 AĞUSTOS yılında gerçekleştirilen kazıların ardından, freskoların bulunduğu batı duvarı muhdes bir yapı ile koruma altına alınmaya çalışılmıştır (Resim 5). Ancak bu baraka aradan geçen on yıllar boyunca duvar resimlerinin korunabilmesi için yeterli olmamış, resim yüzeylerinde büyük bozulmalar ve kayıplar yaşanmıştır (Resim 6, 7). Uzun yıllar boyunca Sultanahmet teki adliye binasının otopark alanı içerisinde sahipsiz olarak kalan Euphemia Kilisesi, bakımsızlıktan büyük ölçüde harap olmuştur. Adliye binası 2011 yılında terk edilmiş, bina 2015 yılında İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne tahsis edilmiştir yılında Vehbi Koç Vakfı sponsorluğunda yapının konservasyonu ve çevre düzenlemesi çalışmaları başladığında, duvar resimleri yer yer dökülmüş, Sebasteialı Kırk Martyr gibi birkaç önemli sahne ise tamamen yok olup gitmiş vaziyetteydi. Muhdes yapının çatısı kısmen çökmüş, duvarları çatlamış, etrafında ve duvarların üzerinde büyük odunsu bitkiler çıkmıştı. Naos zemini 20 santim kadar asfalt kaplanmıştı. Bu değerli eser, adliye binasının bir köşesine sıkışmış, zamanın yok edici gücüne teslim edilmişti (Resim 8). Yapının kurtarılması ve İstanbul un kültürel zenginliğine kazandırılabilmesi amacıyla hazırlamış olduğumuz konservasyon, restorasyon ve çevre düzenlemesi projesi Vehbi Koç Vakfı tarafından kabul gördü ve vakıf yapıda gerçekleştirilecek çalışmalara sponsor olmak için 2012 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı na başvurdu. 28 Ocak 2013 tarihli Bakanlık izni ile, İstanbul Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü kontrolünde yapıda çalışmalara başlandı. İlk olarak İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından alanda bitki temizliği yapıldı ve 1946 kazısından sonra yapı zemininde birikmiş olan moloz ve ne zaman yapıldığı belli olmayan yaklaşık 30 cm kalınlığındaki asfalt kaplama kaldırıldı. Hazırlanan restorasyon ve çevre düzenlemesi projesinin İstanbul 4 No lu Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylamasının ardından duvar resimleri ve duvarların restorasyonu çalışmalarına başlandı. Freskoların konservasyonu restoratör Gülseren Dikilitaş başkanlığında bir ekip tarafından, (Resim 9) duvarlardaki çalışmalar ise Doç. Dr. Ahmet Güleç denetimindeki ekip tarafından yürütülmektedir. Duvar resimlerinin konservasyonu büyük ölçüde tamamlanmıştır. Duvarların konservasyonu ile ilgili çalışmalar ise halen sürmektedir. Freskoların olduğu batı duvarının bir örtü ile korumaya alınmasının ardından, mevcut muhdes yapının kaldırılarak freskolarda son rötuşların yapılması planlanmaktadır. Batı duvarını örterek freskoları çevre etkilerinden koruyacak bir mimari strüktür projesi DS Mimarlık tarafından hazırlanmış, kurul tarafından onaylanarak yapımına başlanmıştır. Yapının bulunduğu alan Türk ve İslam Eserleri Müzesi nin kullanımında olduğundan Euphemia Kilisesi de bu müzenin bir parçası olarak işletilecek ve ziyaret edilebilecektir. Çalışmaların 2017 yılı içerisinde tamamlanması ve müzenin ziyarete hazır hale gelmesi planlanmaktadır. Böylece, yok olup gitmekte olan önemli bir yapı kurtarılmış, İstanbul un kültür yaşamına bir müze olarak katılmış olacaktır. engin akyürek koç üniversitesi Resim 8 Çalışmalara başlandığında Euphemia Kilisesi nin genel görünümü. Resim 9 Duvar resimleri üzerinde konservasyon çalışmaları. 15

5 Gözden Kaçanlar hazırlayan: arkeologlar derneği istanbul şubesi AZİZE EUPHEMIA KALINTILARI İÇİN KORUMA ÇATISI deniz aslan Proje başlangıcında Euphemia Kilisesi ve yakın çevresi mevcut tüm izleri de içine alacak şekilde çok daha geniş bir bağlamda, çok daha bütünleşik bir algıyı benimseyerek ele alındı. Freskoların sergilenmesinde ise yerden yükseltilmiş bir platform ile bir tür yeni ek olarak okunabilecek bir izlek yansıtma kaygısıyla 3 boyutlu bir takının tasarlanması hedeflendi. Şu anki tasarım sadece bir örtü ve freskolar önünde cam bir korumadan ibaret olup, zemin tümüyle çakıl olarak teşkil edilmiştir. Kanımızca belirli bir anlam kaymasına rağmen gelinen son noktada, korunacak ve teşhir edilecek freskolarla dolaysız bir iletişim fırsatı sağlanmıştır. Üst örtü ise hem yeterince gölge oluşturacak hem de bir nebze boşlukta dururmuşçasına mevcut duvar ve diğer yapısal unsurların tümüyle dışında kendi konstrüktif diliyle ayrışmakta ve yeni olanı temsil etmektedir. Üst örtü ön cephede herhangi bir taşıyıcı olmaksızın 5 metal kolon tarafından taşınan bir üniform olmayan, katlanmış kaset sistemdir. Kolonlar mevcut yapının ve izlerin temel sistemlerine dokunmayan münferit temeller üzerinde ana kirişleri taşımakta, bu ana doğrultulara dik yöndeki merteklerde üst kaplamayı oluşturan kontrplak ve metal kaplamaya altlık teşkil etmektedir. Sergi alanına yaklaşıldığında öncelik yapısal mevcut duvarların ve freskoların algılanması olup, bunların önündeki yansımaz camlar ve bronz bilgilendirme yüzeyleri mevcut sisteme değmeden yer almaktadır. Tümüyle takılır sökülür nitelikte olan ek unsurlar, gelecekte söz konusu olabilecek herhangi bir değişiklikte hiçbir kalıcı iz bırakmadan yerlerinden kaldırılabileceklerdir. Tüm alanı kaplayan hücreli örtü 16

6 içinde serbest olarak duran çakıl, yüzeyin mevcut zeminindeki döşeme harç ve alt yapıların korunması ve drenajın sağlanması için önerilmiştir. Yeni kurguda önerilen çakıl altında kalan ana drenaj hattı, hiçbir şekilde mevcut zeminleri zedelememektedir. Çatı suyu adliye cephesinden alınmakta, böylece alana ek bir su yükü getirilmemektedir. Aydınlatma, örtü konstrüksiyonu içinden yapılmakta, kamaşma yapacak hiçbir aydınlatma unsuru kullanılmamaktadır. Freskoların aydınlatması ise cam paneller ve duvar arasından asimetrik ışık kaynakları ile sağlanmakta olup, aydınlatma için yine yansımaya ve kamaşmaya sebep olmayacak bir düzenek öngörülmektedir. Alanın çevresel algısı sergiledikleri kadar önemli oldu. Daha kentsel bir açılımı tercih etmekle birlikte mevcut koşullar bu anlamda en iyi şekilde değerlendirilmiştir. Alana yaklaşım İbrahim Paşa Sarayı doğrultusundan alanın güney doğusunda olup, alanı çevreleyen mevcut sınır duvarları bir miktar ötelenerek yeni, geçirgen bir ritmi sağlayan metal elemanlar ve içine monte edilen perfore metal tanıtım duvarı ile kimliklendirildi. Aydınlatma karakteri bu hatta da taşınarak gece algısında bir seçicilik sağlanmış oldu. Bir anlamda da var olan yapılar, kentsel konturlar ve Euphemia Kilisesi arasından toplayıcı ya da sonlandırıcı bir yer tarifi üretilmiş oldu. TOPLUMSAL TAR H 284 AĞUSTOS 2017 SON SÖZ* arkeologlar derneği istanbul şubesi Henri Prost otuzlu yıllarda hazırladığı İstanbul planlarında Sultanahmet bölgesini arkeolojik park olarak gösterse de, İbrahim Paşa Sarayı ve daha sonra Antiokhos ve Lausos Saraylarının kalıntılarının bulunacağı alan Vilayet ve Adalet Sarayı için ayrılır yılından itibaren plan gereği bu alanda yapılan yıkım ve kazılarla, kalıntıların gün yüzüne çıkmasına rağmen bir Adalet Sarayı inşa edilmesi için 1949 yılında bir yarışma açılır. Sedad Hakkı Eldem ve Emin Onat ın birlikte hazırladıkları proje yarışmayı kazanır ancak arkeolojik kalıntılar projenin yarışmada öngörüldüğü gibi yapılmasını engelleyecektir. Projedeki duruşma salonu blokları İbrahim Paşa Sarayı nın yıktırılan bölümü yerine inşa edilebilirken Antiokhos Sarayı (Euphemia Kilisesi) ve Lausos Sarayı kalıntılarının üzerine denk gelen giriş bölümü ve savcılık ofislerini içeren kısımlar yapılamaz. Bu blokların inşa edilebilmesi için uzun yıllar devam eden tartışmalar bu alanın tarihine ilginç bir boyut katar. Bülent Tanju nun Sedad Hakkı Eldem Notları 3: Adliye Sarayı yazısı bu tartışmaları ve süreci özetler: Sedad Hakkı Eldem, müellifi olduğu projenin uygulanması için onayı gereken Koruma Kurulu nun bir üyesidir, aynı zamanda devlet memuru olması ve projenin bir devlet projesi olması, ilgili kurul kararlarını önemli ölçüde etkilemiştir. Yine de az sayıda muhalif ses ve finansal sorunların da etkisiyle tartışmalar ve yapım süreci uzayınca, S.H. Eldem daha önce yeterince görkemli olmadıkları için ilgiliyi hak etmediklerini düşündüğü kalıntılar için projesinde bazı revizyonlar yapmıştır. Sonuçta İstanbul un Adliye Sarayı için 16. yüzyıldan kalma İbrahim Paşa Sarayı nın önemli bir kısmı yıkılmıştır. Bizans kalıntılarının bulunduğu alan ise, tüm baskıya rağmen yapılaşmamıştır. Ne var ki kent yaşamına özgün kimliğini sergileyecek şekilde de dahil edilmemiştir. Euphemia Kilisesi nin (Antiokhos Sarayı) freskli bölümü uzun yıllar bir kulübe içinde gözlerden uzak sağlıksız bir ortamda korunmaya çalışılmıştır. Lausos Sarayı nın kalıntılarının önemli bir kısmı ise, bugün Fatih Belediyesi nin ahşap sahne yapısının altında dikkatli gözlerin ilgisini beklemeye devam etmektedir. Kalıntıların başka kısımları da ya çiçek tarhlarının içinde birer peyzaj elemanına ya da evsizlerin siper olarak kullandıkları ve dibinde ateş yaktıkları bir koruma duvarına dönüştürülmüştür. İstanbul Adliyesi Çağlayan daki yeni yerine taşınınca Sultanahmet teki yapı İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne tahsis edilmiştir. Kaderin bir cilvesi olarak eski Adliye Sarayı binası da artık erken Cumhuriyet dönemi mimarlık tarihinin önemli bir temsilcisi olarak kültürel mirasımızın bir parçası olmuştur. Euphemia Kilisesi kalıntılarının korunması için başlatılmış olan yeni proje önemli bir umuttur. Bu umudun büyümesinin, Antiokhos ve Lausos Sarayı kalıntılarını kapsaması ve kentin başka arkeolojik alanları için de örnek teşkil etmesi dileğiyle... * Bu yazı dizisi Arkeologlar Derneği İstanbul Şubesi adına Zeynep Kuban ve Yiğit Ozar tarafından hazırlanmaktadır. 17