AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER

Transkript

1 Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı Haziran 2013, Fatih Üniversitesi, İstanbul AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER ÖZET Himmet HAYBAT 1, Mehmet Akif SARIKAYA 1, Attila ÇİNER 2, Mehmet KARAKUYU 1 Doğu Akdeniz bölgesinde bulunan eski buzullar paleoiklim hakkında çok yararlı bilgiler sağlamaktadır. Buzullaşma bölgelerinde yürütülen güncel beşeri faaliyetler de coğrafya bilimi açısından önem arz etmektedir. Geçmiş buzullaşmaların dağılımını ve yaşlarını belirlemek ve bu bölgelerdeki beşeri faaliyetleri incelemek için Batı Toroslar da arazi ve laboratuvar çalışmaları yürütülmüştür. Bu amaçla Türkiye nin güneybatısında bulunan Akdağ (36.54 ⁰ K, ⁰ D, 3016 m) seçilmiştir. Öncelikle bölgede bulunan üç buzul vadisinin haritaları hazırlanmış ve kozmojenik Cl- 36 yüzey tarihlendirme yöntemi için araziden 41 adet kayaç örneği alınmıştır. Örneklerimiz Fatih Üniversitesi Coğrafya Bölümünde bulunan Kozmo-Lab da ( hazırlanmış, izotop oranları Fransa- CEREGE de bulunan ASTER Hızlandırıcılı Kütle Spektometresi nde ölçülmüştür. Sonuçlar, Son Maksimum Buzul Çağı nda (LGM: Son Buzlu Maksimum u; günümüzden 21 bin yıl önce) Akdağ daki buzulların yaklaşık 6 km uzunluğa ulaştıklarını göstermektedir. Bu döneme ait morenler deniz seviyesinden metre yükseklikte yer almaktadırlar ve kozmojenik izotoplar kullanılarak elde edilen yaşları 23.9±1.8 bin ve 19.0±1.1 bin yıl öncesine tarihlenmektedir. Bölgede LGM öncesi (37.1 bin yıl) ve sonrası (16.0 bin yıl) buzulların varlığı da belirlenmiştir. Günümüzde Akdağ üzerinde herhangi bir güncel buzul bulunmamaktadır. Elde edilen bu ilk sayısal veriler, Akdağ çevresinde bulunan diğer dağlarla (Sandıras ve Dedegöl gibi) tutarlılık göstermektedir. Bu çalışmada ayrıca Akdağ üzerinde bulunan yayla yerleşimleri üzerindeki beşeri faaliyetler de incelenmiştir. Dört farklı yayla yerleşiminde toplam otuz bir hanede anket ve mülakat çalışmaları uygulanmıştır. Yapılan birebir görüşmeler neticesinde yaylacıların hayvancılık, dinlenme ve arıcılık faaliyetlerinde bulundukları bilgisine ulaşılmıştır. Yayla çevresinde yapılan bu tip gözlem çalışmaları yayla hayatı ve yaylada yaşayan insanların problemlerine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Akdağ, Batı Toroslar, Kozmojenik yüzey tarihlendirme, Yaylacılık 1. GİRİŞ Günümüzde Türkiye de buzullar üç farklı bölgede dağılım göstermektedir. Bu bölgeler Toros Dağları nın GD su, Karadeniz in doğusu ve bağımsız olarak Anadolu ya dağılmış dağlık alanlardır (Kurter, 1991; Çiner, 2003, 2004; Sarıkaya, 2011). Toroslar bölgesindeki güncel buzullar daha çok Türkiye nin GD bölgesinde bulunan Cilo ve Sat Dağları nda dağılım gösterir (Sarıkaya, 2011). Karadeniz bölgesindeki dağlarda oluşan buzullar daha çok Karadeniz in GD sunda bulunur (Sarıkaya, 2011). Türkiye de geçmiş dönemlerde gelişen buzulların da izlerine rastlanmıştır. Daha çok Geç Kuvaterner döneminde Son Buzul Maksimumu na tarihlenen bu buzul oluşumları Türkiye deki dağlarda en geniş yayılıma sahip eski buzulları oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı Batı Toroslar da yeralan Akdağ daki (36.54 o K, o D, 3016 m) Geç Kuvaterner buzullaşmalarının varlığını araştırmak ve buzullara ait tarihleme çalışmasına ait ilksel verileri sunmaktır. Ayrıca çalışma bölgesinde bulunan beşeri faaliyetlerin buzul şekilleri ile olan ilişkisi de incelenmiştir. Birinci amacın temelinde bölgede bulunan Geç Kuvaterner buzul çökellerinin analizleri hedeflenmiştir. Bu amaç doğrultusunda bölgede bulunan jeomorfolojik oluşumlardan özellikle morenler haritalanmış ve moren sedlerini oluşturan bloklardan yüzey örnekleri alınarak geçmişe ait buzullaşma tarihçeleri belirlenmiştir. Bu doğrultuda elde edilen eskiye ait buzullaşma bilgileri geçmişte bölgede buzulların nasıl dağılım gösterdiğini ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmanın diğer konusunu içeren beşeri faaliyetler bölgede bulunan yaylacılık faaliyeti yürüten insanlar üzerinde yapılmış ve çalışma bölgesindeki yaylacıların sosyal, kültürel ve ekonomik yaşam şartları ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu amaç doğrultusunda bölgede bulunan insanların nerede, nasıl, hangi şekilde ve hangi amaçla bu bölgede yaşadıkları analiz edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın gerçekleştirme sebeplerinden bir diğeri de bu bölgedeki yaylacılık faaliyetlerinin jeomorfolojik oluşumlarla nasıl bir bağlantı içerisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle bölgede yaşayan insanların fiziksel çevre ile nasıl bir bağlantılarının olduğu incelenmiştir. Ayrıca beşeri faaliyetler altında yürütülen çalışmada bölgede gelecekte nasıl bir potansiyelin olduğu belirlenmiştir. Bu potansiyel belirlenirken çalışma alanındaki fiziki ve sosyal yapı ele alınmıştır. 1 Fatih Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Türkiye, himmet3535@gmail.com, masarikaya@fatih.edu.tr, mkarakuyu@fatih.edu.tr 2 Hacettepe Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Türkiye, aciner@hacettepe.edu.tr

2 AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER 2. ÇALIŞMA ALANI Akdağ, Türkiye nin GB sındaki Batı Toros larda bulunur. Toroslar ın yüksek zirvelerinden birisi olan Akdağ, 3014 m lik zirvesiyle Elmalı polyesi ile Eşen çayı arasında, Antalya ile Muğla il sınırının ortasında bulunmaktadır (Şekil 1; Şekil 2). Şekil 1: Çalışma alanının sayısal yükseklik modeli Şekil 2: Yerleşim yeri haritası

3 Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı Haziran 2013, Fatih Üniversitesi, İstanbul Akdağ ın üzerinde KD ya doğru uzanan Taşkuzluklu, Kuruova ve Karadere isimli üç ana buzul vadisi bulunmaktadır (Doğu vd., 1999). Taşkuzluklu vadisi tekne şekilli bir vadi olup moren oluşumları 2300 m den başlayıp 1900 m de sona ermektedir. İkizgöl deki morenlerin üst noktası 2430 m dir ve 2200 m de sona ermektedir. Subaşı mevkiinde bulunan morenler metre arasında bulunmaktadır. Diğer moren oluşumlarının bulunduğu Kuruova da ise morenler 2580 metreden 2550 metreye kadar inmektedir (Şekil 3). Vadiler Akdağ ın zirvesindeki sirklerden başlayarak alt morenlere kadar uzanmaktadır. Şekil 3: İkizgöl mevkiinde bulunan cephe moreninin panoramik görüntüsü. Bakış yönü kuzeye doğrudur. Jeolojik anlamda Akdağ Kretase den Miyosen e kadar uzanan bir dönemde oluşmuş neritik ve pelajik kireçtaşlarından meydana gelmiştir (Doğu vd., 1999). Dağın çevresinde ve üzerinde bulunan dereler kışın biriken kar suyu ile beslenmektedir. Bu nedenle yazın ortasına doğru su sıkıntısı görülmektedir. Ayrıca dağın üzerinde irili ufaklı beş tane göl bulunur. Çalışma alanı konum olarak Akdeniz bölgesinde ve Akdeniz iklim kuşağında yer almasına rağmen yükseltinin etkisiyle karasal iklim özelliklerini taşımaktadır yılları arasındaki ortalama sıcaklık verilerine bakıldığında Akdağ ın 3000 m den yukarıda kalan kısımları yıllık ortalama 3 C hava sıcaklığına sahip olduğu görülür. 3. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Toroslar'daki buzul oluşumlarıyla ilgili araştırmalar ilk kez Ainsworth (1842) ve Palgrave (1872) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmalar 19. yy a dayanmaktadır (Ainsworth, 1842; Palgrave, 1872). 20. yy da Toroslar daki buzul çalışmalarını (Maunsell, 1901; Bobek, 1940; Louis, 1944; İzbırak, 1951; Erinç, 1953; Blumenthal, 1952, 1958; Wright, 1962) yapmışlardır. Türkiye'deki buzullar genelde üç bölgeye ayrılmıştır (Çiner, 2003, 2004; Sarıkya, 2011). Bu üç bölgeden biri olan Toroslar da bulunan Akdağ'da yapılan ve buzul, karst jeomorfolojisi ve bölgenin beşeri faaliyetler üzerindeki etkisinin incelendiği bir çalışmada üç buzul vadisitespit edilmiştir (Doğu vd., 1999). Karadere Vadisi Akdağ'da bulunan üç büyük buzul vadisinin en büyüğü olup 8 km uzunluğundadır. Vadinin dil kısmında moren oluşumlarının olduğu görülmektedir (Doğu vd.,1999). Akdağ'ın diğer bir buzul vadisini oluşturan Kuruova'nın üç farklı morfolojik özelliğe sahip olduğu tespit edilmiştir. Bunlar fluviyal, karst ve buzullardır (Doğu vd., 1999). Üçüncü buzul vadisi olan Taşkuzluklu GB-KD yönünde uzanan 3 km uzunluğunda bir buzul vadisidir (Doğu vd., 1999). Akdağ kütlesinde paleo-karstın Pleistosen buzullaşmasına etkisini inceleyen bir çalışmada buzullaşmanın zirveden dağın daha alçak seviyelerine kadar gelişmiş olduğu belirtilmektedir (Bayrakdar, 2012). Ayrıca araştırmada buzul vadilerinin farklı bakı, yükselti ve lito-stratigrafik yapıya sahip olmaları nedeniyle karstlaşmanın etkisiyle geliştiği sonucu belirtilmiştir (Bayrakdar, 2012). 4. YÖNTEM Kozmojenik tarihlendirme yöntemi herhangi bir kayacın veya sedimanın ne zamandan itibaren yüzeylendiğinin hesaplanmasına amaçlayan bir tarihlendirme yöntemidir (Sarıkaya, 2012). Uzaydan gelen kozmik ışınların atmosferi geçerek yeryüzündeki kayaçlarla reaksiyona girmesiyle kayaç yüzeylerinde kozmojenik izotoplar birikmeye başlar. Kayaçta bulunan elementler ile kozmik ışınlar arasındaki bu ilişki devam ettikçe bu süreç devam eder (Phillips vd., 1990; Zreda vd., 1994, 1999; Zreda ve Phillips, 1995; Steig vd., 1998). Bu yöntem için kayaçlarda oluşan nadir izotoplar kullanılmaktadır. Başlıcaları He 3, Ne 21, Be 10, Al 26, C 14, Cl 36 dır. Bu izotoplar ancak hızlandırıcı kütle spektrometre ile analiz edilirler. Bu

4 AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER analizlerden sonra kayacın ya da sedimanın ne zamandan beri kozmik radyasyona maruz kaldığı hesaplanmaktadır (Martini vd., 2001; Sarıkaya vd., 2008). Çalışmamızda kullanılmak üzere Akdağ da bulunan morenler üzerinden kayaç örnekleri alınmıştır. Keski ve balyoz kullanılarak, yüzeyden en fazla 5 cm derinlikte yaklaşık her bir örnek için 500 gram toplam 41 örnek alınmıştır. Örnekler daha sonra Kozmo-Lab a getirilerek önce kırılıp-ufalanarak, belirli tane boyutunda elenmiştir. Cl elementi kayaç oluşturan diğer elementlerden Sarıkaya (2009) da belirtilen yöntemler kullanılarak ayrıştırılarak, AgCl formunda son örnek izotop ölçümleri için Fransa CEREGE deki AMS laboratuvarına gönderilmiştir. Çalışmada Akdağ çevresindeki yaylacılık faaliyetleri incelenirken anket ve mülakat yöntemi uygulanmıştır. Yapılan araştırmada 31 hanede 52 sorudan oluşan anket gerçekleştirilmiştir. Anket soruları hazırlanırken sosyal, kültürel ve ekonomik olarak üç grup altında sınıflandırılmıştır. Sorular iki sayfadan oluşan A4 kâğıtlara basılmış ve 2012 yılının haziran ayında gerçekleştiren arazi çalışmalarında uygulanmıştır. Her bir hanede sadece hanede yaşayan bir kişiye uygulanan anket sonuçları aşağıda sunulmuştur. 5. SONUÇ VE YORUMLAR Çalışma sonunda alınan 41 kayaç örneğinden kozmojenik yaş tayinleri gerçekleştirilmiş ve detaylı sonuçlar Sarıkaya vd., (2013) de sunulmuştur. Analiz edilen morenlerin Son Buzul Maksimumu (LGM) ve öncesindeki dönemlerde çökeldikleri tespit edilmiştir. Maksimum buzullaşma döneminin 23.9±1.8 bin ve 19.0±1.4 bin yıl önce olduğunu gerçekleştiği düşünülmektedir. Ayrıca bölgede LGM öncesi 37.1 bin yıl öncesi ve sonrası 16.0 bin yıl buzulların varlığı da belirlenmiştir. Hesaplanan yaşların sonucunda Taşkuzluk vadisinde buzulların erimesi 21.6±0.4 bin yıl öncesinde başlamıştır. Karadere vadisinde buzulların erimesi ise 20.9±0.5 bin yıl önce başlamıştır. Akdağ daki hesaplanan yaş sonuçlarının KB sında bulunan Sandıras (Sarıkaya vd., 2008) ve KD sundaki Dedegöl (Zahno vd., 2007) dağlarındaki sonuçlar ile tutarlılık göstermektedir. Bu çalışma ayrıca LGM öncesi (40 bin yıl civarı) bir buzullaşma döneminin de varlığı tespit edilmiştir (Şekil 4). Şekil 4: Çalışma alanına ait örnek lokasyonları ve buzul çağına göre moren haritası Beşeri faaliyetler konusunda yapılan çalışmanın sonucunda bölgede yaşayan insanların daha çok hayvancılık için yaylacılık faaliyetlerinde bulundukları tespit edilmiştir. Yaylaya çıkış amacı ile ilgili sorulan

5 Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı Haziran 2013, Fatih Üniversitesi, İstanbul sorularda kişiler 58% hayvancılık, 36% dinlenme ve 6% oranında arıcılık amacıyla yaylaya çıktıklarını belirtmişlerdir. Yapılan anketler sonucunda çalışma alanı çevresinde yaşayan insanların bölgede yaşamlarını zor şartlarda sürdürmelerine rağmen yaylacıların yaylada yaşamlarından şikâyetçi olmadıklarını dile getirmişlerdir (Şekil 5). Yaylada yaşamaktan memnun musunuz sorusuna yaylacıların 81% oranında evet, 16% oranında hayır ve 3% oranında kararsız olduğunu belirtmişlerdir. Ancak yaz döneminin sonuna doğru su sıkıntısının baş gösterdiği belirtilmiştir. Bu bölgenin en önemli ve öncelikli olarak çözülmesi gereken sorunlarındandır. Ayrıca buradaki yaylaların yaylacılık faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi açısından gerek yaz gerekse kış turizmi açısından önemli bir potansiyele sahip olduğu gözlenmiştir. Şekil 5: Yaylacılara yöneltilen sorulardan bir örnek Beşeri faaliyetler konusunda yapılan çalışmanın sonucunda bölgede yaşayan insanların daha çok hayvancılık için yaylacılık faaliyetinde bulundukları ortaya çıkmıştır. Yapılan anketlerde yaylacıların 58% si hayvancılık, 36% sı dinlenme ve 6% sı arıcılık yapmak amacıyla yaylaya çıkmaktadırlar (Şekil 6). Şekil 6: Yaylacılara yöneltilen diğer bir soru Çalışma alanında gerçekleştirilen arazi çalışması sonucunda yaylacıların jeomorfolojik oluşumlarla bağlantılı olduğu gözlemlenmiştir. Yaylacılar yerleşme konumlarına bakıldığında çadırlar morenlerin arkasında yer alan buzul göllerinin taşkın düzlüklerindeki nispeten düz ve çayırlık alanlarda kurulmuştur (Şekil 7). Fiziksel çevreyle olan diğer bağlantı yaylacıların su kaynakların yakınında konuşlanmış olmasıdır. Akdağ daki ileriye dönük potansiyele bakıldığında dağın zirvesine tırmanırken uygun yürüyüş parkurları bulunmaktadır. Ayrıca Akdağ ın doğu ve batı yakasında iki tane şelale oluşmuştur ve doğal güzelliğe sahip olan Yeşilgöl bulunmaktadır (Şekil 8). Bu bölgelerde ileriye yönelik turizm planlamalarında göz önünde bulundurması gereken lokasyonlardandır.

6 AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER Şekil 7: Yaylacıların çadırlarını kurarken jeomorfolojik etkenleri göz önünde bulundurduklarını gösteren bir görünüm. Subaşı bölgesinde bulunan çöküntü alanından alınan bir görüntüdür. Bakış yönü güney yönündedir. Şekil 8: Akdağ da bulunan Yeşilgöl doğal ve kültürel güzelliği ile başlıca ziyaret yerlerindendir.

7 Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı Haziran 2013, Fatih Üniversitesi, İstanbul Bölgede bulunan Uçarsu Yeşilgöl ün 250 m kadar GB sında bulunan bir şelaledir. Şalalenin doğal güzelliği olmasının yanında kültürel açıdan da bir öneme sahiptir. Türkiye nin çeşitli yerlerden gelen insanların her yılın 6-9 Haziran arasında şenlikler düzenlenmektedir. Bu açıdan bakıldığında Akdağ ın ileriye yönelik turizm potansiyeline sahip olduğu öngörülmektedir. KATKI BELİRTME Bu çalışma TÜBİTAK (Proje no: 110Y300) tarafından desteklenmiştir. KAYNAKÇA Bayrakdar, C. (2012). Akdağ kütlesi nde (Batı Toroslar) paleo-karstin pleistosen buzullaşmalarına etkisi. H. Korkmaz & A. Karataş (eds). III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu (s ). Hatay, 4-6 Ekim. Çiner, A. (2004). Turkish glaciers and glacial deposits. In: J. Ehlers and P. L. Gibbard (Eds.), Quaternary Glaciations: Extent and Chronology, Part I: Europe, pp Elsevier Publishers, Amsterdam. Çiner, A. (2003). Türkiye nin güncel buzulları ve Geç Kuvaterner buzul çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 1, Doğu, A. F., Çiçek, İ., Gürge, G., & Tunçel, H. (1999). Akdağ'ın Jeomorfolojisi ve Bunun Beşeri Faaliyetler üzerindeki Etkisi (Fethiye-Muğla). Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi, 7, Kurter, A., (1991). Glaciers of Middle East and Africa glaciers of Turkey. R. S. Williams & J. G. Ferrigno (Ed.), Satellite Image Atlas of the World. (s. 1-30). USGS Professional Paper. Martini, I. P., Brookfield, M. E., & Sadura, S. (2001). Principles of Glacial Geomorphology and Geology. New Jersey: Prentice-Hall. Phillips, F. M., Zreda, M., Smith, S.S., Elmore, D., Kubik, P.W., & Sharma, P., (1990). Cosmogenic chlorine-36 chronology for glacial deposits at Bloody Canyon, Eastern Sierra Nevada. Science, 248, Sarıkaya, M. A. (2012). Kozmojenik yaşlandırma yöntemleri: Teori ve uygulama alanları. N. Kazancı & A. Gürbüz (Ed.), Kuvaterner bilimi (s ). Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları. Sarıkaya, M. A. (2011). Türkiye nin güncel buzulları. Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, 6, Sarıkaya, M. A., Zreda, M., Çiner, A., & Zweck, C. (2008). Cold and wet Last Glacial Maximum on Mount Sandıras, SW Turkey, inferred from cosmogenic dating and glacier modeling. Quaternary Science Reviews, 27, Steig, E. J., Wolfe, A. P. & Miller, G. H. (1998). Wisconcinian refugia and the glacial history of eastern Baffin island, Arctic Canada: Coupled evidence from cosmogenic isotopes and lake sediments. Geology, 26, Zahno, C., Akçar, N., Yavuz, V., Kubik, P., Schluchter, C. (2007). Determination of cosmogenic surface ages of paleoglaciers of South-west Anatolia and paleoclimatic interpretations. In: VI. Quaternary Workshop of Turkey. Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey (in Turkish). Zreda, M., England, J., Phillips, F., Elmore, D., & Sharma, P. (1999). Unblocking of the Nares Strait by Greenland and Ellesmere ice-sheet retreat 10,000 years ago. Nature, 398, Zreda, M., & Phillips, F. M. (1995). Insights into alpine moraine development from cosmogenic 36Cl buildup dating. Geomorphology, 14 (2),

8 AKDAĞ DA (BATI TOROSLAR) GEÇ KUVATERNER BUZULLAŞMALARI VE BEŞERİ FAALİYETLER Zreda, M., Phillips, F. M. & Elmore, D. (1994). Cosmogenic 36Cl accumulation in unstable landforms. Simulations and measurements on eroding moraines. Water Resources Research, 30 (11), rocks. Earth and Planetary Science Letters, 105, Worldclim. (2005). Küresel iklim verisi. Ocak, 2013 tarihinde adresinden alındı.