Maden Tetkik ve Arama Dergisi

Transkript

1 Türkçe Bask ISSN : X Van Gölü nün Geç Kuvaterner Tektono-Stratigrafik Evrimi... Naci GÖRÜR, M. Nam k ÇA ATAY, Cengiz ZABCI, Mehmet SAKINÇ,...Remzi AKKÖK, Hande fi LE ve Sefer ÖRÇEN 1 Bat Anadolu'da Geç Senozoyik Geniflleme Tektoni i: Menderes Çekirdek Kompleksinin Yüzeylemesi ve liflkili Havza Oluflumu... Gürol SEYITO LU ve Veysel IfiIK 49 Türkiye Geç Pleyistosen Buzullaflmasi ve Paleoiklimi... M. Akif SARIKAYA, Attila ÇINER 109 Ankara Dolay nda Geç Permiyen Uyumsuzlu u ve Temel Kayaçlarda Yeni Yafl Bulgular, Ankara, Türkiye... Mustafa SEV N, Mustafa DÖNMEZ, Gökhan ATICI, A. Hande ESATO LU VEKL,... Ender SARIFAKIO LU, Serap ARIKAN, Havva SOYCAN 131 Amasya Civar Geç Kretase Yafll Ultrapotasik Volkaniklerinde Farkl laflma Süreçleri... Fatma GÜLMEZ ve fi. Can GENÇ 151 Bor Yataklar n çeren Neojen Havzalar n n Jeolojik Özellikleri: Yataklar n Genel De erlendirmesi ve Gelecek Öngörüsü, Türkiye... Cahit HELVACI 171 Do u Anadolu Bölgesi ndeki Kabuk Yap s n n Düfley ve Yatay Yönlü Analizi... Oya PAMUKÇU, Tolga GÖNENÇ, Ayça YURDAKUL ÇIRMIK, fievket DEM RBAfi, Seyit TOSUN 219 Antik Madencilik Hakk nda Arkeolojik ve Jeolojik Görüfller... Prentiss DE JESUS ve Gonca DARDEN Z 233 Dumanl Köyü nde (Çanakkale - Türkiye) Asbest Maruziyetinin T bbi Jeoloji Aç s ndan De erlendirilmesi; Disiplinler Aras Bir Çal flma... Erdinç Y TBAfi, Arzu M R C, U ur GÖNLÜGÜR,... Coflkun BAKAR, Onur TUNÇ, F rat fiengün ve Özgür IfiIKO LU 249 Jeolojik Miras ve Türkiye Jeositleri Çat Liste si... Nizamettin KAZANCI, Fuat fiaro LU, Yaflar SULUDERE 261 Emet Bor Yata nda (Türkiye) ki Yeni Mineralin Bulunuflunun Öyküsü: Emetit Ca 7Na 3K(SO 4) 9 ve Fontarnauit Na 2Sr(SO 5)[B 5O 8(OH)](H 2O) 2... Cahit HELVACI 271 Katk Belirtme Maden Tetkik ve Arama Dergisi Yay n Kurallar MTA Dergisi (2015) 151: MADEN TETK K VE ARAMA DERG S Maden Tetkik ve Arama Dergisi Ç NDEK LER TÜRK YE GEÇ PLEY STOSEN BUZULLAfiMASI VE PALEO KL M LATE PLEISTOCENE GLACIATIONS AND PALEOCLIMATE OF TURKEY M. Akif SARIKAYA a * ve Attila Ç NER a a Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü, stanbul Teknik Üniversitesi, Maslak 34469, stanbul Anahtar Kelimeler: Buzul, Kuvaterner, Geç Pleyistosen, Kozmojenik Yüzey Tarihlendirme, Moren, Paleoiklim. ÖZ Buzullar, iklim de iflikliklerine nispeten h zl bir flekilde tepki vererek çevre flartlar n do rudan kay t alt na ald klar ndan, bir bölgenin atmosferik koflullar hakk nda önemli ip uçlar içerirler. Benzer flekilde, geçmifl dönemlerdeki buzullar n incelenmesi ile de paleoiklim koflullar hakk nda bilgiler elde edilebilir. Bu makalede son y llarda Türkiye da lar ndaki eski buzul çökellerinden kozmojenik yüzey tarihlendirmesiyle elde edilen Geç Pleyistosen buzul kronolojileri ele al nmaktad r. Ayr ca yap lan bu çal flmalara genel bir bak fl aç s getirilerek, buzullaflma zamanlar ve paleoiklim hakk nda bölgesel ç kar mlar sunulmaktad r. Türkiye de toplam 27 bölgede buzullar geliflmifltir. Bunlar Toros Da lar, Do u Karadeniz Da lar ve Anadolu nun çeflitli bölgelerine da lm fl yüksek da larda gruplanm fllard r. fiimdiye kadar 9 da dan toplam 363 adet kozmojenik yüzey örne i al nm fl olup elde edilen sonuçlara göre, Türkiye de bilinen en eski Geç Pleyistosen buzul ilerlemesinin MIS 4 (71 bin y l önce) de bafllayarak, MIS 3 (29-35 bin y l önce) sonuna kadar devam etti i düflünülmektedir. Sonras nda buzullar daha da ilerlemifl ve en genifl boyutlar na 21 bin y l önceki Son Buzul Maksimum u (Last Glacial Maximum; SBM) s ras nda ulaflm fllard r. Bu sadece Türkiye de de il Avrupa, Kuzey Amerika ve Dünya n n di er bölgelerde de gözlenen küresel anlamdaki SBM (~19-23 bin y l önce) ile de uyumludur. SBM den sonraki dönemlerde s nman n artmas yla buzullar giderek küçülmüfl, Geç Buzul (Late Glacial) (19-13 bin y l önce) ve Genç Dryas (Young Dryas) ( bin y l önce) dönemlerinde, zaman zaman duraklayarak, bazen de bir miktar ilerleyerek ait olduklar dönemlerin morenlerini depolam fllard r. klimin günümüz koflullar na yaklaflt Holosen de ise (son 11.7 bin y l), Türkiye nin sadece çok yüksek da lar nda (>3500 m) buzullar görmek mümkün olmufltur. Yapt m z buzul modellemeleri ve di er proksi veriler, SBM ikliminin günümüzden 8-11 C daha so uk, ya fl koflullar n n ise güneybat Anadolu da günümüzden kat daha fazla, orta ve iç kesimlerde günümüzdekine yak n ve kuzeydo uda ise günümüzden % 30 daha kurak oldu unu göstermektedir. Geç Buzul da iklimin günümüzden C daha so uk ve %50 kadar daha fazla nemli; Erken Holosen de C daha so uk ve iki kat na kadar daha ya fll ; Geç Holosen de ise ya fl koflullar n n günümüze yaklaflt n ancak hava s cakl n n hala günümüz de erlerinden C daha so uk oldu unu ortaya koymaktad r. Keywords: Glacier, Late Pleistocene, Quaternary, Cosmogenic Surface Exposure Dating, Moraine, Paleoclimate. ABSTRACT Glaciers respond quickly to climatic changes and thus they are considered to be very accurate indicators of changes in atmospheric conditions. Similarly, the extent of past glaciers gives valuable insights into paleoclimatic changes. For this purpose, we reviewed the paleo-glaciated mountains where cosmogenic surface exposure dating was applied in * Baflvurulacak yazar: M. Akif Sar kaya, masarikaya@itu.edu.tr 111

2 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi Turkey. We also evaluated the paleoclimatic results obtained from these studies to provide a regional overview. Twenty-seven mountains in Turkey are high enough to support Quaternary valley glaciers or ice caps. The timing of glaciations was reported mainly by cosmogenic dating of moraines. We re-evaluated the dated sites and recalculated some of the published cosmogenic ages using the up-to-date production rates. The oldest geochronological records reported from the region belong to the glaciations before the globally defined Last Glacial Maximum (LGM). These glaciers developed probably during the beginning of the last glaciation (MIS 4; 71 ka ago) and stopped advancing at the end of the MIS 3 (at ka ago). Later, glaciers expanded and reached to their most extensive locations during MIS 2 (after 29 ka ago). They reached maximum extents between 21.5 ka ago and 18.5 ka ago. This local-lgm was synchronous with the global- LGM. After the LGM, the glaciers started to retreat to less extensive positions and deposited their moraines ~16 ka ago during the Late Glacial. The Younger Dryas (~12 ka ago) advances were also reported from a limited number of mountains. Rare Early Holocene glaciations were dated to 8.5 ka in the interior regions. Late Holocene (1-4 ka ago) and Little Ice Age (between AD) advances were also observed. We reconstructed the paleoclimate using glacier modeling together with paleoclimate proxy data from several regions. The results show that LGM climate was 8-11 C colder than today and moisture levels were 1.5 to 2 times in SW Turkey, somewhat similar to modern values in central parts and 30 % drier in the NE. The Late Glacial was colder by C based on up to 50 % wetter conditions. The Early Holocene was C colder and up to twice as wet as today, while the Late Holocene was C colder and its precipitation amounts approached to similar conditions as today Girifl Türkiye nin buzul varl n araflt rmaya yönelik çal flmalar son y llarda giderek artmaktad r. Günümüz iklim de ifliklikleri nedeniyle gün geçtikçe kaybolan buzul varl m z n araflt r lmas ve geçmifle ait kay tlar n n nicel olarak incelenmesi, gelece e yönelik iklimsel öngörülerin daha sa l kl yap lmas n sa layacakt r. Hükümetler Aras klim De iflikli i Paneli (IPCC) nin 27 Eylül 2013 tarihinde yay mlad en son raporunda da belirtildi i üzere, küresel iklim de- iflikli i art k kuflku götürmez bir gerçektir. Ayn rapora göre, Dünya n n ortalama yüzey s cakl 1901 den beri 0.89 C yükselmifl, bu art fl Dünya üzerindeki kar ve buz örtülerinde ciddi miktarlarda azalmaya yol açm flt r. Buna göre Dünya buzullar n n y lda yaklafl k 259 milyar tonu yok olmaktad r. Grönland buzullar n n buz kayb y ll k 97 milyar tona, Antarktika n n y ll k kayb ise 121 milyar tona ulaflm flt r (IPCC, 2013). Ülkemizde de durum çok farkl de ildir. Sar kaya (2012) n n A r Da nda yapt çal flmaya göre ülkemizin en büyük buzulu olan A r Buz Takkesi son 35 y lda ( aras ) % 29 oran nda küçülmüfltür. Yavafll vd. (2015) nin yapt en son çal flmaya göre ise tüm Türkiye buzullar n n alansal da l m son 41 y lda 25 km 2 den 11.2 km 2 ye düflmüfltür. Günümüze dönük bu ve benzeri çal flmalar n ortaya koydu u iklimsel de iflim gerçekli i, acaba geçmiflte hangi büyüklükte ve s kl kta olmufltu? O dönemlerde Türkiye deki buzullar n yay l m nas ld? Geçmifl buzullar ile günümüz buzullar aras nda ne gibi co rafi ve iklimsel iliflkiler vard? Günümüzdekine benzer iklimsel de iflimler geçmiflte de meydana gelmifl miydi? Geçmiflteki de iflimlerin insan etkisinden yoksun oldu u düflünülürse, acaba do al de iflimlerin günümüz iklim de iflikliklerine katk s ne kadard r? Bu ve benzeri sorular n yan tlar n aramak için eski buzul kay tlar n n araflt r lmas gerekmektedir. Bu çal flmada Türkiye nin Kuvaterner buzul dönemlerinde geliflen buzullar n yay l m alanlar ve zamanlamas hakk nda bir derleme yap lm flt r (fiekil 1). Ayr ca buzul dönemlerinde hüküm sürmüfl paleoiklim koflullar hakk nda elde edilen bulgular sunulmufltur. Son y llarda ülkemizde gerçeklefltirilen nicel buzul araflt rmalar ve geçmifl buzullar n yaflland r lmas na yönelik çal flmalar, Türkiye nin Geç Pleyistosen ( bin y l aras ) ve k smen de Holosen (son 11.7 bin y l) de önemli buzullaflma evreleri geçirdi ini ortaya koymaktad r (Sar kaya vd., 2011). Daha önceleri sadece göreceli konum ve büyüklüklerine göre gerçeklefltirilen bu çal flmalar (Erinç, 1951; Do u vd., 1993; Çiner, 2003; 2004) art k buzullar n ilerleyifl ve geri çekilme zamanlar n belirleyebilen nicel yaflland rma çal flmalar ile çok daha hassas bir flekilde yap labilmektedir. Bu çal flmada, Türkiye de son y llarda yap lan çal flmalara genel bir bak fl aç s getirilerek buzullaflma zamanlar ve paleoiklim hakk nda bölgesel ç kar mlar sunulmufltur.

3 MTA Dergisi (2015) 151: fiekil 1- Türkiye Geç Pleyistosen buzullar n n da l m. K rm z ile gösterilen bölgeler kozmojenik tarihlendirme yap lan alanlar göstermektedir. 2. Kuvaterner Buzullar ve Buzul Ça lar Buzullar ve iklim birbirleriyle do rudan iliflkili olup süregelen iklimsel de iflimlere çok h zl bir flekilde tepki verirler (Oerlemans, 2001). Buz Ça (Ice Age) olarak da adland r lan Pleyistosen deki iklimsel de iflimlerin en güvenilir kay tlar buzullar taraf ndan sa lanmaktad r. Kuvaterner de (son 2.58 milyon y l) hüküm sürmüfl iklim de ifliklikleri, buzul dönemlerinin oluflumundaki en önemli etmendir. Dünyam z n yörüngesindeki periyodik de iflimler, yeryüzüne ulaflan günefl fl nlar n n fliddetini ve dolay s yla dünyam z n iklimini etkilemektedir. Milankovitch Döngüleri olarak da an lan bu de iflimler, so uk iklim koflullar nda buzullar n ilerlemesine, nispeten daha s cak dönemlerde ise buzullar n küçülmesine neden olmaktad r. Kuvaterner Devri içinde her biri birer Denizel zotop Seri (MIS: Marine Isotope Stages) numaras ile isimlendirilen en az 21 tane buzul döneminin geliflti i düflünülmektedir. Bu buzul ça lar ndan son 900 bin y l içindeki 4 tanesi küresel anlamda çok büyük boyutlara ulaflm flt r. Bunlar, en eskiden en güncele do ru s ras yla MIS 16, MIS 12, MIS ve MIS 4-2 buzul ça lar d r (Gibbard ve Cohen, 2008). Avrupa buzul stratigrafisinde Günz olarak adland r lan MIS 16 yaklafl k 621 bin y l önce (Termination 7), Mindel buz ça (MIS 12) ise günümüzden 424 bin y l önce sona ermifltir (Termination 5). Riss buz ça (MIS 10, 8 ve 6) (Penultimate glaciation) ise 130 bin y l önce Termination 2 ad verilen dönemde son bulmufltur. Günümüze en yak n büyük buz ça MIS 4-2 dönemlerini kapsar ve Avrupa Alpleri stratigrafisinde Würm (ya da Son Buzul Ça ) olarak adland r l r (Rose, 2007). MIS-4 günümüzden 71 bin y l öncesiyle 57 bin y l öncesinde (Würm I), MIS-2 ise 29 bin y l öncesiyle 14 bin y l öncesi aras nda (Würm II) meydana gelmifltir. MIS-2 içerisinde buzullar n maksimum boyutlar na ulaflt bin y l öncesindeki (ortalama olarak 21 bin y l önce) (Mix vd., 2001) olaya, Son Buzul Maksimum u (SBM) (Last Glacial Maximum: LGM) da denilmektedir. SBM s ras nda Avrupa, Kuzey Amerika ve birçok orta ve yüksek enlem bölgelerinde buzullar çok genifl boyutlara ulaflarak, k talar n n üçte birini kaplam fllard r. Ülkemizde de izlerini gördü ümüz bu son buzullaflma günümüzden yaklafl k 14 bin y l öncesine kadar gerileyerek devam etmifltir (Geç Buzul Dönemi; Late Glacial). S cakl klar n günümüz koflullar na yaklaflmaya bafllad bu dönemde, dünya süratle ve k sa sürecek so uk bir ara döneme (stadial) girmifltir. Son Henrich Dönemi (H0) olarak da adland r lan bu döneme, bir çeflit Alpin-Tundra çiçe i olan dryas octopetala dan esinlenerek Genç Dryas (Younger Dryas) ( bin y l öncesi) denilmektedir. Genç Dryas dönemi daha çok varl n Kuzey Avrupa da hissettirmifl ve Grönland da s cakl klar günümüze göre 12113

4 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi 18oC kadar düflmüfltür. Bunun sebebi olarak SBM sonras eriyen buzullar n özellikle Kuzey Atlantik Okyanusu nda okyanus ak nt lar n engelleyerek, Ekvatoral bölgelerden s transferini bloke etmeleri gösterilmektedir (Alley vd., 1993). Genç Dryas döneminin son bulmas yla günümüze yak n iklim koflullar n n ortaya ç kt Holosen (11.7 bin y l öncesinden günümüze) bafllam flt r (Mayewski vd., 2004). mektedir (Dunai, 2010). E er kayaç içindeki bu yeni izotop oluflma h z bilinirse (Schimmelpfennig vd., 2011; Marrero, 2012), kozmojenik izotop deriflimi ölçüldü ünde, bu kayaçlar n yeryüzünde ne kadar süreden beri yüzeylendi i belirlenebilir. Morenler, alüvyal yelpazeler, nehir taraçalar, fay aynalar ve volkanik yüzeyler yöntemin uygulanabildi i bafll ca yer flekilleridir. 3. Yöntem: Kozmojenik Yüzey Tarihlendirmesi Bu yöntemin ilk uygulamalar buzul çökelleri üzerine olmufltur. Buzullar n n hareketi s ras nda ana kayadan kopard klar kayaç parçalar n çökeltmeleri ile oluflan morenler (fiekil 2a) ve ana kayaç afl nd rmas ile ortaya ç kan yeni yüzeyler (fiekil 2b) bu yöntemle tarihlendirilebilmektedir. Morenleri oluflturan sedimanlar n, buzulun çekildi i andan itibaren kozmik fl n ma maruz kald klar ve biriken malzemenin daha önce kozmik olufluma u ramayacak flekilde derinlerden kopar ld varsay larak, moren minimum depolanma yafl, dolay s yla buzullar n geri çekilme bafllang c hesaplanmaktad r (Zreda ve Phillips, 2000). Ülkemizde özellikle blok boyutundaki sedimanlardan ölçülen 36Cl ve 10Be kozmojenik izotoplar arac l ile Kuvaterner buzullaflmas ile ilgili kronolojiler detayl bir flekilde ortaya ç kart lm fl ve buna ba l olarak paleoiklim yorumlar yap lm flt r (Akçar vd., 2007; 2008; Sar kaya vd., 2008, 2009; 2014; Sar kaya, 2009; Zahno vd., 2009; 2010; Zreda vd., 2011; Çiner vd., 2015; Akçar vd., 2015; Çiner ve Sar kaya, 2015). Kozmojenik yüzey tarihlendirme (cosmogenic surface exposure dating) yöntemiyle yer flekillerinin yaflland r lmas na yönelik ilk çal flmalar 1950 li y llarda bafllam fl (Davis ve Schaffer, 1955), 1980 li y llarda H zland rmal Kütle Spektrometresi (Accelerator Mass Spectrometry, AMS) yönteminde sa lanan ilerlemeyle uygulama alanlar artm flt r (Zreda vd., 1991). Kuvaterner jeolojisinde yepyeni bir dönemin bafllang c olarak kabul edilen bu yöntem sayesinde belirli flartlarda korunabilmifl herhangi bir yüzeyin yafl tayini yap labilmektedir. Bu konudaki derleme çal flmalar için Cerling ve Craig (1994), Zreda ve Phillips (2000), Gosse ve Phillips (2001), Cockburn ve Summerfield (2004), Dunai (2010) dan yararlan labilir. Kozmojenik izotoplar oluflturan kozmik fl n parçac klar, evrende meydana gelen süpernova patlamalar ve güneflin radyoaktif fl n mlar ile meydana gelir. Bu parçac klar çok yüksek enerji ve h za sahip olup dünyam za her yönden çarparlar (Dunai, 2010). Parçac klar önce atmosferik elementlerle reaksiyona girer, daha sonra yeryüzüne kadar ulafl r ve kayaç yüzeylerinde litosferik elementlerle etkileflime geçerek, kayaçlar n ilk 2-3 metrelik k s mlar nda yeni izotoplar olufltururlar. Bunlara kozmojenik izotoplar (örne in 10Be, 14C, 26Al, 36Cl, 41Ca, 3He, 21Ne vb.) denil- 4. Türkiye Buzul Bölgeleri ve Zamanlamas Anadolu nun buzullaflmas ile ilgili ilk çal flmalar, 1800 lü y llar n sonu ile 1900 lu y llar n bafl nda, baz Avrupal gezgin-bilim adamlar taraf ndan yap lm flt r (Ainsworth, 1842; Palgrave, 1872; Maunsell, fiekil 2- Kozmojenik yafl tayini için örnek toplama: a) bloklar üzerinden (Bolkar Da lar, Alagöl Vadisi); b) balina s rt ana kaya üzerinden (Alada lar, Körmenlik Vadisi). 114

5 MTA Dergisi (2015) 151: ). Daha sonralar, Türk araflt r c lar n da katk - s yla buzul çal flmalar h zlanm fl (Erinç, 1944; 1949a; 1949b; zb rak, 1951; Erinç, 1951; 1952; 1953; Do u vd., 1993; 1999), son 15 y lda da kozmojenik yüzey tarihlendirme yönteminin Türkiye buzul çökellerine uygulanmas ile Kuvaterner çal flmalar farkl bir boyut kazanm flt r. Daha önceleri sadece göreceli konumlar, afl nma dereceleri, toprak ve bitki örtüsünün geliflimi gibi nitel özelliklerine göre yaflland r lan morenler, kozmojenik yöntemlerle nicel olarak tarihlendirilmeye bafllanm flt r (Akçar vd., 2007; 2008; Sar kaya vd., 2008, 2009, 2014, 2015; Sar kaya, 2009; Zahno vd., 2009, 2010; Zreda vd., 2011; 2015; Çiner vd., 2015; Çiner ve Sar kaya, 2015). Türkiye nin Geç Pleyistosen buzullar, baflta Toros ve Do u Karadeniz Da lar olmak üzere, Anadolu nun yüksek da lar ile eski volkanlar üzerinde geliflmifltir. Kurter (1991) in yapt s n flamaya göre Türkiye nin buzul bölgeleri üçe ayr lmaktad r. Bunlar; (1) Akdeniz e paralel bir flekilde uzanarak Türkiye nin en güneydo u ucuna kadar devam eden Toros Da lar, (2) Türkiye nin Karadeniz k y s boyunca uzanan Do u Karadeniz Da lar ve (3) Anadolu da da n k ve tekil olarak bulunan yüksek da lar ve volkanlard r (Çizelge 1). Bu çal flmada, Türkiye içerisinde yer alan ve son y llarda say lar h zla artan eski buzul çökelleri tarihlendirme çal flmalar na odaklan lm flt r. Okuyucular, Türkiye deki güncel ve eski buzul envanterine yönelik çal flmalar için Çiner (2003; 2004), Sar kaya vd. (2011), Sar kaya ve Tekeli (2014) ve Yavafll vd., (2015) den faydalanabilirler Toros Da lar Toros Da lar, Do u Akdeniz in paleoiklimine fl k tutacak oldukça yayg n buzul ve buzul alanlar içerir. Bu da silsilesinin Türkiye s n rlar içinde kalan k sm kabaca üç bölüme ayr labilir; (1) Bat Toroslar, (2) Orta Toroslar ve (3) Do u Toroslar (Sar - kaya vd., 2011). Toros Da lar n n ortalama yüksekli i bat dan do uya do ru artmaktad r. Türkiye nin en büyük güncel buzullar Do u Toroslar da, Türkiye-Irak- ran s n r na yak n k s mlarda yo unlaflmaktad r (Sar kaya ve Tekeli, 2014). Ancak bu bölgelerde buzullara dönük henüz nicel yafl verecek çal flmalar olmad ndan bu çal flma kapsam nda ço unlukla Bat ve Orta Toroslar Da lar na odaklan lm flt r Bat Toroslar Bat Toroslar da, Geç Pleyistosen e ait buzul izlerini gösteren sekiz adet da bulunmaktad r. Bu da lar n zirveleri genellikle 3000 m veya biraz daha üzerindedir. En bat da yer alan, düflük rak ml Sand ras Da (37.1 o K, 28.8 o D; 2295 m) Akdeniz e oldukça yak n bir konumdad r (fiekil 1). Sand ras Da SBM ve sonras hakk nda oldukça önemli bilgiler sunmakta olup üç kuzey vadisinde depolanm fl morenler, buzul yalaklar ve çizikleri bunun en önemli kan tlar d r. Sand ras Da ndaki en büyük buzul, buzul yala ndan itibaren maksimum 1.5 km uzunlu a eriflmifl ve cephe morenlerini (terminal moraines) 1900 m yükseklikte depolam flt r. Sar kaya vd. (2008), iki farkl vadiden, dört moren s rt na ait, dokuz örnekte kozmojenik 36 Cl yüzey tarihlendirmesi yap lm flt r. Güncel kozmojenik 36 Cl izotop üretim oranlar (Marrero, 2012) kullan larak yap lan hesaplamalara göre, en yayg n buzullaflman n Kartal Gölü Vadisi nde 22.9±3.3 bin y l önce geri çekilmeye bafllad görülmektedir. Ayn vadi içindeki di er morenler, buzulun 20.6±3.1 bin y l önce bir miktar ilerledi ini ve/veya birkaç bin y l boyunca sabit kald n göstermektedir. Kartal Gölü Vadisi nin kuzeybat s nda yer alan bir di- er vadide ise 16.4±3.2 bin y l ve 17.2±3.2 bin y l önce depolanan morenler tespit edilmifltir. Sand ras Da- ndaki buzullar da n boyutuna paralel olarak di er bölgedekilerden daha küçüktür. Sand ras Da buzullar SBM de en büyük boyutlar na ulaflt ktan sonra Geç Buzul döneminde ufak ilerlemeler ve/veya dura- anl klar meydana getirerek Holosen bafllamadan ortadan kalkm fllard r. Bat Toroslar da yer alan bir di er buzul bölgesi de Akda d r (36.54 o K, o D; 3016 m) (fiekil 1). Sand ras Da n n 90 km güneydo usunda yer alan Akda da Türkiye de ilk defa tan mlanan SBM öncesi buzullar yer almaktad r. Akda n kuzeyinde yer alan üç adet vadiden 41 adet moren blo u kozmojenik 36 Cl yöntemi ile yaflland r lm flt r (Sar kaya vd., 2014) (fiekil 3 ve 4a,b). Da n vadileri ve buz yalaklar geçmiflte uzunlu u 6 km ye yaklaflan buzullar ile kaplanm flt r. Bu buzullar denizden yaklafl k 2000 m yüksekliklerde son bulmufltur. SBM den önce, günümüzden yaklafl k 35.1±2.5 bin y l öncesinde buzullar n 2150 m seviyelerine kadar ulaflt klar tespit edilmifltir (Sar kaya vd., 2014). SBM de ise buzullar 21.7±1.2 bin y l öncesinde en genifl pozisyonlar na (denizden 2050 m yüksekli e) ulaflm flt r. Daha sonra, yaklafl k 15.1±0.9 bin y l öncesinde, Geç Buzul döneminde buzullar bir miktar geri çekilmifl ve k sa bir süre yerlerinde sabit kalm fllard r. Akda daki buzul çökellerinden benzer OSL yafllar da (17.7±4.4 bin y l) Bayrakdar (2012) taraf ndan da elde edilmifltir. 115

6 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi Çizelge 1- Türkiye Geç Pleyistosen buzul da lar listesi. SBM: Son Buzul Maksimumu, DKÇ: Daimi Kar Çizgisi 116

7 MTA Dergisi (2015) 151: fiekil 3- Akda buzul jeomorfolojisi ve buzul çökelleri haritas. Sar kaya vd. (2014) ten uyarlanm flt r. Dedegöl Da lar, Sand ras Da n n yaklafl k 300 km do usunda yer alan bir baflka buzul alan d r (37.37 o K, o D; 2992 m) (fiekil 1). Bu bölgede buzul çökelleri 10 Be ve 26 Al izotoplar ile yaflland r lm flt r (Zahno vd., 2009). Da n do u taraf nda bulunan Muslu Vadisi nde yaklafl k 1400 m yüksekli e kadar uzanan iki adet yanal moren Zahno vd. (2009) taraf ndan yaflland r lm fl ve buzullar n SBM öncesinde (>29.6±1.9 bin önce (Reber vd., 2014 taraf ndan yeniden hesaplanm fl), SBM de (21.5±1.5 bin y l önce) ve Geç Buzul döneminde (15.2±1.1 bin y l önce) geliflti i belirlenmifltir. Türkiye nin en yayg n tümseksi morenleri (hummocky moraines) Geyikda n Namaras ve Susam Vadileri nde gözlemlenmifltir (36.53 o N, o E; 2877 m) (fiekil 1 ve 4c, d). Tümseksi morenlerin yan s ra yanal ve cephe morenleri de bulunmaktad r (Çiner vd., 1999; 2015). Bu tümseksi morenler, Geyikda n m yüksekli inde bulunan da ete i (piedmont) buzullar n n erimesi sonucu oluflmufllard r. Namaras ve Susam Vadisi ndeki morenlerden al nm fl 34 adet blok boyutundaki kayaç örne- i, kozmojenik 36 Cl yöntemi ile yaflland r lm flt r. Elde edilen yafllar, Geç Pleyistosen boyunca üç fazl bir geri çekilme oldu unu göstermifltir (Çiner vd., 2015). En eski ve en büyük geri çekilme 18.0±1.1 bin y l önce, SBM sonuna do ru gerçekleflmifltir. Geç Buzul yanal morenleri 14.0±2.7 bin y l önce depolanm flt r. Susam Vadisi ndeki cephe morenleri ise 13.4±1.5 bin y l önce oluflmufllard r. Susam Vadisi nde bulunan tümseksi morenlerin 5 km boyunca yer yer ortaya ç kt gözlenmifltir. Bu da buzul çekilmesinin oldukça h zl oldu unu göstermektedir (14.0±1.3 bin y l önce). Geyikda da Genç Dryas varl n do rulayan morenler ise, Susam Vadisi ç k fl na yak n bir yerde 11.6±1.3 bin y l önce depolanm flt r. Herhangi bir nicel yafl verisi olmamas na ra men, Bat Toros Da lar nda yer alan di er da lardan Beyda (36.57 o K, o D; 3086 m) (Louis, 1944; Messerli, 1967), Barla Da (38.05 o K, o D; 2800 m) (Ardos, 1977), Honaz Da (37.68 o K, o D; 2571 m) (Yalç nlar, 1954; Erinç, 1955; 1957) ve Davraz 117

8 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi fiekil 4- a) Akda Taflkuzluklu Vadisi nde cephe moreninin görünümü (ölçek: araba); b) Akda Kuruova Vaidis cephe moreni ve geri planda kurumufl buzul göl düzlü ü (ölçek: mavi kulübe); c) Geyikda Namaras Vadisi tümseksi morenlerden bir kesit. nce kum boyundan blok boyutuna de iflen boyda ayr flmam fl sedimanlar tabakalanma göstermemektedir. Morenler üzerinde toprak ve bitki örtüsünün geliflimi yüzeyin yafl hakk nda fikir vermektedir; d) Geyikda Namaras Vadisi tümseksi morenleri. Geri planda Susam Vadisi girifli görülmektedir; e) Bolkar Da lar Karagöl Vadisi nde kireçtafl ana kaya üzerinde tafl nm fl siyah renkli volkanik eratik bloklar (blok boyu 2 m); f) Bolkarda Karagöl Vadisi, Meydan Yaylas civar ndaki sa ve sol yanal morenler (ölçek: sol yanal moren üzerindeki tamamlanmam fl otel inflaat ). 118

9 MTA Dergisi (2015) 151: Da (37.76oK, 30.73oD; 2637 m) (Monod, 1977; Atalay; 1987) gibi bölgelerde de Geç Pleyistosen buzullaflma izlerini bulmak mümkündür (fiekil 1). Bat Toroslar da SBM daimi kar s n r 2000 m ile 2600 m aras nda de iflmektedir. Sand ras Da haricindeki di er yerlerde SBM daimi kar s n r 2000 m nin üzerindedir (fiekil 5). Bunun nedeni muhtemelen, buzul dönemlerinde da n Akdeniz e olan yak n konumu gere i nemli hava ak mlar n almas d r (Do u vd., 1993; Sar kaya vd., 2008). Bat Toros Da lar nda modern daimi kar s n r 3400 m ile 3700 m aras nda de iflmektedir. Bu da, SBM den itibaren m lik bir kar s n r yükseklik art fl na iflaret etmektedir Orta Toroslar Türkiye nin güneyinde yer alan Orta Toros Da lar üç adet buzul bölgesi içermektedir (fiekil 1). Bunlar Bolkar Da lar, Alada lar ve So anl Da lar d r. Bolkar Da lar, Geyikda n 200 km do usunda yer al r (37.39oK, 34.61oD; 3524 m) (fiekil 1). Çiner ve Sar kaya (2015), Bolkar Da lar n n kuzeye bakan iki vadisi ile güneye bakan bir vadisinde 30 adet 36Cl örne i kullanarak yapt klar çal flmada cephe ve yanal morenler ile buzul taraf ndan afl nd r lm fl ana kaya ve bulunduklar yerdeki yerel kayalardan litoloji ve boyut olarak farkl l k gösteren eratik blok örneklerini yaflland rm fllard r (fiekil 4e,f). Kuzeydeki Karagöl, Alagöl ve güneydeki Elmal Vadileri boyunca birçok yanal ve cephe moreni mevcuttur. Buna göre, SBM öncesinden itibaren (46.0±7.0 bin y l önce) geliflmifl dört adet buzullaflma tan mlam flt r (Çiner ve Sar kaya, 2015). Bolkar Da lar nda buzullar maksimum boyutlar na 18.9±3.3 bin y l önce ulaflm fllard r. Bu durumda buzullar n uzunluklar n n buz yalaklar ndan itibaren yaklafl k 5.5 km ye eriflti i tahmin edilmektedir. Geç Buzul dönemi morenlerinin ise 15.2±1.6 bin y l ile 12.6±2.3 bin y l aras nda olufltuklar düflünülmektedir. Bolkar Da lar ndaki en son dönem buzul varl ise Erken Holosen de kay t alt na al nm flt r. Karagöl Vadisi nde 9.0±0.9 bin y l önce, Elmal Vadisi nde ise 8.5±1.8 bin y l önce Holosen dönemi morenleri yaflland r lm flt r. Alagöl Vadisi nin ç k fl noktas nda yer alan Sandur Ovas ise 8.4±1.0 bin y l önce oluflumunu tamamlam flt r. Alada lar (37.48oN, 37.09oE, 3575 m) da eski buzul aktiviteleri ile ilgili bol miktarda iz bulundurmaktad r. Zreda vd. (2011) taraf ndan tekne flekilli bir buzul vadisi olan, Alada lar n do usundaki Hacer Vadisi nde kozmojenik 36Cl tarihlendirmesi yap lm fl, Geç Pleyistosen-Holosen s n r nda buzullar n h zl bir flekilde geri çekildikleri ortaya ç kart lm flt r. Hacer Vadisi nde yaklafl k 1100 m yükseklikten (vadinin girifli) 3100 m yükseklikteki Yedigöller Platosu na kadar birçok moren s rt tespit edilmifltir (fiekil 6a). Zirvelerin hemen alt nda Yedigöller Platosu nu tamamen örten bir buz örtüsünün bulundu u da düflünülmektedir. Marrero (2012) taraf ndan gelifltirilmifl yeni kozmojenik üretim h zlar kullan larak 22 örne in yafllar yeniden hesaplanm flt r (Sar kaya ve Çiner, 2015). Yafl aral klar vadinin taban nda 14.0±1.5 bin y l ve plato k sm nda 11.5±1.3 bin y l olarak belirlen- fiekil 5- SBM ve günümüz daimi kar s n r n gösteren harita (Messerli, 1967 den yararlan lm flt r). Mavi alanlar abart l Geç Pleyistosen buzul yay l m alanlar n göstermektedir. 119

10 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi fiekil 6- a) Alada lar Hacer Vadisi nin Yedigöller Platosu ndan görünümü. Bak fl yönü yaklafl k do uya do ru olup, vadinin derinli i 1500 m civar ndad r (Foto: Serdar Bayar ); b) Do u Karadeniz Da lar, Kavron Vadisi nde buzul afl nd rmas sonucu oluflmufl tekne vadi flekli (Foto: Naki Akçar); c) Salacur Çoruh Vadisi üst k s mlar nda buzul gölleri. Anadolu nun birçok da nda buna benzer buzul gölleri bulmak mümkündür (Foto: Hakan Gün, Atlas Dergisi); d) 4058 m yüksekli iyle Süphan Volkan (Foto: Anonim). mifltir. Bu da Geç Buzul sonunda 15 km uzunlu unda bir buzul varl n ve Genç Dryas dan sonra da h zl bir erimenin gerçekleflti ini göstermektedir. Alada lar n di er buzul vadilerinde buzullar çok daha eski dönemleri iflaret etmektedir. Yedigöller Platosu nun kuzey ve kuzetbat kesimlerinde (yaklafl k m) cephe ve yanal moren içeren birçok vadi bulunmaktad r. Bunlardan Ecemifl Fay civar ndaki vadilerde yap lan çal flmalar buzullaflman n MIS 3 veya MIS 4 dönemlerinde oluflabileceklerine dair kan tlar içermektedir (Sar kaya vd., 2015). So anl Da, Orta Toroslar n bir di er buzul bölgesi olan Tahtal Da lar içerisinde yer al r. So anl Da n n zirvelerine yak n k s mlar da buzullaflma izleri tafl maktad r (Ege ve Tonbul, 2005). Dökülgen Vadisi nin kuzeybat s nda, 2250 m yükseklikte buzul çökelleri tespit edilmifltir. So anl Da ndaki tümseksi morenler ve cephe morenlerinin göreceli tarihlendirilmesi, Pleyistosen de etkin bir buzullaflman n olabilece ini belirtmektedir (Ege ve Tonbul, 2005). 120 Orta Toroslar da SBM daimi kar s n r yüksekli i 2600 m ile 2700 m aras nda de iflmektedir (Messerli, 1967). Buna karfl l k günümüz daimi kar s n r 3400 m ile 3600 m aras ndad r (fiekil 5). Bu da SBM den itibaren daimi kar s n r n n m yükseldi ini göstermektedir Güneydo u Toroslar Türkiye nin en büyük güncel buzullar n bar nd ran Güneydo u Toroslar da (Erinç, 1953; Sar kaya ve Tekeli, 2014), üç önemli bölgede Geç Pleyistosen buzullar geliflmifltir (fiekil 1). Bunlar, Hakkari il s n rlar ndaki Buzul ve kiyaka Da lar ile Van Gölü nün güneyindeki Kavuflflahap Da lar d r. Bobek (1940) ve Erinç (1953) in yapt çal flmalarda, Buzul ve kiyaka Da lar nda, Geç Pleyistosen e (Würm) ait buzullar 1600 m lere kadar inerek, 9-10 km uzunlu a ulaflm fllard r. Bunlara ait morenleri, Zap Suyu Vadisi nde ve di er komflu vadilerde görmek mümkündür

11 MTA Dergisi (2015) 151: (Erinç, 1953; Wright, 1962). Bu bölgeden henüz nicel bir yafl verisi elde edilmemifltir Do u Karadeniz Da lar Do u Karadeniz k y s na paralel olarak uzanan da s ralar nda, eski buzul aktivitesine ait izler yayg n olarak yer almaktad r (fiekil 1). Bu da lar n ço u iyi geliflmifl tekne flekilli buzul vadileri ve m ye yak n yerlerde buz yalaklar içerir (fiekil 6b). Do- u Karadeniz Da lar do uya do ru gittikçe yükselir ve Karadeniz ile Do u Anadolu platosu aras nda fizyografik bir bariyer olufltururlar. Do u Karadeniz Da lar n nda iklim, gezici orta enlem siklonlar ve bunlara ba l cephe sistemleri ile Sibirya yüksek bas nç sisteminden etkilenmektedir. Bu yüzden Karadeniz den gelen hava kütleleri y l boyunca Karadeniz k y fleridinde ve Do u Karadeniz Da lar n n kuzeye bakan yamaçlar nda orografik ya fl üretir (Akçar vd., 2007). Do u Karadeniz Da lar n n en yüksek k sm nda yer alan Kaçkar Da lar nda, kuzeye do ru tipik bir buzul vadisi olarak uzanan Kavron Vadisi nde kozmojenik 10 Be tarihlendirmesi yap lm flt r (Akçar vd., 2007). Buna göre vadide 27.3±1.7 bin y l önce depolanm fl morenler tespit edilmifl, SBM buzullaflmas n n 19.8±1.4 bin y l önce sona erdi i belirlenmifltir. Bölgede Geç Buzul dönemine ait morenler 17.0±1.1 bin y l öncesine, Genç Dryas ise 12.8±1.0 bin y l öncesine tarihlendirilmifltir. Benzer sonuçlar yak ndaki Verçenik Vadisi nden de elde edilmifltir (Akçar vd., 2008). Burada SBM buzullar 27.5±1.8 bin y l önce geliflmifl ve 20.3±1.4 bin y l önce ise sona ermifltir. Ayr ca Verçenik Vadisi nde 17.2±1.2 bin y l öncesine ait morenler de tespit edilmifltir (Akçar vd., 2007). Reber vd. (2014) nin Baflyayla Vadisi nde yapt en son çal flmaya göre, SBM öncesi buzullar n 57.0±3.5 bin y ldan itibaren gelifltikleri ortaya ç kart lm flt r. Bölgede yerel SBM i küresel anlamdaki SBM e çok daha önceleri 41.5±2.5 bin y l civar nda gerçekleflti i belirtilmektedir. Ayr ca sonraki 32 bin y l ile 21 bin y l aras ndaki dönemlerde de buzul ilerlemeleri tespit edilmifltir. En son olarak Geç Buzul dönemi morenleri 17.0±1.0 bin y l olarak yaflland r lm flt r. Yüksekli in düflük olmas na ra men, Gümüflhane ve Giresun Da lar üzerindeki Karada (40.38 o K, o D; 3331 m) ve Karagöl Da nda (40.51 o K, o D; 3107 m) da Geç Pleyistosen yafll cephe ve tümseksi morenler bulunmaktad r (Çiner, 2004). Do- u Karadeniz in Bulut-Alt parmak ve So anl Da lar ndan büyük tekne vadiler ve çok say da buzulla ilgili yerflekilleri bulunmakla birlikte henüz say sal bir veri elde edilmemifltir (Gürgen, 2003). Bunlar n yan s ra, Türkiye-Gürcistan s n r nda yer alan Karçal Da lar nda (41.35 o K, o D; 3415 m) iyi korunmufl buzul ve buzul flekilleri ile kaya buzullar mevcuttur (Gürgen ve Yeflilyurt, 2012). Do u Karadeniz Da lar nda güncel daimi kar s - n r güneyde m (Erinç, 1952), kuzeye bakan yamaçlarda ise m aras nda bulunmaktad r (fiekil 5). Bu fark muhtemelen Karadeniz üzerinden gelen nemli havan n etkilerinden kaynaklanmaktad r (Erinç, 1952). SBM daimi kar s n r güneyde m, kuzeyde ise m aras nda de iflmektedir Anadolu nun Di er Da lar Orta Anadolu Volkanikleri nin merkezinde yer alan Erciyes Volkan Geç Pleyistosen de buzullaflma geçirmifl bir di er da d r (38.53 o K, o D; 3917 m) (fiekil 1). Buzullar da n kuzeyinde 2150 m yüksekliklere kadar inerek yaklafl k 6 km uzunlu a eriflmifllerdir. Biri kuzeye bakan Aksu Vadisi ve di eri kayak merkezini içine alan Üçker Vadisi olmak üzere iki vadiden al nan toplam 44 örnekten (Sar kaya vd., 2009) yap lan 36 Cl yüzey tarihlendirmesiyle 24.4±3.4 bin y l (SBM), 15.7±1.9 bin y l (Geç Buzul) ve 10.5±1.3 bin y l (Erken Holosen) öncesine ait buzullaflma dönemleri ortaya konmufltur. En son ilerleme ise 4.2±0.6 bin y l önce oluflmufltur (Sar kaya vd., 2009). SBM daimi kar s n r yüksekli i, kuzeyde 2700 m (Sar kaya vd., 2009), güneyde ise 3000 m (Messerli, 1967) olarak hesaplanm flt r (fiekil 5). Erciyes için günümüz daimi kar s n r yüksekli i 3550 m dir (Sar kaya vd., 2009). Bugün da n kuzey s rt nda hala küçük bir buzul (yaklafl k 260 m uzunlu unda) bulunmakta, ancak 1902 y l ndan beri y lda yaklafl k 4.2 m lik bir yatay h zla erimektedir (Sar kaya ve Tekeli, 2014). Erimenin bu h zla devam etmesi durumunda Erciyes Buzulu nun 2070 y l nda tamamen ortadan kalkaca varsay lmaktad r (Sar kaya vd., 2009). Türkiye nin en yüksek da olan A r Da nda, Geç Pleyistosen buzullar n n varl na dair ilk çal flmalar yapan Blumenthal (1958) e göre SBM daimi kar s n r 3000 m civar ndad r. Buna göre o dönemde da n üzerinde 100 km 2 geniflli inde buz takkesi olmas gerekir. Da n etraf ndaki vadilerde bugüne kadar ciddi bir moren deposuna rastlan lmam fl olmas - na ra men Birman (1968) da n güneye bakan yamaçlar nda baz eski buzul izlerinden bahsetmektedir. Blumenthal (1958) A r Da nda morenlerin görül- 121

12 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi 122 memesinin nedeni olarak ciddi bir vadi buzullaflmas - n destekleyerek moren üretecek yamaçlar n bulunmamas ve sonradan geliflmifl volkanik aktiviteyi göstermifltir. Günümüzde A r Da n n zirvesi Türkiye nin en büyük buz takkesi ile kapl d r. Sar kaya (2011) n n uydu görüntüleri ile yapt çal flma sonucunda, buz takkesinin 2011 y l nda yaklafl k 5.66 km 2 lik bir alan kaplad ve buzulun y llar aras nda alansal olarak % 29 azald belirlenmifltir. Benzer bir çal flma Yavafll vd. (2015) taraf ndan yap lm fl ve 2013 y l nda buz takkesinin alan 5.34 km 2 olarak tespit edilmifltir. Marmara Bölgesi ndeki tek buzul bölgesi olan Uluda n (40.04 o K, o K; 2542 m) kayak merkezi ve Kovuk Vadisi (Zahno vd., 2010) ile do uda yer alan Karagöl Vadisi nde (Akçar vd., 2014) yap lan tarihlendirme çal flmalar na göre, SBM buzullar 24.6±1.5 bin y l önce kayak merkezinin bulundu u vadide geliflmifl, buzullar n ortadan tamamen kalkmas ise 18.6±1.3 bin y l önce gerçekleflmifltir (Zahno vd., 2010). Uluda n do usundaki di er vadilerde de SBM dönemi buzullar benzer zamanlarda geliflmifltir. Örne in Karagöl Vadisi nde SBM buzullar n n geliflimleri 20.4±1.2 bin y l önce bafllam fl, 18.6±1.2 bin y l önce ise son bulmufltur. Kovuk Vadisi nde ise SBM buzullar n n sona ermesi günümüzden 18.1±1.7 bin y l önce gerçekleflmifltir. Uluda da Geç Buzul dönemi moren izlerine ise 15 bin y l öncesinde rastlan lmaktad r. Bölgede tek Genç Dryas morenleri 11.6±0.7 bin y l önce ile kayak merkezinde yer almaktad r. Türkiye nin di er volkanik da lar ndan biri olan Süphan Da nda (38.56 o K, o D; 4058 m) SBM döneminde bir buz takkesinin bulundu u ve buzulun da n kuzey kesiminde m ye, güneyinde ise m ye kadar indi i tahmin edilmektedir (Kesici, 2005) (fiekil 6d) km uzunlu unda buzullara iflaret eden bu gözlemlere yönelik nicel bir çal flma henüz mevcut de ildir. Süphan Da nda SBM daimi kar s n r yüksekli inin 3100 m, güncel daimi kar s n r n n ise 4000 m civar ndad r (fiekil 5). Anadolu daki di er birçok tekil da da da buzullaflma izleri mevcuttur (fiekil 1 ve 6d). Bunlardan Mercan Da lar (39.49 o K, o D; 3368 m) Erzincan n güneyinde yer al r. Bilgin (1972) in yapt detayl haritalamalarda bu bölgenin çok yo un bir buzul a ile kapl oldu u ve buzullar n denizden 1650 m yüksekli e kadar indikleri tespit edilmifltir (Atalay, 1987). Esence Da lar DA (39.78 o K, o D) 3477 m yüksekli i ile iyi geliflmifl Geç Pleyistosen buzul varl na sahiptir. Buz yalaklar ndan itibaren 9 km uzunlu a ulaflm fl vadi buzullar n n oluflturdu u yanal morenler bölgede belirgin bir morfoloji sunmaktad r (Yalç nlar, 1951; Atalay, 1987). Bölgede SBM daimi kar s n r n n 2750 m civar nda oldu u düflünülmektedir (fiekil 5). Son olarak, Ilgaz Da (41.03 o K, o D; 2587 m) (Louis, 1944), Bal k Gölü (39.78 o K, o D; 2804 m) (Birman, 1968) gibi Anadolu daki di er bölgelerde de Geç Pleyistosen buzul varl na dönük çal flmalar bulunmaktad r. 5. Yorum ve Tart flmalar Son y llarda ülkemizde yap lan kozmojenik izotop uygulamalar ile Türkiye nin Geç Pleyistosen buzul kronolojisinde önemli bir geliflme sa lanm flt r. fiu an elimizde bulunan veriler, Anadolu buzullar n n yay l m ve zamanlamas hakk nda genel bir bak fl imkan sunmaktad r (fiekil 7) li y llardan beri yap lan tüm çal flmalar derlendi inde, örneklemenin genellikle morenleri oluflturan bloklardan, buzul taraf ndan afl nd r lm fl ana kayaçlardan, eratik bloklardan ve sandur çökellerinden yap ld ve flimdiye kadar toplam 365 adet örnek topland görülmektedir (Çizelge 2). Bu çal flmalar genellikle Toroslar ve Do u Karadeniz Da lar nda yo unlaflmakla birlikte flu ana kadar toplam 27 buzul bölgesinden 9 tanesinde tarihlendirme yap lm flt r (Çizelge 3). Bütün bu çal flmalar, grubumuz ile Dr. Naki Akçar n bafl n çekti i sviçre merkezli çal flma grubu taraf ndan yürütülmektedir. Genellikle 36 Cl, 10 Be ve 26 Al izotoplar n n kullan ld çal flmalar neticesinde toplam 48 örnek çeflitli nedenlerle hesaplamalar d fl nda tutulmufltur. Buna gerekçe olarak ya bloklar n ilksel izotop içerdikleri için gerçek yafllar ndan çok daha yafll olduklar, ya da erozyon, devrilme gibi faktörler etkisinde daha genç yafl verdikleri öne sürülmüfltür. Genellikle çoklu örnekleme yap lan jeomorfolojik yüzeylerden ortalama yafllar n hesapland - bu çal flmalar neticesinde özet olarak Geç Pleyistosen de befl ayr zaman diliminde buzullar n aktif olduklar ortaya konumufltur. Bunlar, SBM öncesi, SBM, Geç Buzul dönemi, Genç Dryas ve Holosen dönemi buzullaflmalar d r (fiekil 7). Türkiye deki eski buzul oluflumlar n n ço u, SBM den çok önceleri (yaklafl k bin y l önce) geliflmeye bafllam fl ve muhtemelen en genifl boyutlar na da SBM döneminde (21 bin y l önce) eriflmifllerdir. Bunlardan baz lar n n çok daha önceleri geliflmeye bafllad klar (MIS 4 süresince) ve küresel SBM den önce (MIS 3 sonunda, 29 bin y l önce) k smen geri çekildikleri düflünülmektedir.

13 MTA Dergisi (2015) 151: fiekil 7- Türkiye da lar nda kozmojenik tarihlendirme ile elde edilmifl buzul kronolojilerine ait korelasyon. Grönland GISP 2 buz karotlar ndan elde edilen hava s cakl klar (Alley, 2000) sol tarafta, MIS serileri ise sa tarafta verilmifltir. Renk kodlu çubuklar orijinal yay nlardan elde edilen moren yafl aral klar n vermektedir. Ayr nt lar için tablo 2 de verilen orijinal yay nlara bak lmas tavsiye edilir. Yatay gri çubuklar küresel-sbm (Son Buzul Maksimum u) (19-23 bin y l önce) (Mix vd., 2001) ile Genç Dryas ( bin y l önce) (Broecker vd., 2010) için zaman aral klar n vermektedir (Sar kaya ve Çiner, 2015 ten de ifltirilmifltir). SBM boyunca buzullar tekrar ilerlemifl (günümüzden bin y l öncesi) ve en genifl boyutlar na ulaflm fllard r. Bu zaman dilimi Türkiye deki buzullar için geri çekilmenin bafllang c d r. Daha sonra buzullar küçülmeye bafllam fl ve bazen bir süre dura- an kal p Geç Buzul morenlerini üretmifllerdir (yaklafl k 16 bin y l önce). SBM den ve Geç Buzul dan daha k sa olmas na ra men, Genç Dryas da (yaklafl k 12 bin y l önce) da baz bölgelerde buzul ilerlemeleri olmufltur. Di er yandan, Erken Holosen buzullaflmas, s ra d fl bir flekilde Türkiye nin iç bölgelerinde yaklafl k 8.5 bin y l önce geliflmifltir. Son olarak flu anki buzullar n öncüsü olan, Geç Holosen (1-4 bin y l önce) ve Küçük Buz Ça ilerlemeleri de eski buzullaflmalardan çok daha az alanlar kaplayarak sadece belli bafll bölgelerde etkin olmufllard r. Bu makalede, bu kronolojik sonuçlar n baz ç kar mlar tart fl lacakt r Neden SBM Öncesi Buzul zleri Her Yerde Gözlenmiyor? Türkiye da lar ndaki buzul ilerlemesi küresel SBM öncesinde bafllam flt r. Örnek olarak Akda da bulunan Kuruova Vadisi ndeki morenler 35.1±2.5 bin y l öncesine tarihlendirilmifltir. Kuruova Vadisi nin üst kesimlerinde bulunan, SBM öncesinden bugüne kadar korunmufl morenler ise, 28.1±2.6 bin y l öncesine yaflland r lm flt r. Bu morenlerin sahip olduklar korunakl yüksek topografik konumlar, sonraki dönemlerde geliflmifl daha fliddetli buzul ilerlemelerinin bunlar yok etmesini engellemifltir. Öte yandan Bat Toroslar daki Dedegöl Da nda, buzul ilerlemesinin 29.6±1.9 bin y l dan önce meydana geldi i belirlenmifltir (Zahno vd., 2009). Benzer flekilde, Bolkar Da lar nda da SBM öncesi bir buzul ilerlemesi oldu u ortaya konmufltur (Çiner ve Sar kaya, 2015). Karagöl ve Alagöl Vadileri nde bulunan taban moreni ve taban-yanal moren karmafl s ras yla 46.0±7.0 bin y l ve 29.8±2.3 bin y l öncesine tarihlendirilmifltir. Di er bölgelerde de SBM öncesi buzul yafllar uyum göstermektedir. Genellikle daha genç morenler SBM öncesi eski morenlerden daha yayg nd rlar. Bu da SBM öncesi morenlerinin daha büyük ve etkili olan SBM buzullar taraf ndan örtüldü ü veya birçok yerde yok edilerek tamamen silindi i sonucunu göstermektedir. Tüm bölgeler içerisinde, sadece dört da- n SBM öncesi buzullaflma izleri bulundurdu u göz- 123

14 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi Çizelge 2- Geç Pleyistosen için kozmojenik yafl kontrolüne sahip bölgelerin listesi. zotop türleri, örnek tipleri ve yafllar na göre kozmojenik numunelerin istatistikleri sunulmufltur 124

15 MTA Dergisi (2015) 151: Çizelge 3- Türkiye da lar nda kozmojenik yüzey tarihlendirme sonuçlar n n özeti. * Sar kaya ve Çiner (2015) taraf ndan yeniden hesaplanm fl yafllar. ** Reber vd. (2014) taraf ndan yeniden hesaplanm fl yafllar. 125

16 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi 126 lenmifltir (fiekil 7). Türkiye de SBM öncesi buzul izlerine s k rastlan lmamas, daha sonraki dönemlerde geliflmifl daha genifl ve güçlü bir buzullaflma (SBM buzullaflmas ) ile aç klanabilir Anadolu da Yayg n SBM Buzullaflmas Son araflt rmalar, Türkiye deki da lar n n hemen hemen hepsinde yerel SBM buzullaflmalar n n iyi bir yafl kontrolü verdi ini göstermektedir. fiu anda elimizde bulunan kronolojiler, Sand ras Da nda bulunan Kartal Gölü Vadisi nde ( bin y l önce; Sar kaya vd., 2008), Akda da (18-23 bin y l önce; Sar kaya vd., 2014), Dedegöl Da nda bulunan Muslu Vadisi nde (20-23 bin y l önce; Zahno vd., 2009), Geyikda da bulunan Namaras Vadisi nde (17-19 bin y l önce; Çiner vd., 2015), Bolkar Da lar nda (16-29 bin y l önce; Çiner ve Sar kaya, 2015), Erciyes Volkan nda (16-28 bin y l önce; Sar kaya vd., 2009), Uluda da (24-18 bin y l önce; Zahno vd., 2010) ve Kaçkarlar da (27-21 bin y l önce; Akçar vd., 2014; Reber vd., 2014) SBM buzullaflmas n n geliflti ini göstermektedir. Genel olarak, SBM buzullaflmas ilerlemeye yaklafl k 30 bin y l önce bafllam fl (MIS 2 bafllang ç aflamas nda) ve yaklafl k 21.5 bin y l önce maksimum geniflli e ulaflm flt r. Bu dönemde buzullaflma çok daha etkili oldu u için ülkemiz da lar nda SBM nin izleri di er buzul dönemlerine göre çok daha yayg nd r. Türkiye den elde edilen SBM yafllar, Do u Avrupa n n (Hughes vd., 2006; Woodward vd., 2008) ve Avrupa Alpleri nin (Hughes ve Woodward, 2008) di- er da lar ndaki SBM moren yafllar ile uyuflmaktad r. Dahas, Türkiye da lar ndan al nan bu yafllar, MIS 2 nin (Martinson vd., 1987; Yokoyama vd., 2000) en düflük deniz seviyesi (günümüzden m düflük) ile yafl t, buz karotlar, denizel izotop serileri ve küresel SBM (19-23 bin y l öncesi) ile de efl zamanl d r Geç Buzul Dönemi Buzul Gerilemesi SBM den sonra, Türkiye deki baz da larda buzul gerilemesi 18.5 bin y l öncesine kadar devam etmifltir. Bu dönemde buzullar baz bölgelerde belli bir miktar gerilemifller ya da birkaç bin y l yerlerinde sabit kalm fllard r. Çekilme miktar hakk nda bilgi az olsa da, küçük vadi veya yalak buzullar üst vadi sistemlerinde varl klar n sürdürmüfllerdir. Büyük buz kütlelerinin geri çekilme süreleri de do al olarak daha uzun sürmüfltür. Örne in, Geyikda da, SBM boyunca, da ete i buzullar Namaras Vadisi ne kadar ilerlemifllerdir. Bu buzullar n kal n moloz örtüleri alt nda kalmalar de iflen iklim koflullar na verdikleri tepkiyi yavafllatm flt r (Çiner vd., 2015). Bu nedenle Geyikda da buzullar SBM den çok daha sonralar (18.0±1.0 bin y l önce) tam anlam yla geri çekilmeye bafllam fllard r. Benzer bir durum Dedegöl Da lar (14-16 bin y l önce), Akda (14-17 bin y l önce) ve Sand ras Da (13-20 bin y l önce) buzullar nda da mevcuttur. Daha do uda, Erciyes Volkan üzerindeki Geç Buzul gerilemesi bin y l önce bafllam flt r. Kuzeybat Karadeniz Da lar üzerindeki Kavron, Verçenik ve Baflyayla Vadileri ndeki Geç Buzul çekilmeleri, Do u Akdeniz Da lar na oranla biraz daha erken bafllam flt r. Bu durum, Karadeniz Bölgesi ndeki erken s nma ile iliflkilendirilebilir. Örne in Kavron Vadisi nde, Geç Buzul morenleri 17.0±1.1 bin y l öncesinde depolanm flt r. Verçenik ve Baflyayla Vadileri üzerinde, yafllar s ras ile 17.2±1.2 bin y l önce ve 17.0±1.0 bin y l önce olarak belirlenmifltir. Genel olarak, Türkiye da lar nda Geç Buzul dönemi günümüzden 16 bin y l öncesine tarihlendirilebilir. Fakat, önceki ilerlemelere oranla bu buzullar çok daha küçük ve daha az yay l ml olmufllard r Seyrek Geliflmifl Genç Dryas Buzullar Genç Dryas ( bin y l önce) (Broecker vd., 2010) buzul ilerlemesi Türkiye de da n k bir yay l m göstermektedir. Bu henüz yeteri kadar veri elde edilememesinden kaynaklanm fl olabilece i gibi gerçekten de Genç Dryas buzullar n n Türkiye de seyrek bir flekilde geliflmifl olmas ndan da kaynaklanabilir. Bu dönem buzul izlerine sadece 4 bölgede rastlanm flt r (fiekil 7). Do u Alada lar da yer alan Hacer Vadisi buzullar Genç Dryas dönemi buzullar na güzel bir örnektir. Da n 15 km uzunlu undaki bu vadisinde bir dizi morenin yafl Geç Pleyistosen-Holosen geçiflinde belirlenmifltir (Zreda vd., 2011). Fakat, güncel 36 Cl üretim oranlar kullan larak yap lan yeni hesaplamalar sonucunda bu morenlerin yafllar n n Genç Dryas olabilece i taraf m zca belirlenmifltir (Sar kaya ve Çiner, 2015). Geyikda daki Genç Dryas ilerlemesi üzerinde de çal flmalar bulunmaktad r. Fakat, Türkiye nin di er da lar nda Genç Dryas ilerlemesi, özellikle Türkiye nin güneybat kesimi boyunca eksik gözükmektedir. Toros Da lar üzerindeki Genç Dryas ilerlemesinin bu flekilde da n k gerçekleflmesinin nedeni bölgeye özel iklimsel nedenlerden kaynaklan yor olabilir.

17 MTA Dergisi (2015) 151: Öte yandan, kuzeydo u Anadolu da, Akçar vd. (2008) Kavron Vadisi buzullar n n ilerlemesinin çok büyük ihtimalle Genç Dryas (12.8±1.0 bin y l önce) boyunca gerçekleflti ini düflünmektedirler. Asl nda, benzer Genç Dryas buzul kronolojisinin Güney Avrupa Da lar nda da izleri bulunmaktad r (Hughes vd., 2006). Frans z Maritime Alpleri (Federici vd., 2008), talya Apennin Da lar (Giraudi ve Frezzotti, 1997) ve Karada (Hughes ve Woodward, 2008) benzer Genç Dryas buzul kronolojileri içermektedir Ender Holosen Buzullaflmas Türkiye de Geç Buzul ve Genç Dryas sonras buzullar daha da küçülmüfllerdir. Holosen e gelindi inde buzullar ancak Bolkar Da lar ve Erciyes gibi yüksek da larda gözükmektedir. Çiner ve Sar kaya (2015) Bolkar Da lar ndaki Karagöl Vadisi nde, kireçtafl üzerinde bulunan eratik bloklar ve yanal morenlerden ald klar örnekler ile Erken Holosen döneminde çökelen morenlerin varl n belirlemifllerdir. Erciyes Volkan nda Erken Holosen in so uk dönemleri boyunca, olas l kla küçük bir buzul ilerlemesi dönemi de yaflanm flt r. Erciyes in Aksu Vadisi nde 10.5±1.3 bin y l önce ve Üçker Vadisi nde 10.6±0.6 bin y l önce buzullar n varl belirlenmifltir. Benzer flekilde Do u Avrupa da Hughes ve Woodward (2008), Karada da bulunan Durimitor Masifi nde, iyi tan mlanm fl iki adet cephe morenin ikincil kalsitinde U-serisinden elde ettikleri yafllar 10.6±0.2 bin y l ve 9.6±0.8 bin y l öncesine tarihlendirilmifllerdir. Buna karfl n, güney ve orta Anadolu daki buzullar ile Karada daki Erken Holosen buzullar n n genifl bir bölgeyi mi yoksa s n rl bir alan m temsil ettikleri henüz netlik kazanmam flt r. Geç Holosen ve Küçük Buz Ça morenleri flimdilik sadece Erciyes Volkan nda belirlenmifltir. Bu bölgeden al nan örneklerin yafllar günümüzden yaklafl k 1-4 bin y l öncesine tarihlenmifltir. Erciyes Volkan nda bulunan Aksu Vadisi üzerinde, 3000 m de bulunan cephe morenleri 4.2±0.6 bin y l önce ve 1.1±0.3 bin y l öncesine tarihlenmifltir. Benzer flekilde Geç Holosen buzullar talyan Apennin Da lar nda (yaklafl k 4.3±0.1 bin y l önce, 2.8±0.03 bin y l önce ve 1.3±0.03 bin y l önce) (Giraudi, 2004), Frans z Maritime Alpleri nde (Federici ve Stefanini, 2001) ve Yunanistan n Olympus Da- n n yüksek buz yalaklar nda (Smith vd., 1997) tan mlanm flt r. Öte yandan Erciyes Volkan ve Alada lar da zirvelere yak n bulunan çok taze görünümlü morenler, muhtemelen Küçük Buz Ça na aittirler. Geç Holosen ve Küçük Buz Ça morenleri Kaçkar Da lar nda da gözlenmifltir (Akçar vd., 2007; 2008) Güncel Buzullar Ülkemizin birçok da nda küçük de olsa güncel buzullar gözlenmektedir. Bunlardan en önemlisi A r Da n n üzerindeki buz takkesidir. Di er bir önemli bölge olan güneydo u Anadolu ise ülkemizin neredeyse 2/3 lük aktif buzullar n bar nd rmaktad r (Çiner, 2003; 2004). Kaçkarlar ve Toros Da lar nda da uzunluklar birkaç 100 m yi bulan buzullar n varl bilinmektedir. Ancak bu buzullar küçülerek art k neredeyse yok olmak üzeredirler. Bir ço unun ise üzerleri döküntü ile örtülüdür. Alada lar (Gürgen vd., 2010) ve Bolkar Da lar nda (Erinç, 1952; Çal flkan vd., 2014) üzerleri moloz ile örtülü birçok buzul belirlenmifltir. Türkiye nin güncel buzullar tamamen ortadan yok olmadan, onlar kay t alt na alacak bilimsel çal flmalara a rl k verilmelidir. 6. Buzul Çal flmalar ndan Elde Edilen Paleoiklim Yorumlar Buzul dönemlerdeki iklimsel koflullar tespit edebilmek için, buzullar n olufltu u s cakl k ve ya fl koflullar modellenebilir. Fiziksel buzul modelleri (Zweck ve Huybrechts, 2005; Sar kaya, 2009) kullan larak Türkiye nin çeflitli bölgelerinde SBM ve sonras na ait iklimsel modellemeler yap lm flt r. Bu modelleri çal flt rmak için o bölgelerdeki güncel ya fl ve s cakl k de erleri ile topo rafik flartlara ihtiyaç duyulmaktad r. Güncel iklimsel flartlar belli oranlarda de- ifltirilerek, buzul vadileri üzerinde buzullar oluflturulmaktad r. Model sonuçlar ndan elde edilen buzul yay l m ile arazi gözlemlerinden elde edilen buzul yay l m s n rlar (cephe morenlerinin rak m de erleri, yanal morenler vs.) karfl laflt r larak buzullar oluflturan iklim flartlar belirlenmeye çal fl lmaktad r. Bu kapsamda grubumuz taraf ndan yap lan buzul modelleme analizleri (Sar kaya vd., 2009; 2014), SBM de en genifl boyutlara ulaflan buzullar n günümüzden 8-11 o C daha so uk bir ortamda olufltu unu göstermektedir (Sar kaya vd., 2014). O dönemdeki ya fl koflullar n n güneybat Anadolu k y lar nda (Sand ras Da ve Akda ), günümüzden yaklafl k kat daha fazla, orta ve iç kesimlerde (örne in Erciyes de) günümüzdekine yak n ve kuzey kesimlerde ise (Kaçkarlar) yaklafl k % 30 daha az oldu u hesaplanm flt r (Sar kaya vd., 2014). 127

18 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi 128 Türkiye ve çevresinden elde edilen di er vekil veriler (proxy data), SBM de Do u Akdeniz in gerçekten de günümüzden daha so uk bir iklime sahip oldu- unu göstermektedir (Roberts, 1983; Bar-Matthews, vd., 1999; Robinson, 2006). Ancak bölgedeki nem seviyeleriyle ilgili halen süregelen bir tart flma bulunmaktad r (Prentice vd., 1992; Rowe vd., 2012). Bu durum SBM de paleobotanik kan tlardan elde edilen yar -kurak iklim de erleri ile nispeten yüksek eski göl seviyelerine ait jeomorfolojik kan tlardaki (Roberts, 1983) tutars zl ktan kaynaklanmaktad r. Ayr ca buzul dönemlerinde neredeyse tamamen ortadan kalkm fl odunsu a açlar da (Van Zeist vd., 1975) yayg n so uk ve stepsi iklim görüflünü desteklemektedir (Elenga vd., 2000). Bu tutars zl aç klamak için farkl senaryolar öne sürülmüfltür (Tzedakis, 2007). Akdeniz bölgesinin bat s nda paleo-ya fl n günümüzden daha fazla olmas na karfl n iç, kuzey ve do u kesimlerde daha kurak flartlar n oluflmas Türkiye paleoikliminde günümüzdeki atmosferik flartlardan daha farkl bir durumun ortaya ç kt n göstermektedir. Özellikle yukar enlemlerde yer alan büyük buzul alanlar n n ( skandinavya Buz Kalkan ) etkisiyle ve di er atmosferik nedenlerle güçlenen Sibirya Yüksek Bas nç alan n n Anadolu nun iç kesimlerine kadar genifllemesi Atlas Okyanusu menfleli cephesel sistemlerinin Anadolu nun kuzey ve do u kesimlerine nüfuz etmesini engelleyecektir. Bu sistemlerin subtropikal yüksek bas nç kufla n n güneye do ru çekilmesi ile beraber daha güneyli (Akdeniz üzerinden) bir yörünge ile do uya do ru hareket edecektir. Bu durumda daha fazla nem ve enerji yüklü bu cephesel sistemlerinin so uk Sibirya Yükse i ile karfl laflmas Anadolu nun güney bat s nda gerçekleflecek ve bu civarlarda fliddetli ya fl olaylar meydana gelecektir. So uk dönemlerde daha güney enlemlere inen jet rüzgarlar ve polar cephe Türkiye nin bulundu u alanda kutup rüzgarlar n n etkinli ini artt rm fl, buna ba l olarak k y kesiminde ya fllar artarken iç kesimler daha az nemli koflullar yaflam flt r. Gelecekte gerçekleflmesi beklenen iklim de iflikliklerinin (küresel s nma fleklinde) yukar da anlat lan teorinin tersi bir etki gösterece i çeflitli çal flmalardan bilinmektedir. Küresel s nma subtropikal kufla kuzeye kayd racak, böylece Türkiye ye ya fl getiren cephesel sistemler daha kuzeyli bir yörünge izleyecek, ya fllar güneyde azalacak ancak kuzeyde artacakt r (Giorgi ve Lionello, 2008; fien vd., 2011; Yücel vd., 2014, Önol vd., 2014). Geç Buzul dönemine ait model verileri ise, bu dönemde Anadolu nun iç kesimlerindeki da larda (Erciyes gibi) iklimin yaklafl k 4.5 o C ile 6.4 o C daha so- uk ve % 50 kadar daha fazla nemli oldu unu göstermektedir (Sar kaya vd., 2009). Erken Holosen de ise iklimin günümüzden 2.1 o C ile 4.9 o C aras nda daha so uk ve iki kata kadar daha ya fll oldu u düflünülmektedir (Sar kaya vd., 2009). Geç Holosen dönemde ya fl koflullar günümüze yaklaflm fl olmas na ra men, hava s cakl n n hala günümüzdeki de erlerinden 2.4 o C ile 3 o C aras nda daha so uk oldu u varsay lmaktad r. Son 15 y lda buzul kronolojisinde elde edilen nicel veriler Türkiye buzullar na bak fl aç m z de ifltirerek paleoiklimler hakk nda çok önemli ve sa l kl yorumlara gidilebilmesine olanak sa lam flt r. Nicel veri anlam nda birçok Avrupa ülkesinden çok daha fazla çal flman n gerçeklefltirildi i ülkemizde bundan sonraki ad m verilerin daha genifl bir bölgesel ölçekte yorumlanmas olmal d r. Paleoiklim koflullar n n daha sa l kl bir flekilde anlafl larak içinde bulundu umuz ve gelecekte de önemli sorunlara yol açaca n bildi imiz iklim de iflikli ine daha haz rl kl olabilmemiz için bu olmazsa olmaz bir kofluldur. 7. Sonuçlar Son y llarda yay mlanan kozmojenik yüzey yafllar ile art k Türkiye Da lar nda Geç Pleyistosen buzullaflmalar için belirgin bir jeokronoloji ortaya ç kar lm flt r. Türkiye nin Geç Pleyistosen buzullar toplam 27 bölgede gözlenmifltir. Bunlardan flu an için sadece 9 tanesinde kozmojenik yüzey tarihlendirme çal flmas yap lm flt r. Geç Pleyistosen buzullar için buz birikimi alt s n r n belirleyen SBM daimi kar s n r Türkiye da lar nda m aras nda de iflmektedir. ç ve do u kesimlere do ru karasall k nedeniyle daimi kar s n r n n de eri artmaktad r. Türkiye da lar nda buzullar genellikle kuzeye bakan buz yalaklar nda veya da lar n tepelerindeki düzlüklerde (genelde 3000 m üzerinde) geliflmifllerdir. Buzullar ço unlukla birkaç km uzunlukta vadi veya da ete i buzulu fleklinde daha düflük yüksekliklere kadar ( m) akm fllard r. Bilinen en eski buzul ilerlemesi, küresel anlamdaki SBM den çok daha önce geliflmifltir (71 bin y l önce; MIS 4 bafl nda) ve MIS 3 (29-35 bin y l önce) sonunda durmufltur.

19 MTA Dergisi (2015) 151: Daha sonra, (29 bin y l önce) buzullar tekrar ilerlemifl ve MIS 2 s ras nda ( bin y l önce) maksimum boyutlar na ulaflm fllard r. Bir çok bölgede kuflku götürmez bir flekilde tarihlenen bu sonuç ayn zamanda Türkiye da lar nda yerel-sbm olarak tan mlan r ve küresel SBM ile uyumludur. SBM den sonra, buzullar geri çekilmeye bafllam flt r. Bu geri çekilme baz bölgelerde birkaç bin y l geç bafllam flt r. Yaklafl k 16 bin y l öncesine tarihlenen Geç Buzul döneminde Türkiye nin birçok da nda morenler depolanm flt r. Genç Dryas (12 bin y l önce) buzullar mekânsal olarak da n kl k arz eder. Bunu sebebi olarak henüz tarihlendirilmeyen morenler gösterilebilece i gibi, Genç Dryas buzullar n n farkl bölgelerde farkl tepkiler vermesi de olabilir. Ola and fl Erken Holosen buzullaflmalar (8.5 bin y l önce), Türkiye nin sadece iç bölgelerinde gözlenir. Geç Holosen (1-4 bin y l önce) ve Küçük Buz Ça buzullaflmalar günümüz buzullar n n selefi olarak yüksek rak ml da lar n zirveye yak n k s mlar nda ender olarak geliflmifltir. Buzul modelleri, SBM ikliminin günümüzden 8-11 o C daha so uk, ya fl koflullar n n ise güneybat Anadolu da günümüzden kat daha fazla, orta ve iç kesimlerde günümüzdekine yak n ve kuzeydo uda ise günümüzden % 30 daha kurak oldu unu ortaya koymaktad r. Daha sonraki dönemlere ait buzul modeleri, Geç Buzul da iklimin günümüzden o C daha so uk ve % 50 kadar daha fazla nemli; Erken Holosen de o C daha so uk ve iki kat na kadar daha ya fll ; Geç Holosen de ise ya fl koflullar n n günümüze yaklaflt n ancak hava s - cakl n n hala günümüzdeki de erlerinden o C daha so uk oldu unu göstermektedir. Katk Belirtme Bu makalede yer alan veri ve bilgiler 101Y002, 107Y069, 110Y300, 112Y139 ve 114Y548 no lu TÜ- B TAK projeleri ve INT no lu National Science Foundation (USA) deste i ile üretilmifllerdir y l ndan beri 36 Cl kozmojenik yüzey tarihlendirmesi ve buzul kronolojisi ile ilgili yürütmekte oldu umuz çeflitli arazi çal flmalar na kat lan ve deneyimlerini paylaflan tüm meslektafl ve ö rencilerimiz ile kozmojenik yüzey tarihlendirme yönteminin ülkemizdeki buzul çökellerine uygulamas na öncülük eden Dr. Marek Zreda ya (Arizona Üniversitesi, ABD) teflekkürlerimizi sunar z. Ülkemizdeki farkl bölgelerde benzer yafl tayinleri yapan ve veri ve görüfllerinden faydaland m z Bern Üniversitesi ( sviçre) den Dr. Naki Akçar ile hakem Dr. Mustafa Karab y ko lu na teflekkürlerimizi sunar z. De inilen Belgeler Gelifl Tarihi: Kabul Tarihi: Yay nlanma Tarihi: Aral k 2015 Ainsworth, W.F Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia. Chaldea and Armenia. J.W. Parker, London. Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Kubik, P.W., Vardar, M., Schluchter, C Paleoglacial records from Kavron Valley, NE Turkey: Field and cosmogenic exposure dating evidence. Quaternary International, , Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Kubik, P.W., Vardar, M., Schluchter, C A case for a downwasting mountain glacier during Termination I, Vercenik valley, northeastern Turkey. J. of Quaternary Science, 23 (3), Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Reber, R., Kubik, P.W., Zahno, C., Schlüchter, C Glacier response to the change in atmospheric circulation in the eastern Mediterranean during the Last Glacial Maximum. Quaternary Geochronology, 19, Akçar, N., Vural, Y., Serdar, Y., Ivy-Ochs, S., Kubik, P., Schlüchter, C Extensive glaciations in the Anatolian Mountains during the Last Glacial Maximum. In: Quaternary Glaciation in the Mediterranean, Editors: Philip D. Hughes and Jamie C. Woodward, Geological Society of London, Special Publications, 433. Alley, R.B The Younger Dryas cold interval as viewed from central Greenland. Quaternary Science Reviews, 19, Alley, R.B., Meese, D.A., Shuman, A.J., Gow, A.J., Taylor, K.C., Grootes, P.M., White, J.W.C., Ram, M., Waddington, E.D., Mayewski, P.A., Zielinski, G.A Abrupt accumulation increase at the Younger Dryas termination in the GISP2 ice core. Nature, 362, Ardos, M Barla Da civar n n jeomorfolojisi ve Barla Da nda Pleistosen glasyasyonu. stanbul Üniversitesi Co rafya Enstitüsü Dergisi, 20-21, Atalay, I Türkiye Jeomorfolojisine Girifl. Ege Üniversitesi Yay nlar, no: 9, zmir. Bar-Matthews, M., Ayalon, A., Kaufman, A., Wasserburg, G.J The Eastern Mediterranean paleoclimate as a reflection of regional events: Soreq cave, Israel. Earth and Planetary Science Letters 166,

20 Türkiye'de Eski Buzul zleri ve klimi 130 Bayrakdar, C Akda Kütlesi nde (Bat Toroslar) Karstlaflma-Buzul liflkisinin Jeomorfolojik Analizi. stanbul Üniversitesi, Co rafya Bölümü, Doktora Tezi, p Bilgin, T Munzur Da lar Do u K sm n n Glasiyal ve Periglasiyal Morfolojisi. stanbul Üniversitesi Yay nlar No:1757, Co rafya Enstitüsü Yay nlar No: 69. Birman, J.H Glacial reconnaissance in Turkey. Geological Society of America Bulletin, 79, Blumenthal, M.M From Mount A r (Ararat) to Mount Kaçkar (in German). Bergfahrten in nordostanatolsischen Glenzlanden. Die Alpen, 34, Bobek, H Recent and Ice time glaciations in central Kurdish high mountains (in German). Zeitschrift für Gletscherkunde, 27, (1-2), Broecker, W.S., Denton, G.H., Edwards, R.L., Cheng, H., Alley, R.B., Putnam, A.E Putting the Younger Dryas cold event into context. Quaternary Science Reviews 29, Çal flkan, O., Gürgen, G., Y lmaz, E., Yeflilyurt, S Debris-covered Glaciers During Glacial and Interglacial Periods on the Taurus Mountains (Turkey). Procedia - Social and Behavioral Sciences, 120, Cerling, T.E., Craig, H Geomorphology and in-situ cosmogenic isotopes. Annual Review of Earth and Planetary Sciences 22, Cockburn, H.A.P., Summerfield, M.A Geomorphological applications of cosmogenic isotope analysis. Progress in Physical Geography 28, Çiner, A Türkiye nin güncel buzullar ve Geç Kuvaterner buzul çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 46, 1, Çiner, A Turkish glaciers and glacial deposits. In: Ehlers, J., Gibbard, P.L. (Eds.), Quaternary Glaciations: Extent and Chronology, Part I: Europe. Amsterdam, Elsevier, Çiner, A., Deynoux, M., Çörekçio lu, E Hummocky moraines in the Namaras and Susam valleys, Central Taurids, SW Turkey. Quaternary Science Reviews, 18, 4-5, Çiner, A., Sar kaya, M.A Cosmogenic 36 Cl Geochronology of Late Quaternary Glaciers on the Bolkar Mountains, South Central Turkey. In: Quaternary Glaciation in the Mediterranean, Editors: Philip D. Hughes and Jamie C. Woodward, Geological Society of London, Special Publications. 433, Çiner A., Sar kaya, M.A., Y ld r m, C Piedmont glaciations in the Eastern Mediterranean; insights from cosmogenic 36 Cl dating of hummocky moraines in southern Turkey, Quaternary Science Reviews doi:/ /j.quascirev Davis, R., Schaeffer, O.A Chlorine-36 in nature. Annals of the New York Academy of Sciences 62, Do u, A.F., Somuncu, M., Çiçek,., Tuncel, H., Gürgen, G Kaçkar Da nda buzul flekilleri, yaylalar ve turizm. Ankara Üniversitesi Türkiye Co rafyas Araflt rma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Do u, A.F., Çiçek,., Gürgen, G., Tuncel H Akda n jeomorfolojisi ve bunun befleri faaliyetler üzerindeki etkisi (Fethiye-Mu la). Ankara Üniversitesi Türkiye Co rafyas Araflt rma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7, Dunai, T Cosmogenic Nuclides Principles, Concepts and Applications in the Earth Surface Sciences. Cambridge Academic Press, 198 pp. Ege,., Tonbul., S So anl Da nda Karstlaflma-Buzullaflma liflkisi. V. Türkiye Kuvaterner Sempozyumu, stanbul Teknik Üniversitesi, 2-5 Haziran 2005, stanbul, Elenga, H., Peyron, O., Bonnefille, R., Jolly, D., Cheddadi, R., Guiot, J., Andrieu, V., Bottema, S., Buchet, G., de Beaulieu, J.L., Hamilton, A.C., Maley, J., Marchant, R., Perez-Obiol, R., Reille, M., Riollet, G., Scott, L., Straka, H., Taylor, D., Van Campo, E., Vincens, A., Laarif, F., Jonson, H Pollenbased biome reconstruction for southern Europe and Africa 18,000 yr BP. Journal of Biogeography 27, Erinç, S Glazialmorphologhie Untersuchungen im Nordostanatolischen Randgebirge. Istanbul University Geography Inst. Pub., Ph.D. dissertation Series, 1, 56 pp. Erinç, S. 1949a. Past and present glacial forms in Northeast Anatolian mountains (in German). Geologische Rundschau 37, Erinç, S. 1949b. Uluda üzerinde glasiyal morfoloji araflt rmalar. Türkiye Co rafya Dergisi, stanbul Üniversitesi Yay nlar, 11-12, Erinç, S Glasiyal ve postglasiyal safhada Erciyes Glasiyesi. stanbul Üniversitesi Co rafya Enst. Dergisi, 1 (2), Erinç, S Glacial evidences of the climatic variations in Turkey: Geografiska Annaler, 34, Erinç, S Van dan Cilo Da lar na. Türkiye Co rafya Bülteni, Ankara Üniversitesi Yay nlar, 3-4, Erinç, S Honaz Da nda periglasyal flekiller (Güneybat Toroslar). stanbul Üniversitesi Co rafya Enstitüsü Dergisi, Erinç, S Honaz ve Bozda da buzul izleri hakk nda. Türkiye Co rafya Bülteni, 8, Federici, P.R., Stefanini, M.C Evidences and chronology of the Little Ice Age in the Argentera Massif Italian Maritime Alps. Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie 37, Federici, P.R., Granger, D.E., Pappalardo, M., Ribolini, A., Spagnolo, M., Cyr, A.J Exposure age dating and Equilibrium Line Altitude reconstruction of an Egesen moraine in the Maritime Alps, Italy. Boreas 37,