BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 128 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Tasvir mi? Temsil mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doç. M. Sinan NİYAZİOĞLU Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Grafik Tasarım Uygulama ve Araștırma Merkezi Müdürü, sinan. niyazioglu@gmail.com İstanbul, köklü tarihi boyunca Doğu ile Batı arasındaki siyasi, iktisadi ve kültürel güç dengelerinin birbirine eklemlendiği kozmopolit kimliğiyle önem kazandı. Kentin Asya ve Avrupa kıtalarının ayıran İstanbul Boğazı ve sahil topografyası, Batılı seyyahları, tüccarları, oryantalist sanatçıları ve diplomatları derinden etkiledi. Çağ Dönümü olarak bilinen geç on dokuzuncu yüzyıla ait İstanbul pentürleri ve gravürleri, Avrupalı oryantalistlerin kentin pastoral güzelliğini, egzotik karakterini ve siyasi gücünü belgeleme ve tasvir etme niyetlerinin bir sonucu olarak bu gün bizlere oldukça girift içerikli ikonografik dilin çözümünü miras bıraktı. Resim, desen, gravür ve efemera nitelikli ürünler üzerinden kentin nasıl oryantalize edildiği, sanayileşmiş Batı kültüründen nasıl farklılaştırıldığı ve turizm sektörü için hangi parametreler üzerinden pazarlandığı konuları, pek çok akademik yayın, sergi ve sempozyumda ele alındı. Günümüzde İstanbul, Osmanlı geçmişiyle ilişki kuran siyasi, kültürel ve ekonomik dinamikleriyle tanıtılıyor, kimlik kazanıyor ve turizm faaliyetleri için pazarlanıyor. Ancak kente yönelik kültür politikalarının referans noktalarının önemli bir bölümü, kente dair üretilmiş geç on dokuzuncu yüzyıl tarihli görsel envantere yaslanıyor. Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Tasvir mi? Temsil mi?: 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil başlıklı bildiri konuyu gravürlerin siyah-beyaz görselliğine ve görsel anlatıyı belirleyen panoramik tasvirlerden düşsel mekânlara uzanan kurgu diline, vurgu (artikülasyon) noktalarına odaklanarak incelemeyi amaçlıyor. Bildiri, oryantalist ressamların İstanbul un boğaz, sur içi ve sokaklarını mercek altına alan gravürlerini, Kentin Karakterleri, Kentin Binaları ve Kentin Işığı olmak üzere üç kategori ekseninden analiz ediyor. Bildiri, geç on dokuzuncu yüzyıl İstanbul unun farklı yüzlerini aktaran gravürlerin semantik yapısını, edebi kanon içerisinde İstanbul a dair üretimleriyle öne çıkan Pierre Loti ( ), Gustav Flaubert ( ) ve Edmondo de Amicis ( ) gibi oryantalist yazarların günlükleri ve metinleri ışığında değerlendiriyor. Bu bildiri, oryantalistlerce yazılan ve gravürlerle tasvir edilen kimliğin gerçekliğinden çok, kurgulanmış görsel kimliğin etkisine (temsil gücüne) ve bu gün bize miras kalan ikonografik dilin çok katmanlı anlam düzlemlerine odaklanmayı hedefliyor. Anahtar Kelimeler: kentin görünümleri, panaromik tasvir, ışık, klişe, görsel anlatı. Oryantalistlerin İstanbul Gravürleri ve Dönemin Yayın Dünyası Oryantalistlerin İstanbul gravürleri, günümüzün popüler kültür dünyasında geçmişi temsil etme özelliğiyle etkin gücünü korumaktadır. Lokum kutularından Türk kahvesi ambalajlarına, Osmanlı tarihine yönelik yayınlarından İstanbul un tanıtımına ilişkin film jeneriklerine kadar oldukça geniş ölçekli kültürel üretim sahasında, oryantalistlerce 19.yüzyılda üretilen gravürlerden sıklıkla yararlanıldığı, alıntılandığı gözlemlenir. 1 Osmanlı İstanbul una hiç gitmemiş ve doğuyu tanımayan Avrupalılar için gerçekleştirilen 19.yüzyılda ait İstanbul gravürlerinin, hem üretildiği dönemde hem de günümüzde popülerleşme nedenlerini, gravürlerin dört karakteristik özelliği üzerinden incelemek mümkündür.

9 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Resim 1: Soldan sağa, Edmondo de Amicis in İstanbul kitabı, Julia Pardoe nun Boğaz ın Güzellikleri kitabından paspartulanmıș bir gravür sayfası. (Boğaziçi Koleksiyon, Namık Çehreli) Birinci özellik, gravürlerdeki İstanbul imgesi pitoresktir, resimseldir. Gravürler, kentin Asya ve Avrupa kıtalarının ayıran İstanbul Boğazı ve sahil topografyasının güzelliğini siyah-beyazın etkin gücüyle yansıtırlar. İkinci özellik, gravürlerdeki İstanbul imgesi egzotiktir; gravürler kentin tarihi bölgelerine, kentin kozmopolit sakinlerine ve kentlilerin yaşadıkları meskenlere odaklanırlar. Gravürlerdeki İstanbullular, giyim-kuşam gibi etnografik özellikleri, meslekleri ve sosyal profilleriyle, Avrupalı çağdaşlarından ne kadar farklı olduğu söylemi üzerinden karakterize edilerek görselleştirilir. Üçüncü özellik, gravürlerdeki İstanbul imgesi mistiktir. Bizans tan Osmanlı yla birlikte devam edegelen ve kentin folklöründe etkin yer tutan inanca dair ayin ve ritüeller, dini karakterler, tapınma mekânları ve mezarlıklar, oryantalistlerin İstanbul gravürlerinde sıklıkla yer alır. Dördüncü özellik ise, hayali mekânlarda harem, cariye, odalık, dansöz tasvirleri ekseninden gravürlerdeki İstanbul imgesi erotiktir. 2 Ancak bütün bu özelliklerinin toplamında oryantalistlerce gravürlerde betimlenen İstanbul imgesi, sadece 19.yüzyıl Avrupalısı için değil günümüzde de düşseldir. Gravürler, izleyiciyi farklı bir zamansal boyutta farklı mekânlarda gezintiye çıkama etkisine sahiptir. Peki oryantalistlerin İstanbul gravürleri, izleyicilerini farklı bir mekânda ve zamanda gezintiye çıkarma güçlerini nasıl kazandılar? Gravürlerin üretimini belirleyen sipariş (brief) neydi ve siparişle üretilen gravürler üzerinden Batılıların algısındaki pitoresk, egzotik, mistik veya erotik İstanbul imajları nasıl zaman içerisinde birer klişeye dönüşebildiler? Sorunun yanıtlarını, gravürlerin üretim sürecini, üsluplaşmış görsel anlatın dilini belirleyen ve 19.yüzyıl yayın dünyasında bir edebi türen dönüşen doğuya yolculuk romanlarında aramamız gerekiyor. Çünkü İstanbul gravürlerinin önemli bir bölümü, dönemin basın ressamlarının doğuya yolculuk yayınları için gerçekleştirdikleri kitap resimlemelerinden oluşmaktaydı. Yazarla birlikte metin üzerinde çalışan, metnin bölümlerini ve anlatı kurgusunu gravürlerle görselleştiren basın ressamları, metin ve okur arasında görsel editörlük göreviyle öne çıkıyor, metnin dilini etkili görsellikle güçlendirerek, farklı okur kitleleri için kitabı bir bakıma popülerleştiriyorlardı. Gravürler, kıta Avrupası dışındaki kültürlerin farklılığını öne çıkartarak okur kitlesinin hayal gücünde anlam üretiyordu. Metne eşlik eden gravürlerde vurgulanan ana söylem, doğu dünyasının Batıdan ne kadar farklı ve gizemli olduğuydu. Bilinmeyen diyarlara yapılan yolculukların kitabın fiziksel sınırları içerisinde metinle tasvir ve görüntülerle temsil ediliş biçimleri, etkileme, inandırma ve büyüleme güçlerine göre, okuru farklı bir zamansal boyutta farklı mekânlarda hayali gezintilere çıkarma özelliğine sahiptilerdi ki, bu anlatı türü fantazmaydı. 129

10 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri 130 Resim 2: Soldan sağa, Edgar Allen Poe nun Marie Roget nin Gizemi isimli korku romanından bir gravür baskı resimleme, Cervantes in Don Quichotte romanından bir gravür baskı resimleme, Julia Pardoe nun Boğaz ın Güzellikleri isimli kitabının iç kapağı. (Boğaziçi Koleksiyon, Namık Çehreli) Fantazma (phantasma), hızla sanayileşen ve metropolleşen Avrupa başkentlerindeki bireyin deneyimlediği yabancılaşma olgusu karşısında, okuru kitap aracılığıyla kısa süreliğine düşsel yolculuklara çıkarabilen ve düş kurmayı örgütleyen 19.yüzyıldaki popüler edebi türlerin bir bakıma ortak paydasıydı. 3 Gotik-korku romanı edebiyatı, romantik edebiyat, popülerleştirilerek yeniden yayımlanan klasik edebiyata ilişkin resimli (illustrated) yayın örnekleri gibi oryantalistlerin kaleme aldığı gravürlerle resmedilmiş doğuya yolculuk romanları da, okuru fantastik, gizemli veya masalsı diyarlarla tanıştırıyordu. Edebi Tür Olarak Doğuya Yolculuk Romanları Ondokuzuncu yüzyılda bir edebi türe dönüşen doğuya yolculuk romanları, ana hatlarıyla üç anlatı türünden oluşmaktaydı. Anlatı türleri yayınlarda yer alan gravürlerin görsel anlatım dilini büyük ölçüde belirliyordu. Birinci tür, seyahat romanlarıydı (Travel Novels). İstanbul a belli bir görev kapsamında gönderilen diplomat, mühendis, tüccar, misyoner, mimar vb. gibi kişlerin görev süreleri boyunca kente dair edindikleri bilgi, gözlem ve değerlendirmeleri içeren yayınlardı. Seyahat romanları, rapor nitelikli yayınlar olduğu kadar, anı-hatıra yayınları olarak da bilinmekteydi. Seyahat romanlarının en karakteristik özelliği, kenti, kentlileri, kentin tarihini vb. kente ilişkin bilgileri oldukça spesifik bir dille aktarma ve belgeleme amacını taşımalarıydı; kent için bir kılavuz yayın (guide book) özelliğiyle yayımlanmalarıydı. Örneğin, Julia Pardoe nun 4 Boğaz ın Güzellikleri (The Beauties of Bosphorous) isimli seyahat romanı, Pardoe nun İngiliz kraliyet ordusunda binbaşı olan babası Thomas Pardoe'nun görevi nedeniyle İstanbul a yaptığı seyahat esnasında babasına eşlik edişiyle ortaya çıkmıştı. Pardoe'nun, İstanbul'da bulunduğu dönemde yapmış olduğu gözlemlerini gerçekçi bir dille ifade ettiği Boğaz ın Güzellikleri, güçlü metin kurgusu kadar, etkileyici gravürleriyle de kısa sürede ünlenmişti. Resim 3: William Henry Bartlett in Julia Pardoe nun Boğaz ın Güzellikleri isimli kitabı için gerçekleștirdiği bir gravür baskı. (Boğaziçi Koleksiyon, Namık Çehreli)

11 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Ressam William Henry Bartlett'in 5 gravürleri İstanbul ve çevresindeki mimari doku ve günlük yaşamı aslına son derece sadık kalarak görselleştirmişti. Aslen mimar olan William Henry Bartlett, topografik illüstrasyon, doğa manzaraları, mimari kalıntılarının ressamı olarak ün kazanmıştı. Julia Pardoe nun seyahat romanında geçen İstanbul daki hanları, kapalı çarşıları, türbeleri, Bizanstan kalan anıtsal sütunları aslına sadık kalarak büyük bir titizlikle resmetmişti da yayımlanan kitaptaki İstanbul gravürlerindeki hakim kurgu, İstanbul u doğunun büyüleyici bir kenti olarak betimliyor ve kentin karakteristik özelliğini zamansızlık kavramı ekseninden görselleştiriyordu. Kitabın yayımlandığı yıllarda İngiltere deki hızlı sanayileşme göz önüne alındığında, işçi sınıfı için Londra banliyölerinin inşa edildiği, Thames Nehri nin kanalizasyon ve sanayi atıklarıyla hızla kirlendiği, Londra sokaklarında at arabalarından kaynaklanan gübre ve sokaklarda taşan çöpler düşünüldüğünde, Pardoe nun İstanbul seyahatini resmeden William Henry Barret, doğunun başkenti İstanbul u, İstanbul un semtlerini ve kentin karakterlerini altın güneş ışığıyla betimlemiş, zamansızlık, dinginlik olgusunu, gravürlerde etkin şekilde gözlemlenen yoğun altın ışıkla, tenha ve ferah mekân tasvirleriyle görünür kılmıştı. (RESİM 3) İkinci tür, gezi günlükleriydi (Journey Diaries). Gezi günlükleri, seyahat romanları gibi aslına sadık kalarak belgeleme işlevinden çok, günlüğü kaleme alan kişinin öznel gözlemlerinin süzgecinden geçen tespit, değerlendirmeden oluşan yazın türüydü. Örneğin Pierre Loti nin Doğu Düşleri Sona Ererken 6 isimli yayını, çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu nun hüzünlü portresini, kentin panaromik tasvirinden, kentlilerin yüz ifadesine sinen endişeye uzanan oldukça etkileyici gözlemlerle betimlemişti. Üçüncü tür ise, yolculuk romanlarıydı (Voyage Novels). Yolculuk romanları, Avrupa dan başlayan ancak menzili ve süresi belirsiz, doğu veya ortadoğu coğrafyasındaki kentlere yapılan yolculuklar sürecinde edinilen deneyimler, izlenimlerden oluşan, gerçek ve kurgu, gözlem ve hayalgücünün birbirlerine girift bir yapıyla eklemlendiği yayın türleriydi. Yolculuk romanları, bilinmeyen, süprizlerle dolu diyarları keşfetmek için yola çıkan maceraperest yazar, ressam, arkeolog veya tarihçilerin en bilinen yazın türüydü. Örneğin Fransız realist edebiyatının kurucuları arasında yer alan Gustav Flaubert 7, yakın arkadaşı oryantalist fotoğrafçı Maxime du Camp ın ısrarıyla yılları arasında iki yıl süren Yunanistan, Anadolu, Mısır, Filistin, Suriye ve İtalya' yolculuğu yapmıştı. Flaubert in içe kapanıklığından bu yolculuklarla sıyrıldığı söylenir. Kendisi yolculuğa çıkış nedenini hava değişimi olarak açıklamıştı. Yine Edmondo Amicis in 8 İstanbul isimli ünlü yayını Amicis nin gerçek ve kurgunun iç içe geçtiği etkili gözlem yeteneğiyle yazılmıştı ve Cesaro Biseo 9 tarafından gravürlerle resmedilmişti. Edmondo de Amicis in 1877 yılında yayımlanan İstanbul u, Julia Pardoe nun 1839 tarihli Boğazın Güzellikleri romanından taban tabana zıt bir İstanbul portresi çizmişti. Pardoe nun yayınında Barlett in çizimleriyle görselleştirilen zamansız, sakin ve büyülü İstanbul imgesi karşısında, otuz sekiz yıl sonra yayımlanan de Amicis nin İstanbul u karmaşık, kaotik, düzensiz, kalabalık, gürültülü, kirli sokakları ve meydanlarıyla, kentin genelinde öne çıkan fakirliğiyle, hatta kimi semtlerinde acınası sefaletiyle vurgulanmış, İstanbul, çağın gerisinde kalmış, tipik az gelişmiş bir Ortadoğu kenti olarak tasvir edilmişti. Ancak Edmondo de Amicis in metinleri kadar bu yorumu öne çıkartan etmen, Cesare Biseo nun metinlere eşlik eden gravürleriydi. Aslen fresk ressamı olan Cesare Biseo nun Edmondo Amicis ile bu kitap projesinde nasıl bir araya geldiklerine dair elimizde bir bilgi mevcut değil. Roma doğumlu Cesare Biseo, Mısır Hükümeti nin davetlisi olarak İskenderiye ye gitmiş, Hükümet Binası nın fresklerini yapmıştı. Bu freskler hükümete yakın kentin ileri gelen varlıklı ailelerinin, asker ve bürokratlarının ilgisini çekerek kısa sürede Biseo nun İskenderiye de ünlenmesini sağlamıştı. Oryantalist içerikli büyük boy pentürleri, duvar ve tavan freskleriyle İskenderiye ve Kahire deki Mısırlı ve Levanten müşterilerine tematik kompozisyonlar üretmişti. Muhtemelen Roma dan İskenderiye ye yaptığı gemi yolculuğunu İstanbul a hiç uğramadan Akdeniz liman kentlerini dolaşarak gerçekleştirmişti. Edmondo de Amicis in aksine İstanbul a ayak basmamış olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak bir fresk ressamı olarak elinde İstanbul ile ilgili zengin içerikli görsel materyalin bulunduğu, bu materyallerden yararlanarak Edmondo de Amicis in İstanbul unun gravür resimlemelerini yapmış olma ihtimali yüksektir. 131

12 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Resim 4: Cesare Biseo nun Edmondo de Amicis in İstanbul isimli kitabı için gerçekleștirdiği farklı görsel üsluptaki iki gravür. Bu yorumu doğuran neden, Biseo nun Edmondo de Amicis nin metinlerine eşlik eden gravürlerinde görsel dil birliğinin bulunmamasıdır. Amicis in metinlerinde anlatılan mekân, kişi veya olaya dair Biseo nun görsel arşivinde yer alan kartpostal, albüm veya yayınlarda yer alan illüstrasyon, fotoğraf veya gravür resimlerinden yararlandığı izlenimini uyandırmaktadır. Metinlerde yer alan kimi örnekler eskiz çizim özelliğini taşırken, kimileri oldukça detaylı betimlenmiş, bazı figüratif örnekler ise dönemin kartpostal veya yayın fotoğraflarında sıkça karşılaştığımız folklorik kostümlü halk portrelerinden kopya edilmiştir. Örneğin, kitabın İstanbul un Eski Surları ve Haliç Bölümlerinde yer alan gravürler, gerçeğe oldukça sadık kalınmış biçimde tasvir edilmiş, kentin portresinin ana hatları dikkatlice çizilmiştir. 10 Ancak Türk evlerinin anlatıldığı bölümlerdeki çizimler eskiz niteliğindedir. (RESİM 4) Kentin gündelik yaşamında farklı etnisitelerden oluşan renkli kimliğinin ele alındığı bölümlerde, rumlar, ermeniler ve yahudiler için Biseo nun ürettiği tiplemeler, Osman Hamdi Bey in Marie de Launay ile birlikte 1873 Viyana Kostüm Fuarı için hazırladıkları Elbise-i Osmaniyye ( Osmanlı Halk Kıyafeleri) isimli albümünde yer alan ve bir stüdyoda folklorik kostümleriyle poz veren halklardan yararlanıldığı etkisi uyandırır. 11 Osman Hamdi Bey in albümünün Edmondo de Amicis in kitabından dört yıl önce yayımlandığı düşünüldüğünde, Cesare Biseo nun Elbise-i Osmaniyye nin bir kopyasını Mısır Hükümet Konağı ndan edinmiş olması ve albümden yararlanarak resimlemelerini gerçekleştirmiş olması ihtimalini güçlendirir. (RESİM 5) Bununla birlikte Edmondo de Amicis in kentin gündelik yaşamın içerisinde tasvir ettiği halkların, gerçekte gündelik yaşamda giyinmedikleri folklorik kostümlerle resmedilmesi, tiplemelerin bu albümden kopya edildiği olasılığını pekiştirir. 132 Resim 5: Soldan sağa, Elbise-i Osmaniyye den iki figür ve Cesare Biseo nun bir kadın gravürü. Bir diğer ilginç örnek, kitabın Ayasofya 12 Bölümü nde, İstanbul u fetheden II. Mehmet in fetih sonrasında Ayasofya ya girişini temsil eden gravür resimlemedir. Bu örnek de ünlü oryantalist ressam Jean-Joseph Benjamin-Constant ın II. Mehmet in Konstantinopol e Girişi isimli tablosundan büyük ölçüde etkinlenmiştir. Constant bu tabloyu, Edmondo de Amicis in kitabından bir yıl önce açtığı sergiyle tanıtmış, resim oryantalist çevrelerce büyük ilgiyle karşılanmış, resmin görüntüsü dönemin pek çok yayınında ve gazeterinde yer almıştı. Bu nedenle Cesare Biseo nun Constant ın kısa sürede popülerleşen barbar Türk tasvirini görmüş ve komposizyonu biraz değiştirerek, resimdeki kurgudan yararlanmış olması mümkündür. (RESİM 6)

13 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Resim 6: Soldan sağa, Jean-Joseph Benjamin-Constant ın II. Mehmet in Konstantinopol e Giriși tablosu, Cesare Biseo nun II. Mehmet in Ayasofya ya Giriși gravürü. Ancak Cesare Biseo nun kopya ettiği bazı resimlemelerinde, temel hatalara neden olan özensizlik veya dikkatsizlikle de karşılaşırız. Örneğin kitabın Türbeler 13 Bölümünde Sultan Süleyman ın türbesinin anlatıldığı bölümde yer alan gravür, gerçekte Sultan I. Mehmet in Bursa daki türbesidir ve bu görüntü, gravür sanatçısı W.H. Leitch in 1840 tarihinde basılmış bir çalışmasından kopya edilmiştir. 14 (RESİM 7) 133 Resim 7: Soldan sağa, W.H. Leitch in 1840 tarihinde basılmıș Sultan I. Mehmet in Bursa daki Türbesi gravürü, Cesare Biseo nun Sultan Süleyman Türbesi gravürü. (Boğaziçi Koleksiyon, Namık Çehreli) Cesare Biseo nun Edmondo de Amicis in İstanbul kitabı için ürettiği bir diğer tema, kitabın Türk Kadınları 15 Bölümünde yer alan haremdeki cariye, odalık veya Kağıthane de piknik yapan feraceli kadın gravürlerinden oluşur ki, bu görüntüler de oryantalistlerce sıklıkla üretilen ve o dönemde klişeleşen Türk Kadını temsillerinin birer tekrarı niteliğindedir. Özellikle örtülü, çarşaflı, feraceli kadınların güzelliği, peçenin ardında gizlenen teni hayal eden erkek okur kitlesinin zihnindeki fantaziyi harekete geçirme işlevini üstlenir. Peki Cesare Biseo neden Edmondo de Amicis in özgün bir bakış açısıyla kaleme aldığı metinleri için, İstanbul la ilgili klişeleşmiş imajlardan yararlandığı gravür resimlemeler üretti? Sanırım bu sorunun yanıtı, Edmondo de Amicis in kitabını Avrupalı okur kitlesi için popülerleştirmekti. Metinlere eşlik eden gravürlerin işlevi, (büyük olasılıkla) pitoresk, egzotik, etnografik, mistik veya erotik gibi alışılageldik prototip görsel formatlarla yayını popülerleştirmek, doğuya dair farklı yargıları veya hayalleri bulunan geniş bir okur kitlesinin ilgisini görsellikle çekebilmekti. Kitabın Milano daki Trevi Kardeşler in editörlüğünde yayımlandığını biliyoruz. Belki de Cesare

14 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri Biseo nun gravürleri Trevi Kardeşler in çok satan bir kitap yayımlama isteği üzerine ve Biseo dan popüler, klişe imajlar üretmesine dair siparişle (briefle) ortaya çıkmıştı. Bu süre içerisinde Cesare Biseo nun İstanbul a, Türklere ve doğuya dair üretilmiş görsel külliyatı dikkatle takip etmiş olması, kendi görsel arşivinden de yararlanarak gravürlerini üretmiş olması mümkündür. Sonuç Sonuç olarak oryantalistlerin İstanbul gravürleri hakkında genel bir değerlendirme yapmak mümkün mü? Bildiri metninin başında da değinildiği üzere, sorunun cevabını dönemin yayın dünyasında aramamız gerekiyor. Bu gravürlerin önemli bir bölümü, 19.yüzyılda bir edebi türe dönüşen doğuya yolculuk romanları için üretilmişti ve öncelikli işlevleri metinlere eşlik eden etkileyici görsellikle okurun dikkatini çekmek, hayali ve gizemli diyarlarla okuru tanıştırmaktı. Bu nedenle oryantalistlerin İstanbul gravürleri hakkında genel bir değerlendirme yapabilmemiz için, gravürlerin var olduğu mecraya yani fiziksel mekân olarak kitaba geri dönmemiz, bu gravürleri, kitabın fiziksel sayfa düzeni çerçevesinde ve gravürlerin yanında yer alan metinlerle birlikte incelememiz ve değerlendirmemiz gerekiyor. Günümüzde antikacılarda veya sahaflarda satılan 19.yüzyıla ait İstanbul gravürlerinin, yer aldığı kitaptan parçalanarak, paspartu veya çerçeve içerisinde birer resim gibi satıldığını, tek tek satılan gravürlerin bir bütün olarak satılan kitaptan daha kârlı kazanç sağladığını biliyoruz. (RESİM 1) Ancak unutmamalıyız ki, bu gravürler üretildikleri dönemde birer resim gibi duvara asılmak üzere üretilmemişlerdi; ait oldukları bağlamsal bütünle, yani kitapla anlam üretiyorlardı. Metinlere eşlik eden görüntüler olarak tıpkı birer fragman gibi İstanbul u, İstanbulluları, kentin tarihini temsil veya tasvir ediyorlardı. Ancak gravürlerin sadece temsil veya tasvir etme özellikleri dışında, yer aldıkları yayınlardaki üst metine ikonografik açıdan tercüman olma veya işaret etme işlevleri kazandığını söylememiz de mümkün gözükmektedir. Gustave Flaubert, Edmondo de Amicis ve özellikle Pierre Loti nin metinlerinde İstanbul, gizemli ve bir türlü elde edilemeyen, kavuşulamayan cariye veya odalıkla özdeşleştirilir. Oryantalist yazarlar ve İstanbul arasında kurulan bu ilişki, kentin gizemli, örtülü hakikatini bulmak isteyen gezgin yazarın, aslında kendisinden önceki Batılı seyyahlar gibi aynı hataya yenik düşmesi, kenti (yani cariyeyi) bir türlü elde edemediği gibi umutsuzca ona aşık olanlar listesine eklenerek kentten hüzünle ayrılmasıyla tasvir edilir. Örneğin Edmondo de Amicis in İstanbulunun son bölümleri adeta bir sevgiliye elveda diyen bir aşığın ruh halini yansıtır. Amicis in İstanbul undan üç yıl sonra basılan Pierre Loti nin Aziyade 16 isimli romanında kentin bir çerkes kızla özdeşleştirilmesiyle bu benzetme daha belirginleşir. İstanbul dan gemiyle ayrılan Pierre Loti, Boğazın deniz kokusu ile çerkes kızın ten kokusu arasında, kentin büyüleyici silüeti ile genç kızın peçe ardındaki yüz hatları arasında bağlar kurar. Edmondo de Amicis ve Pierre Loti gibi kente aşık olan diğer oryantalist yazarların metinlerindeki bu kurmaca hikâye, gravürlerin görselliğinde tül peçesinin ardından yüzünü gizleyerek bakan müslüman kızla betimlenir. Ancak hiç kimse peçeyi kaldırarak kızın gerçek güzelliğini görebilmeyi başaramamış, sadece peçenin ardındakini hayal edebilmiştir. Bu masalsı anlatı, önce Cesare Biseo gibi oryantalist ressamların kitap gravürlerinde, fotoğrafın gelişmesiyle birlikte stüdyoda çekilmiş peçeli kadın görüntülerinin yer aldığı İstanbul kartpostallarında uzun yıllar Batılı tüketicileri için yinelenerek üretilecektir. (RESİM 8) 134 Resim 8: Soldan sağa, Cesare Biseo nun Kâğıthane de Türk Kadınları gravüründen bir detay, 1910 lu yıllara ait iki İstanbul kartpostalı. NOTLAR: (Endnotes) 1 Oryantalizmin1001 Yüzü, Sergi Kataloğu, Sakıp Sabancı Müzesi, İstanbul, Doğuyu Tüketmek, Sergi Kataloğu, Küratör ve Yazar: Edhem Eldem, Osmanlı Bankası Arșiv ve Araștırma Merkezi, İstanbul, Sigmund Freud, 19.yüzyıldaki edebi fantazmayı kolektif bir düș olarak açıklar ve fantazmayı gerçeğin belli bir referansla deforme

15 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri edilmesi ile ortaya çıkan hayal ürününün metine veya metine eșlik eden görüntüye dönüșmüș biçimi olarak yorumlar; fantazmanın çoğunlukla arzudan doğduğunu ileri sürer. (Ayrıntılı bilgi için bknz. Sigmund Freud, Totem ve Tabu.) Sanayileșen Avrupa bașkentlerinde sahne sanatları kadar, yayın dünyasında da fantazmanın öne çıkıș nedenlerini, Arts and Crafts Hareketi nin kurucularından, Kelmscott Basımevi nin sahibi, tasarımcı William Morris in șu sözleri tercümanlık edecekti: Ișıltısını kaybetmiș bir dünyaya, güzelliğini, gizemini, itibarını iade etmek... Detaylı bilgi için: William Morris, News from Nowhere and Other Writings, Londra, Penguin Classics, 1993, s.49. William Morris, (d. 24 Mart ö. 3 Ekim 1896) İngiliz șair, desinatör, roman ve sanat yazarı, ressam. Morris aynı zamanda mobilya, kumaș, vitray, duvar kağıdı tasarımlarıyla Sanatlar ve Zanaatkarlar (Arts and Crafts Hareketi) akımına öncü olmuș bir endüstri tasarımcısı, el sanatçısı, desinatördür. Kelmscott Basımevi'nin kurucusu ve sahibidir. Kurduğu atölyesinde arkadașları ile birlikte tasarladığı günlük yașama ait araç-gereç ve mobilyalar ile halkın günlük ihtiyaçlarına ait eșyalarda da estetik kaygılara yönelmesine neden olmuștur. Morris'in kumaș, duvar kağıdı ve kitap bezemeleri ve tasarımları büyük beğeni toplamıștır. William Morris in kitap tasarımlarındaki düzenleme anlayıșı sayesinde, Kelmscott Basımevi grafik tasarıma ve özellikle kitap tasarımına katkılarda bulunarak büyük bir hizmet vermiș, Morris in harf karakterleri tasarımında sağladığı güzellik, bütünü olușturan en küçük bir ayrıntıyı bile bir tasarım birliği içerisinde ele alması, sonraki nesillere kitap tasarımı konusunda esin kaynağı olmuștur. (Ayrıntılı bilgi için bknz. Dilek Bektaș, Çağdaș Grafik Tasarımın Gelișimi, YKY, 1992, İstanbul, s.8 ile 4 Julia Pardoe (d. 1806, Beverly, Yorkshire - ö. 26 Kasım 1862, Londra, Birleșik Krallık), İngiliz gezgin ve romancı. Babası ile 30 Aralık 1835'te İstanbul'a geldiği bilinen Pardoe, Lady Mary Wortley Montagu'dan sonra Türkiye hakkında en geniș bilgiye sahip ikinci yabancı kadın olma sıfatını kazanmıștır. Dönemin İstanbul'unu ve yașamını, kendine has renkli üslubu ile yazdığı The City of the Sultan and Domestic Manners of the Turks (I-II, Londra, 1837) adlı kitabında ele almıștır. Avrupa'da oryantalizm akımının bașladığı dönemde çok ilgi çeken bu kitap, daha sonra 3 cilt olarak 1838, 1845 ve 1854'te tekrar basılmıștır. İngiltere'de büyük ilgi uyandıran bu eserde bayram șenlikleri, saray düğün alayları, çarșılar, Türk aile yașamı ve kadınlarına ilișkin gözlemler kelimelerle adeta resmedilmiștir. Eser Türkçeye 125 Yıl Önce İstanbul (İstanbul, 1967) adıyla çevrilmiștir. J. Pardoe'nun, İstanbul'da bulunduğu dönemde yapmıș olduğu gözlemlerini gerçekçi bir dille ifade ettiği diğer bir eseri ise, 1838'de yayımlanan The Beauties of the Bosphorus 'tur. 1839, 1854 ve 1874'te yeni basımları yapılan kitap, 19. yy'da Avrupalıların geliștirmiș olduğu gravürlü kitap geleneğinin en iyi örneklerinden biridir. Ressam William Henry Bartlett'in çizdiği resimlerin, çelik baskı gravürleri ile de yazarın renkli anlatımının pekiștirildiği bu eserde, bir harita ve metin dıșında 80 adet çelik baskı gravür ile İstanbul ve çevresindeki mimari doku ve günlük yașam aslına son derece sadık kalarak yansıtılmıștır. Söz konusu kitabın Fransızca baskısı da yine 1838'de Londra'da yapılmıștır. Daha sonraki baskılarında Çanakkale Boğazı, Gelibolu, İzmir gibi yerlere ait bölümler de eklenerek gravür sayısı 86'ya, harita sayısı da 2'ye çıkarılmıștır. ( 5 William Henry Bartlett (d. 26 Mart 1809, Kentish Town - ö. 13 Eylül 1854, Malta-Marsilya arasında), İngiliz ressam ve mimar. Önceleri, çeșitli resimli kitaplar yazan mimar John Britton'ın yanında çalıștı; Britton'ın Picturesque Antiquites of English Cities (İngiliz Kentlerinin Pitoresk Kalıntıları) bașlıklı kitabı için bir dizi çizim hazırladı. Daha sonra çeșitli yolculuklar yaptı; Avrupa, Amerika ve Yakındoğu'yu gezdi. Resimleri arasında Londra'da Kraliyet Akademisi'nde sergilendi. Yakındoğu'ya altı yolculuk yapan Bartlett, 1835'te İstanbul'a gitti. Orada yaptığı resimlerin oymabaskıları, Julia Pardoe'nin 1839'da Londra'da basılan The Beauties of the Bosphorus (Boğaziçi'nin Güzellikleri) adlı seyahatnamesinde yer aldı. Bartlett'ın Anadolu'yu konu alan resimlerinin bazı oymabaskıları da 1838'de, J. Carne'ın Syria, the Holy Land, Asia Minor... (Suriye, Kutsal Topraklar, Küçük Asya) adlı yapıtında kullanıldı. Eski mimarlık kalıntılarının ressamı olarak büyük ün kazanan Bartlett, kendi yazdığı kitapları da resimledi. Bunların bașlıcaları șunlardır: Walks abaout the City and Environs of Jerusalem (1844; Kudüs ve Çevresinde Gezintiler), Forty Days in the Desert (1848; Çölde Kırk Gün), The Nile Boat (1849; Nil Gemisi), Pictures from Sicily (1852; Sicilya'dan Resimler). Bartlett'in özgün çizimlerinden ikisi British Museum'dadur, öbürleriyse özel koleksiyonlara dağılmıștır. (Ayrıntılı bilgi için bknz. 6 Pierre Loti, Doğu Düșleri Sona Ererken, çev. Faruk Ersöz, Kitap Yayınevi, İstanbul, Pierre Loti, asıl adı Louis Marie Julien Viaud (14 Ocak Haziran 1923), Fransız romancı. Pierre Loti isminin yazara, kimi kaynaklara göre öğrencilik yıllarında; kimi kaynaklara göreyse, 1867 yılında yaptığı Okyanusya seferi sırasında, Tahitili yerliler tarafından verildiği söylenir. "Loti", egzotik iklimlerde yetișen egzotik bir çiçeğin ismidir yılında Fransa'nın Rochefort kentinde Protestan bir ailenin en küçüğü olarak doğdu. 17 yașında Fransız Deniz Kuvvetleri'ne girdi. Denizcilik eğitimini tamamladıktan sonra 1881'de yüzbașı oldu ve ilerleyen yıllarda da terfi ederek albaylığa kadar yükseldi. Ortadoğu ve Uzakdoğu'da bulundu. Bir deniz subayı olarak romanlarında konu ettiği yabancı kültürünü pek çok yer gezerek tanıma fırsatını buldu. Bu yolculuklarında edindiği deneyimlerini ve gözlemlerini daha sonra kitaplarına yansıttı. 1879'da ilk romanı olan ve o dönemin Osmanlı Türkiye'sinden kesitler veren Aziyadé 'nin (Aziyade) yayınlanmasının ardından 1886'da Pécheur d'islande'la (İzlanda Balıkçısı)'nı yayınladı. Loti, kendini edebiyat çevresine kabul ettirmiș bir yazar oldu. Daha sonraki yıllarda her yıl bir kitabı çıktı ve kitapları geniș kitlelerce okundu yılında Fransız Akademisi'ne seçilen yazar 1910 yılında Légion d Honneur nișanını aldı. İzlenimci bir yazar olan Pierre Loti'nin oldukça yalın bir dili vardı. Edebiyattaki bu izlenimciliği kișiliğini de derinden etkiledi. Derin bir umutsuzluğu dile getiren yapıtlarında așkın yanı sıra ölüm duygusu da geniș yer alıyordu. Bütün bu umutsuzlukla birlikte içinde duyduğu insanlığa karșı șefkat ve acıma duygusunu yapıtlarına yansıttı. 7 Gustave Flaubert (12 Aralık Mayıs 1880), Fransız romancı ve gerçekçilik akımını bașlatan yazar. 12 Aralık 1821 de Fransa Rouen de doğdu. 1880'de bir inme sonucu yașamını yitirdi. Babası Achille Flaubert Rouen'daki bir hastanenin baș cerrahı, annesi de bir hekim kızıdır. 1840'ta liseyi bitirdi. 1841'de Paris Hukuk Fakültesine kaydoldu. 22 yașındayken sara olduğu kabul edilen bir hastalığının bulunduğu ortaya çıktı. Eğitimini tamamlamadı. 1846'da babasını kaybetti. Bir kızı olan 135

16 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri 136 ablası da ölünce, annesi ve yeğeniyle Rouen yakınlarındaki Croisset'ye yerlești, yașamının tümünü burada geçirdi. Kasım 1849 dan Nisan 1851 e kadar yakın arkadașı Maxime du Camp ile birlikte Yunanistan, Anadolu, Mısır, Filistin, Suriye ve İtalya'yı dolaștı. İçe kapanıklığından, yalnız Mısır a ve Tunus a yaptığı yolculuklarla sıyrıldı. Flaubert Doğu yolculuğunun son kısmında, Mısır, Filistin, Lübnan ve Suriye'den sonra, 1850 Ekim'inde arkadașı Maxime Du Camp ile birlikte İstanbul'a geldi. İstanbul da Galata daki Justiniano Oteli nde konaklayan Flaubert in annesiyle buradan mektuplaștı. İki arkadaș daha önce de birlikte yolculuklara çıkmıșlar, yașadıklarını yazmıșlar, bundan mutlu olmușlardı. Du Camp varlıklı bir aileden gelen, edebiyatı, sanatı seven, hafif züppe ama güvenilir ve iyi bir arkadaștı. Altı yıl sonra editörü olduğu Revue de Paris dergisinde, "Madame Bovary"yi tefrika edecekti. Seyahatleri boyunca Du Camp, yanında getirdiği ağır fotoğraf makinesiyle Ortadoğu'nun ilk fotoğraflarından bazılarını çekerken, Flaubert daha çok kendisiyle, kendi geleceğiyle meșguldü. Ünlü romanı Salambo yu ona esinleyen de, bu yolculuklar oldu. (Ayrıntılı bilgi için bknz. wiki/gustave_flaubert) 8 Edmondo de Amicis ( 21 Ekim Mart 1908) İtalyan romancı, öykü yazarı ve șair. Ayrıca gezi kitapları ve çocuk öyküleriyle de tanınmıștır da Oneglia da dünyaya geldi. Önceleri subay olarak orduda çalıștı. Floransa ya giderek askeri bir gazetede fıkra ve makaleler yazmaya bașladı. Bunları bir cilt halinde yayımladı ve ünü arttı. Daha sonra küçük öykülerini Novelle (Öyküler) adlı kitabında topladı. 1870/71 Yılları Anıları adını verdiği kitabını yayımladı ve bundan sonra ordudan ayrılıp kendini tamamen yazı yazmaya verdi. Ardı ardına yazdığı kitaplarla ün kazandı. En bilinen eserlerinden biri, Türkçeye Çocuk Kalbi bașlığıyla çevrilen Cuore adlı çocuk kitabıdır. İstanbul ve Türkiye gezilerini, 2 ciltlik Costantinopoli (1877) adlı eserinde anlattı; bu eser, Türkçeye 1974'de İstanbul (Reșad Ekrem Koçu çevirisi; kısaltılmıș metin) ve İstanbul (Beynun Akyavaș çevirisi; tam metin) bașlıklarıyla çevrilmiștir. Torino kentine yerlești ve eğitim konularıyla ilgilenmeye bașladı. Dostlar adını verdiği 2 ciltlik kitabı, ruhbilimsel gözlemler yönünden önemlidir. 1886'ya yayımladığı ve bașyapıtı sayılan Cuore Çocuk Kalbi tam 25 dile çevrildi ve dünya çapında ünlenmesini sağladı. Sull'oceano (1889; Okyanus Üstünde), Il romanzo di un maestro (1890; Öğretmenin Romanı), La carrozza di tutti (1899; Herkesin Arabası), Okul ile Ev Arası adlı yapıtlarından sonra, 1905 te İtalyanca üzerine inceleme ve görüșlerini L'idioma gentile (1908; Güzel Dil) adlı yapıtında topladı. (Ayrıntılı bilgi için bknz. 9 Cesare Biseo (18 Nisan Ocak 1909) Roma da doğdu. Fresk ressamı Babası Gian Battista Biseo nun yanında çalıșarak eğitim aldı. Mısır Hükümeti nin davetlisi olarak İskenderiye ye gitti ve Hükümet Binası nın fresklerini yaptı. Bu freskler varlıklı ailelerinin, asker ve bürokratlarının ilgisini çekerek kısa sürede İskenderiye de ünlenmesini sağladı. Oryantalist içerikli büyük boy pentürleri, duvar ve tavan freskleriyle İskenderiye ve Kahire deki Mısırlı ve Levanten müșterilerine tematik kompozisyonlar üretti. Edmondo Amicis in Costantinopoli di Amicis (Amicis in İstanbul u) ve Morocco (Fas) kitaplarının gravür resimlemelerini gerçekleștirdi. Bu kitaplar, Milano da Trevis Kardeșler in editörlüğünde Frattelli Trevis Editori (Trevi Kardeșler Yayını)isimli yayınla özel deri ciltte prestij kitaplar serisi olarak yayımlandı. 10 Edmondo de Amicis, İstanbul, (Gravürler: Cesare Biseo), çev. Filiz Özdem, YKY, İstanbul, 2013, s. 222, s Osman Hamdi Bey, Marie de Launay, 1873 Yılında Türkiye de Halk Giysileri (Elbise-i Osmaniyye), Tıpkı Basım, Çev. Erol Üyepazarcı, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, Edmondo de Amicis, İstanbul, (Gravürler: Cesare Biseo), çev. Filiz Özdem, YKY, İstanbul, 2013, s Edmondo de Amicis, İstanbul, (Gravürler: Cesare Biseo), çev. Filiz Özdem, YKY, İstanbul, 2013, s Constantinople and the Scenery of The Seven Churches, (Gravürler: W.H. Leitch) Edmondo de Amicis, İstanbul, (Gravürler: Cesare Biseo), çev. Filiz Özdem, YKY, İstanbul, 2013, s Pierre Loti, Aziyade, çev. Handa Lütfi, Kapı Yayınları, İstanbul, 2012.

17 Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU - Celal ESER Sanayi-Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri 137

18 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL Y.T.Ü. Sanat ve Tasarım Fakültesi Doktora Programı ÖZET Bizans ın ve daha sonrasında Osmanlının merkezi şehri İstanbul, 18. ve 19. yüzyılda seyyahların, bilim adamlarının, diplomatların, tüccar ve sanatçıların ilgi odağı olmuştur. Seyahat etme, keşfetme arzusu Avrupa da yaygınlaşırken Doğuya karşı da büyük bir merak uyanmaktadır. 18. ve 19. yüzyılda Avrupa ile siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel konularda ilişkilerin artması ile İstanbul önemli bir inceleme, araştırma ve konaklama merkezi olmuştur. Ülkemize gelen elçiler, diplomat ve iş adamları yanlarında sanatçılar getirerek gözlemlediklerini resmettirmişlerdir. Belgeleme niteliği taşıyan bu resim ve gravürler İstanbul un saraylarına, boğaz manzarasına, konaklarına ve çeşitli mimari yapılarına tanıklık etmektedir. Sanatçıların betimlediği kent görüntüleri, törenler, ibadethaneler, yaşam biçimleri ve yöresel kıyafetler orayı tanıtan albümler halinde Avrupa da da yayınlanmıştır, Böylece Batının Osmanlıya olan ilgisi artmış; seyyahlara, kenti gezmeye gelen kimselere bu resimli albümler rehberlik etmiştir. Panaromik kent görüntülerinin betimlendiği gravürlerde yazılı açıklamalar da bulunmaktadır. Arkeolojik ve coğrafi açıdan, sanat tarihi açısından ve antik gezintilerden belgelenen gravürler 18. ve 19. yüzyılın önemli eserleridir. Gravür sanatçıları da bu iki yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. 18. yüzyılda gelişmeye başlayan görsel tasvirler, daha çok antik yerleşim ve anıtları konu alırken 19. yüzyılda Oryantalizmin (Doğu Bilimi) etkisiyle topografik manzaralar haline dönüşmüştür. Tarihte ilk kez Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinde görülen hipodromlar Bizans ve Osmanlı dönemlerinde de kullanılmıştır. İstanbul un Sultanahmet Meydanı, Bizans ve Osmanlıda hipodrom olarak kullanılan At Meydanı dır. Zamanında birçok olaya şahitlik etmiş bu meydanda, tören ve kutlamalar düzenlenmiş, at ve at binicilerin yarışmaları yapılmış, devlete karşı ayaklanmaların da merkezi olmuştur. Tarihte önemli bir yere sahip olan bu meydan birçok sanatçının resimlerine, gravürlerine konu olmuştur. Bu araştırma metninde 18. ve 19. yüzyılda yapılmış olan İstanbul Hipodromu çeşitli sanatçıların gravürleriyle değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Hipodrom, İstanbul Gravürleri, 18. ve 19. yüzyıl Gravürleri. ABSTRACT The central city of the Byzantine and Ottoman Istanbul 18th and 19th centuries merchants diplomats pilgrim of scientist, there has been the focus of attention of artists. To travel a great desire to explore awakens curiosity towards more widespread in eastern Europe. In 18th and 19th century with the increase of relations in political, economic and cultural issues, Europe has been a major review study stay in central Istanbul. Ambassadors to our country artists as diplomats and businessmen, they built their passing images. These paintings and engravings bearing the quality certification is testimony to host the Bosphorus to Istanbul palace. Images depicting the city where the artist places of worship ceremonies clothes into the local lifestyle and there have been published in Europe promoting the album. The increased interest in the Ottoman thus western pilgrims were guided to this album. There is also a written statement in the panoramic city gravure illustrated images. Documented archaeological grave outing and geographically they are important works of 18th and 19th centuries. Engraver artists have lived its most glorious period in these two

19 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu centuries. In the 18th century began to develop when dealing with images and monuments of ancient settlement in the 19th century became the topographic landscape under the influence of Orientalism. First time in history seen in ancient Greek and Roman civilizations racetrack has been used in the Byzantine and Ottoman periods. Sultanahmet Square in Istanbul at the Byzantine and the Ottoman Empire was used as a Horse Square. This square is made for ceremonial celebrations contests revolt against the state. Which has an important place in history, this square has been the subject of many of the engraving artist s paintings. In the context of this research have been made in the 18th and 19th centuries engravings of Istanbul Hippodrome will be assessed by various artists. Key Words: Hippodrome, Istanbul Engravings, 18th and 19th centuries Engravings. GİRİŞ 15. yüzyılda Avrupa da ortaya çıkan gravür sanatı, sonraki yıllarda çeşitli teknikler geliştirilerek baskı resim olarak da kullanılmıştır. Batı dünyasında yayınlanan dergilerde Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili tanıtım yazıları gravürlerle bezenmiştir. Özellikle 19. yüzyılda İstanbul ve İstanbul daki günlük yaşam ile ilgili ve diğer kentlerin çeşitli görüntüleri bu dergilerde yer almıştır. Bu dergilere örnek olarak Paris te yayınlanan L Illüstration, Londra da The Illustrated London News ve The Graphic ; Leipzig de özellikle İstanbul betimlemelerinin olduğu Hesperos gösterilebilir. İstanbul da yayınlanan Servet-i Fünun dergisinde ise çeşitli gravür ve taşbaskı resimler dikkat çekmektedir. Eski yaşantıları belgeleyen, Osmanlı İmparatorluğu nun sosyal ve siyasi yapısını ele alan, 18. yüzyıl saraylarını ve İstanbul un görkemli mekanlarını tasvir eden gravürler günümüze kadar ulaşmaktadır. Carl Gustaf Löwenhielm, William Bartlett ve Lois-François Cassas gibi önemli ressamlar ülkemizin çeşitli kentlerini, mekanlarını ve görkemli yapılarını gravürlemişlerdir. Osmanlı döneminde II. Mahmut tarafından da desteklenen bu sanat için çeşitli ülkelerden sanatçılar ağırlanmıştır. Osman Hamdi Bey ise kurmuş olduğu Güzel Sanatlar Akademisi ne Avrupadan sanatçılar getirerek gravür sanatının öğrenilmesine ön ayak olmuştur. II. Abdülhamit devrinde yaşayan azınlıklar ve Avrupa ülkelerinin elçileri sayesinde de gravür sanatı saray etrafına yayılmıştır. Osmanlıca da hakk (kazıma, kabartma) sözcüğü ile ifade edilen gravür sanatı, 17. yüzyıl ve sonrasında gelişme göstermektedir. Bu yüzyıl ve sonrasında özellikle İstanbul u tasvir eden Batılı elçi ve seyyahlar çok sayıda siyah-beyaz ve renkli gravür çalışmaları yapmışlardır. Bu eserler ise Avrupa ve ABD kütüphanelerinde yegane eserler olarak saklanmaktadır. İstanbul daki azınlıklar ise evlerindeki özel preslerle gravür baskıları yapmış, Türkler de bu eserlerden etkilenmiştir. Türk sanatçıların yapmış olduğu baskılar saklanamadığından yabancı sanatçıların eserleri daha çok bulunmaktadır. Cumhuriyet döneminde yetişmiş sanatçıların gravürleri günümüze ulaşmıştır de Osman Hamdi Bey in açmış olduğu Güzel Sanatlar Akademisi nde eğitim alan sanatçıların gravür örnekleri koruma altındadır (Dündar, 2010, s.37). 18. yüzyıla kadar çok fazla özellikleri değişmeyen İstanbul şehrinin Sultanahmet Meydanı-Hipodrom (At Meydanı), 18. ve 19. yüzyıllarda birçok sanatçı tarafından resmedilmiştir. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 18. ve 19. yüzyıl gravürlerinde fazlasıyla betimlenmiş olan İstanbul şehrinin merkezi sahası Hipodrom, Batının gözde kenti içinde en çok resimlenen konulardandır. Bu yüzyıl gravürlerinde Hipodrom görüntülerinin kent hakkında sosyal, ekonomik, kültürel ve yaşam biçimi ile ilgili bilgiler verdiği görülmektedir. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Araştırma metni oluşturulurken birçok yüksek lisans ve doktora tezleri incelenmiş olup çeşitli dergi ve internet tabanlı kaynaklardan faydalanılmıştır. BULGULAR Antik Roma ve Yunan medeniyetlerinden Bizans ve Osmanlı dönemlerine uzanan çeşitli gravür eserlerinde Hipodrom (Sultan Meydanı) görüntüleri betimlenmiştir. 18. ve 19. yüzyılda yapılmış olan bu eserlerde sanatçılar kendi belleğinde kalan izlenimleri yansıttığı gibi yorumlarını da eklemiştir. Avrupa nın Doğuya olan merakı bu gravürlerle kendini göstermektedir. Osmanlı dönemine denk gelen bu yüzyıllarda İstanbul halkının geçim kaynakları, ulaşım kanalları, yaşam biçimleri, kültürel ve sosyal yapıları, yönetim şekli ve günlük yaşantıları görülmektedir. BÖLÜM GRAVÜRÜN KISACA TANIMI Gravür kelimesi, Yunanca da yazmak, çizmek, Fransızca da oyma, Almanca da oymak, kazımak, Osmanlıca da ise kazıma, kabartma anlamına gelmektedir. Gravür; oyulabilen veya kazınabilen tabakaların üzerine bir desenin çeşitli yöntemlerle oyulması, yüksek ya da çukur kısımlarına boya verilerek kağıt veya herhangi bir yüzeye baskı yapılarak aktarılan resimdir. Gravürün diğer sanat tekniklerinden ayrılmasının en önemli özelliği, sanatçının kendi eliyle bizzat oyduğu veya kabarttığı kalıpların üzerine boya verdikten sonra kağıt üzerine deseni -dijital veya matbaa baskısı olmadan- tekrar tekrar basarak çıkardığı sanat tekniği olmasıdır. Gravür veya özgün baskı tekniği, bir düşünce veya tasarının kağıt üzerine işlenmesi ve birden fazla kopyasının alınmasıdır. Gravür tekniği iki şekilde yapılmaktadır. Bunlardan biri tahta üzerine kabartma şeklinde, diğeri 139

20 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu metal üzerine oyma şeklindedir. Yüksek baskı ve çukur baskı olarak gruplandırılan gravür sanatının birden çok tekniği bulunmaktadır. Bu teknikler de çeşitli malzeme ve yöntemlerle çizmeyi, kazımayı, oymayı ve kabartmayı gerektirir. M.Ö. 7. yy. da ilk kez Orta ve Uzak Doğu minyatürleri birden fazla tabaka üzerine basılmıştır. Böylece sanatçılar, saklamak istedikleri deseni başka eserlerde de kullanabilmişlerdir. Asıl baskı tekniği kağıdın icadından sonra gerçekleşmiştir. Çinlilerin kağıdı bulmasıyla ilk baskı örnekleri ahşap oyma ile ipek kumaşlar üzerine yapılmıştır. Avrupa da ise 15. yy. da Hollanda da başladığı tahmin edilen gravür sanatı, başta Almanya da olmak üzere tüm Avrupa ülkelerine yayılmıştır (Can, 2008, s.1) HİPODROMUN TARİHÇESİ Hipodrom, tarihte ilk kez Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinde görülmüştür. At ve at arabaları yarışlarının yapıldığı koşu alanına hipodrom denmektedir. Hipodromlar at sporlarının yapıldığı stadyum alanı olarak kullanılırken aynı zamanda at ahırları olarak da kullanılmıştır. İstanbul da bulunan Sultanahmet Meydanı, Bizans ve Osmanlı döneminde hipodrom olarak kullanılmıştır. Osmanlı döneminde At Meydanı olarak isimlendirilen bu alanın yanında İmparatorluk sarayı bulunmaktadır. Roma İmparatorluğu ve sonrasında hüküm süren Bizans İmparatorluğunda bu meydan 10. yüzyıla kadar şehrin eğlence, spor, toplantı, tören yeri olarak önemini sürdürmüştür. Araba yarışları, müzik toplulukları, vahşi hayvan gösterileri burada yapılırken Bizans döneminde devlete karşı ayaklanmaların da merkezi olmuştur. İustianus saltanatı zamanında yaşanan Nika Ayaklanması bunlardan biridir ve Belisarios un burada kıstırdığı ayaklanmacılardan yine burada öldürdüğü otuz bin kişi bastırılmıştır. Daha sonrasında 1185 de İmparator Andronikos Komnenos un linç edilmesi de burada gerçekleşmiştir. (Bilge: 2003). Osmanlı zamanında da Yeniçeri isyanları yine bu meydanda gerçekleşmiş, şehzade düğünleri burada yapılmıştır. Bizans devrinin önemli yapıları ve kalıntıları buradaki hipodromda yer almaktadır. İmparatorluk sarayı olan Büyük Saray hipodromun yanından denize kadar uzanmaktadır. Fakat bu saraydan sadece zemin mozaik pano kalabilmiştir. Sosyal ve dini yapılar, ibadethane ve hamamlar hipodrom etrafında konumlanmaktadır. İstanbul un ise en önemli yapıtları Ayasofya Müzesi, Sultanahmet Camii, Yerebatan Sarnıcı, Türk ve İslam Eserleri Müzesi ve günümüzde müzeye çevrilmiş olan Cumhuriyet Müzesi ve Sanat Galerisi bu meydanın etrafında yer almaktadır. Şehrin ana caddeleri de hipodromdan başlamaktadır. Hipodromdan günümüze kemerlerle donatılmış tuğla yapıda olan yuvarlak güney uç kısmı kalmıştır. Zaman zaman geçen yüzyıllarda hipodromun taş blok ve sütunları başka yapılarda kullanılmıştır. Hipodrom girişinde eski saray kalıntıları ve Bizans kilisesi kalıntıları bulunmaktadır. (Bilge: 2003). Günümüze kadar ulaşan hipodrom, Sultanahmet Meydanı zeminden 4-5 metre yükselmiş ve üç anıt ile korunabilmiştir. Bunlar Örme Dikilitaş, Mısır dan getirilen Obeliks, Delfi deki Apollon tapınağından getirilen Yılanlı Sütun dur. 140 Resim 1. Dikilitaș Resim 2. Yılanlı Sütun Resim 3. Örme Sütun

21 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu BÖLÜM ESKİ HİPODROM TASVİRLERİ Resim 4. Onofrio Panvinio, Hipodrom ve Çevresi, 15. yüzyıl sonu, Gravür. (De Ludis Circensibus, Venedik, 1600) 15. yüzyıl sonunda yapılan yukarıdaki gravürde hipodrom ve çevresi tasvir edilmiştir. İtalyan tarihçi ve sanatçı Panvinio nun ( ) İstanbul Hipodromu 1600 de Venedik te yayınlanan kitapta yer almaktadır. Eski görüntülere bakacak olursak hipodromun çevresi düzenli bir yerleşme içerisinde ve şehrin göbeğindedir. Hipodromun tam orta bölümünde anıtlar, dikilitaşlar, piramitler ve heykeller sıralanmaktadır. Meydanı ikiye bölen abidelerin etrafında tören alayları, yarışmalar ve gösteriler yapılmaktadır. Hipodromun kuzey ve güney bölümünde hükümdar locaları ve sarnıçlar bulunmaktadır. Kitapta yayınlandığı şekliyle gravürün alt köşelerinde açıklayıcı metinler de yer almaktadır. 141 Resim 5. Temsili Hipodrom-At Yarıșları Görüntüsü.

22 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Resim 6. Matrakçı Nasuh, Atmeydanı, 1536 (Sinanlar, s.49). 142 Resim 7. Matrakçı Nasuh, At Meydanı Minyatürü (siyah-beyaz detay). BÖLÜM ve 19. YÜZYIL DÖNEMLERİ Bu yüzyıllarda Avrupa ülkeleri ve Osmanlı İmparatorluğu önemli değişim ve gelişmeler yaşamaktadır. Osmanlı dönemindeki ekonomik, toplumsal ve coğrafi gelişmeler Batının da merakını cezbetmektedir. Anadolu yu keşfetmeye gelen seyyah ve tüccarlar yanlarında sanatçılar getirerek ülkemize birçok gravür ve resimler bırakmışlardır. Ortaçağda gelişen seyyahlık, 18. yüzyıl sonlarından başlayarak 19. yüzyıl boyunca devam ederek Avrupa ya yayılmıştır. İngiltere de ve diğer bölgelerde seyahat dernekleri kurularak seyahat edeceklere broşürler dağıtılmıştır. Kurulan bu dernekler, ülke dışına ve Doğuya seyahat edenlere bir tür rehberlik hizmeti vermiştir. (Sevin, 2006, s.15-16). Deniz yoluyla Avrupa dan gelen seyyahlar ilk İstanbul izlenimlerini notlar halinde çizerek veya çizdirerek saklamışlardır. Kendi ülkelerine döndüklerinde bunları baskılayarak çoğaltmışlar ve diğer seyyah veya sanatçılara da yol göstermişlerdir. İstanbul konaklama açısından da imkanlar sunan büyük bir şehirdir. Çeşitli konaklar, oteller, hanlar, misafirhaneler bu kimseleri ağırlamaktadır. 19. yüzyılda yazılan seyahatnameler Osmanlı kentlerini resimleyen gravürlerle doludur. Özellikle İstanbul, İzmir, Trabzon, Bursa gibi merkezi kentlerin görüntüleri elçiler tarafından da değerlendirilmektedir. 19. yüzyılda Osmanlı coğrafyası üzerine yazılan seyahatnâmelerin sayısının 5000 i geçtiği bilinmektedir. (Ortaylı, 2011, s.91).

23 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra çıkan fotoğraf makinesi de gravür sanatını etkilemiştir. Belgelenen fotoğraflar gravür sanatının önüne geçmektedir. Yine de seyyahların, ressamların farklı ülke, farklı coğrafya ve farklı kültürleri keşfetmesi iki kültürün buluşmasıyla gerçekleşir. Gravürler ve resim çalışmaları gelen yabancı sanatçıların kendi gözüyle kendi kültürel süzgecinden geçirdiği yorumuyla esere dönüşmektedir YÜZYIL HİPODROM GRAVÜRLERİ Resim 8. İstanbul un Baș Meydanı, At Meydanı ya da Hipodrom, Gravür. Petersburg Rus Milli Kütüphanesi nde bulunan ve Heinrich von Reimers tarafından Almanca olarak hazırlanan Reise der Russisch-Kaiserlichen Ausserordentlichen Gesandtschaft an die Othomaniche Pforte im Jahr 1793 isimli kitap üç ciltten (üç bölümden) ve ayrıca içinde altı gravür yer alan bir albümden oluşmaktadır. Aynı gravürler kitabın birinci ve ikinci bölümünde katlanmış halde yer almaktadır. Bunlardan beşinin Gavrila Sergeyev in resimlerinden kopyalandığı anlaşılmaktadır. (İbrahimzade, 2012, s. 37) YÜZYIL HİPODROM GRAVÜRLERİ Sanatçının resimlediği Hipodrom gravüründe (Resim 9) Sultanahmet Camii ve Dikilitaş tüm görkemliliğiyle sergilenmektedir. Yılanlı Sütun ise boyut olarak oldukça küçük kalmaktadır. Meydanda şehrin insanları günlük yaşamı içerisinde resmedilmiştir. Burada Osmanlı insanının yaşam biçimi, kıyafetleri ve kentle bütünlüğü Batı dünyasına aktarılmaktadır. 143 Resim 9. W. Read, Hipodrom, 1820, (Picturesque Promanades in The Near Constantinople and on the Watersof the Bosphorus adlı seyahatnameden. Yazarı: Charles Pertusier).

24 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Resim 10. W. Read, Hipodrom-Sultan ın Bayram Namazından Çıkıșı, 1820, (Picturesque Promanades in The Near Constantinople and on the Watersof the Bosphorus adlı seyahatnameden. Yazarı: Charles Pertusier). Üstteki W. Read in Hipodrom resminde Sultan ın bayram namazı için Sultanahmet Camii nden çıkışı resmedilmiştir. At üzerinde olan padişahın önünde onu karşılayan kent insanları ve arkasında saray adamları görünmektedir. Geçiş töreni şeklinde resimlenen bu gravür ile Osmanlı hükümeti ve yönetim biçimi, halk ile padişah arasındaki ilişki betimlenmektedir. 144 Resim 11. Desen: Thomas Allom, At Meydanı ya da Hipodrom, 1838, Gravür: S. Lacey, (Constantinople and Scenery of the Seven Churcles of Asia Minor adlı seyahatname. Yazarı: Robert Walsh). Thomas Allom yılları arasında II. Mahmud döneminde İstanbul a seyahat ederek Anadolu yu gezmiştir. Mimar olan Allom bilgilerini artırmak amacıyla yaptığı bu seyahatlerde taslak çizimler yapmıştır. Ülkesine döndüğünde ise bu çizimler İngiliz hakkaklar tarafından çelik üzerine işlenerek gravüre dönüştürülmüştür. Robert Walsh ın yazdığı seyahatnamede yayınlanan aşağıdaki At Meydanı ya da Hipodrom gravürü S. Lacey tarafından basılmıştır. Ayrıntılı ve gerçekçi resimler ile İstanbul un çeşitli yerlerini betimleyen sanatçı bu önemli ve büyük şehri ustaca Batı ya tanıtmıştır. Hipodrom deseni yapan sanatçının gravüründe Sultanahmet Camii, Dikilitaş ve atlarıyla gezinen ve dinlenen insanlar yer almaktadır. At yarışlarının yapıldığı bu meydanda insan kalabalığı mevcuttur. Böylece Osmanlı dönemi insanının karakterini ve giysilerini Batı dünyasına tanıtmaktadır. İstanbul un tarihini, binalarını, yaşam biçimini, günlük hayatını bu gravür ile çok net yansıtmaktadır. (Dündar, 2010, s ). Marchebeus un desenlediği aşağıdaki gravürde durağan bir İstanbul yaşantısı göze çarpmaktadır. Yapılar ay-

25 Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu rıntılı ele alınırken insanlar da buranın bir parçası olarak yaşamını sürdürmektedir. Ön planda nargile içenler, arka planda at üzerinde veya yaya giden insanlar görünmektedir. Rahat bir dolaşım ve dinlenme alanı olan bu meydan aynı zamanda park alanı gibi görünmektedir. Resim 12. Desen: Marchebeus, Gravür: Nyo Resim 12. Desen: Marchebeus, Gravür: Nyon Jeune Hipodrom Meydanı, 1839, (Voyage de Parıs a Constantinople par beateau a Vapeur. Yazarı: Marchebeus). Resim 13 deki gravürde ise yakın plan görüntüsü yer almaktadır. Örme Sütun ile Dikilitaş yapıtları göze çarpmaktadır. Dikilitaş kaidesindeki ve üzerindeki yazıtlar belirgin şekilde resmedilmiştir. Mısır dan getirilen bu sütun o kültürün simgelerini taşırken Osmanlı kültürüyle de birleşmektedir. Bu meydanın simgesi atlar Türk insanının yaşamında önemli yere sahipken Dikilitaş üzerinde de Mısır simgesi baykuşlar görünmektedir. İki farklı kültür hipodromda birleşerek sanatçının belleğinden gravür olarak kazınmıştır. 145 m 13. Resim 13. Hipodrom Meydanı, 1829, (Obozrenie Vnutrennastı Turt sıı Evrepeyskoy Poçerpnotoe iz drevih i Novih. Yazarı: Sergey Nikolaeviç Glinka).