BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 244 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın The Hagia Sophia in the Engravings Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş Kültür Bilincini Geliștirme Vakfı,ozgumusuzlifat@hotmail.com Doç.Dr. Rabia Özakın Yıldız Teknik Üniversitesi, rabiaozakin@gmail.com Öğr.Gör. Umut Çelik İstanbul Șișli Meslek Yüksekokulu, umut.celik@sisli.edu.tr Konservatör Serra Kanyak Rahmi M.Koç Museum Düzey Bakım Onarım Atölyeleri, serrakanyak@hotmail.com GİRİŞ Asya ile Avrupa arasındaki kara ve Akdeniz ile Karadeniz arasındaki deniz yollarının üzerinde konumlanan ve bu anlamda göç, ticaret ve kültürel alışveriş gibi her türlü etkileşimin ortasında yer alan İstanbul kenti; insanlık tarihinin hemen her döneminde konumunun sağladığı olanaklarla göz önünde olmayı başarmış ve adından söz ettirmiştir. Son yıllarda yapılan arkeolojik çalışmalarla öyküsü neolitik çağ öncesine kadar giden kent, uzun yıllara yayılan dönemin en önemli siyasal aidiyetlerini Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorlukları zamanında yaşamıştır. Bizans döneminde kentin simgesi haline gelen Ayasofya, Osmanlı döneminde de önemini sürdürmüştür. Tüm bu yaşanmışlıklar beraberinde geniş bir anlatılar bütününü oluşturmuştur. Şifahi olarak başlayan bu anlatılar, zaman içinde kelimelerde ve çizgilerde anlam ve ifade bulmuş; hakkında mitler ve efsaneler üretilen, tılsımlara sahip İstanbul kenti, şairlere ve edebiyatçılara esin kaynağı olmuştur. Bu gizemli başkent ve özellikle Ayasofya her daim batılı gezginlerin de ilgisini çekmiştir. Çeşitli sebeplerle İstanbul a gelen gezgin ve sanatçılar; kentin kültürünü, gündelik yaşamını, mimarisini ve özellikle Ayasofya yı yazdıkları seyahatnameler ve gravürlerle ölümsüzleştirerek kentin bugün kaybolmuş olan coğrafi ve sosyal topoğrafyasını günümüze ulaştırmışlardır. Kazıma resim sanatı olarak da adlandırılan gravür tekniği hakkında özellikle uzak doğu merkezli bazı anlatılar olsa da; metal, ahşap, taş vb. malzemeden oluşan farklı yüzeyler üzerine çeşitli kazıma teknikleri uygulanarak yapılan ve kazınan resimlerin kağıda basılarak çoğaltılması ile elde edilen bu uygulama 15.yy Hollanda sına tarihlendirilmektedir (İşler 2001:9-10). Sanatçıların seyahatleri sırasında yapmış oldukları desenler, ülkelerine döndüklerinde Avrupa daki gravür atölyelerinde levhalara aktarılarak çoğaltılmıştır. Deseni hazırlayanla bunu kağıda basacak levhaya geçirenler genellikle farklı kişilerdir. Bir tek sanatçı tarafından çizilen desenin, birden fazla gravürcü tarafından hazırlanan çok sayıda baskısı olabilmektedir1 1 (Arslan 1992:22). Gravür sanatçısı ve ortaya koyduğu eserler; nesnel ve öznel birçok kavram dünyasıyla birlikte değerlendirilmelidir. Seyahatnamelerdeki anlatımların bir anlamda görsel karşılıkları olan gravürlerin bir kısmı kentin fiziksel ortamını, yapılarını, anıtlarını doğru olarak belirlemek amacıyla yapılmış, belge değeri taşıyan eserlerdir. Ancak gravürlerde bazen gerçeklik, hayal, sanrı ve arzular iç içe girebilmektedir. Bir kısım gravürler kimi zaman mekân görülmeden ve konular uydurularak ya da başka resimlere bakılmak suretiyle yapılmış olabilmektedir. İstanbul a hiç gelmeden, Ayasofya yı görmeden, sadece kentle ve yapı ile ilgili seyahatnameleri okuyarak ve gravürlere bakarak betimleme yapan ve öncelikle bir Doğu atmosferi yansıtmayı amaçlayan ressamların yanı sıra, İstanbul a gelmiş olan ama kentin hoşuna giden pitoresk köşelerini bir kapris anlayışıyla aynı resimde bir araya getiren ressamlar da vardır. Bu anlamda söz edilmesi gereken terimlerden biri Caput ve Hecho sözcüklerinin bileşiminden oluştuğu düşünülen ve akademik literatürde kapris olarak tanımlanan kavramdır. İtalyanca da kapris ya da fantezi anlamına gelen capriccio terimi on sekizinci yüzyıldan bu yana gerçek ve hayali yapıların pitoresk bir ortam 1 Gravürün sol alt köşesinde deseni yapan sanatçı, sağ alt köşesinde ise gravürcünün adı bulunmaktadır (Arslan 1992:22).

9 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın içinde bir arada yer aldığı mimari fantezileri tanımlamak için kullanılmıştır. Capriccio, on sekizinci yüzyılda çok sevilen bir resim türü olmuş, görgü ve bilgilerini arttırmak için Büyük Avrupa turuna çıkan soylu ve varlıklı turistlerin ülkelerine dönerken en çok satın aldıkları gezi anılarından biri hâline gelmiştir (İnankur 2007: ). Bu kavram, kendi kafasından yapılmış ve daha çok düşünce ve niyetle şekillenen bir üretim tarzı olarak da ifade edilebilmektedir. Gözlemden ziyade keyfilik ve hayal gücüyle şekillenen kapris, özellikle İstanbul ve Ayasofya yı tasvir eden gravür sanatçılarında gözlemlenen bir bilançoyu da göz önüne sermektedir. Çalışma bu bağlamda kapris ve gerçeklik arasındaki ilişkiyi de sorgulamayı amaç edinmektedir. Ayasofya İstanbul kent dokusunu şekillendiren sayısız mekan ve yapı bulunmaktadır. Özellikle Bizans ve Osmanlı dünyasında çok önemli bir temsile sahip şehrin, kolektif belleğinin temel göstergesi ise Ayasofya dır. Paganizmden Hıristiyanlığa ve son olarak İslam inancına büyük bir dönüşümün -aslında inanç bağlamında bakılacak olursa sürekliliğin- taşıyıcısı olmuştur. İlk inşa edildiği 4.yy.da Büyük Kilise (Megale Ekklesia) olarak adlandırılan Ayasofya'ya ancak 5.yy.da sadece Sophia denilmeye başlanmıştır. Hristiyanlık inancı ve İstanbul arasındaki ilişki neticesinde, Bizans dünyasında kiliseler genellikle bir aziz ya da azizeye ya da bir kutsal olaya adanırlardı. Bu süreç dışında şehirde üç yapı, Ayasofya (kutsal bilgelik), Aya İrini (kutsal barış) ve Aya Dinimis (kutsal Güç) üç kavrama adanmıştır. Günümüz Ayasofyası, aynı ismi taşıyan üçüncü yapıdır. İlk olarak II. Konstantius devrinde 361 yılında ahşap olarak inşa edilen yapı, 5.yüzyılda çıkan bir ayaklanmada yanmıştır. İkinci kilise ise II.Theodosios döneminde tamamlanmış ve 5.yüzyılda açılmıştır. Kuzeyindeki Aya İrini ile aynı avluyu paylaşan ve bazı kaynaklarda Megale Ekklesia şeklinde anılan yapının bugün görülen son hali ise 532 yılında çıkan Nika (Zafer) ayaklanmasından sonra inşa edilmiştir. I. Justinianus tarafından Trallesli (Aydınlı) Anthemios ve Miletoslu (Balatlı) İsidoros a yaptırılan kilise, boyutları ile Bizans döneminde inşa edilen en muhteşem anıt olarak nitelenen kubbeli bir bazilikadır. Doğu-batı doğrultusunda tasarlanan üç nefli kilisenin orta nefi olağanüstü büyüklük ve yükseklikte bir kubbe ve iki yarım kubbe ile örtülmüştür. İçeride yan neflerin ve giriş bölümünün üzerinde yapıyı çevreleyen bir galeri bulunmaktadır. Bizans döneminde, İmparatoru, İmparatorluğu ve kiliseyi temsil eden yapı, Osmanlı döneminde de önemini sürdürmüş, fetihten sonra İstanbul un en büyük mabedi olarak camiye çevrilmiştir. İlk yapıldığı dönemden günümüze kadar birçok değişiklik geçirmiş olan Ayasofya ya ait en eski görünüm yapının içinde yer almaktadır. Yapının iç narteksinin güney yönündeki Vestibül Kapısı üzerinde yer alan ve 10.yüzyıla tarihlendirilen Sunu Mozaiği nde İmparator Justinianus, Hz. Meryem e Ayasofya nın maketini sunmaktadır. Makette Ayasofya nın güney cephesi, narteksi ve apsis nişi ayrıntılı olarak görülmektedir. Cephelerde ve kubbe kasnağında yer alan pencereler de detaylı olarak belirtilmiştir (Resim: 1-2). 245 Resim 1-2: Sunu Mozaiği ve Ayasofya Maketi, 10.yy. İstanbul un köklü ve zengin tarihinin hemen her dönemine damgasını vurmuş olan Ayasofya, kentin en eski tanıklarından biridir. Mimarisi, büyüklüğü ve ihtişamı ile İstanbul konulu gravürlerin hemen hepsinde yer almıştır. Gravürler içinde önemli bir yer tutan Ayasofya resimleri farklı niteliklere sahiptir. Bir kısmı, kenti ve yapıları genel bir imge olarak saptayan ve bu genel görünüm içinde Ayasofya nın da yer aldığı, ayrıntılara önem verilmeyen şematik ya da harita niteliğinde olan gravürlerdir. Diğer bir kısmı ise, kentin mimarisini ve anıtlarını doğru olarak belirlemek amacıyla yapılmış, Ayasofya yı da doğru bir algıyla betimleyen, önemli bilgiler içeren, teknik açıdan başarılı, belge değeri olan gravürlerdir. Bizans döneminde kentin genel görünümünün yer aldığı birçok gravürde Ayasofya da betimlenmiştir. Bu gravür çalışmalarından biri Floransalı sanatçı Cristoforo Boundelmonti nin Konstantinopolis Kenti adlı çalışmasıdır Cristoforo Buondelmonti ( ), İtalyan gezgin ve papazdır. Altı yıl boyunca Ege Adalarını dolașan Buondelmonti, gezilerini Liber Insularum Archipelagi adlı Latince seyahatnamesinde anlatmıștır. 15.yüzyıl ve sonrasında geniș çevrelerce okunan seyahatnamesinin çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. Seyahatnamenin 15.yüzyıla

10 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın 1420 yılında yapıldığı kabul edilen çalışmada sanatçı kente kuşbakışı bakmış ve Ayasofya dan, sur kapılarına ve forum meydanlarına kadar, surlarla çevrili kenti tasvir etmiştir3 3. Tarihi yarımada ve Galata bölgesini tasvir eden bu kuşbakışı çalışmada yapı; S.Sophia olarak belirtilmiştir (Resim:3). Konstantinopolis e gelen ve kenti gören biri olarak; sanatçının betimlediği Ayasofya nın gerçek yapıyla olan benzerliği ciddi anlamda sorunludur. Ayasofya nın konumlandığı yer ile başlayan bu problemli durum, kubbeli bazilikal bir yapı olan kilisenin adeta yüksek bir rotunda olarak tasvir edilmesiyle gerçeklikten uzaklaşmıştır. Fevkani olarak gösterilen bu yapının betimlemede ismi belirtilmese Ayasofya olarak tanımlanması oldukça zor gözükmektedir. Bu anlamda çalışma gerçeklikten uzak bir kapris olarak da adlandırılabilir. 246 Resim 3: Cristoforo Buondelmonti,1420. ( 15. yüzyıla ait bir diğer kaynak Hartmann Schedel in 1493 de basılan ve Nürnberg Yazmaları (Nürnberg Chronicle) olarak bilinen Liber Chronicarum adlı kitabıdır. İstanbul un en eski betimlemelerinden biri olarak kabul edilen gravürde, İstanbul fetihten önceki haliyle bir Bizans kenti olarak görünmektedir (Resim:4). Haliç surları, hemen bitiminde devam eden Marmara Surları ve karşıda Galata Surlarının yer aldığı gravürde, Ayasofya kubbeli bir yapı olarak görülmekle birlikte plan oktagonaldir ve kubbede de bir fener yer almaktadır. Kitapta yer alan başka bir tasvirde ise, Ayasofya iki minareli olarak fetihten sonra II. Bayezid dönemindeki ( ) haliyle görünmektedir ki burada ait anonim bir Grekçe tercümesi de Topkapı Sarayı nda bulunmuștur. Gezileri sırasında Konstantinopolis e ve Galata-Pera ya uğrayan Buondelmonti, ada olmamalarına rağmen seyahatnamesine dahil etmiștir. Ayasofya ya ilișkin olarak, binanın sadece kendisinin ayakta kaldığını, civarda kiliseye ait diğer tüm binaların ise yıkılmıș olduklarını belirtmektedir. Buondelmonti nin çizdiği ve üzerinde Pera nın da gözüktüğü Konstantinopolis planı, kentin 15.yüzyılın ilk çeyreğindeki topografyasını açığa kavușturan önemli bir belgedir. (E.T ) 3 Buondelmonti nin çizimi yeni eklemeler yapılarak bir çok kez kopya edilmiș ve farklı tekniklerde basılmıștır.

11 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın da planı rotundadır. (Resim:5). Resim 4-5: Hartmann Schedel, ( Bir diğer gravür çalışması Venedikli ressam Giovanni Andrea Vavassore nin 1479 tarihli (basım: ) Constantinopolis isimli haritasıdır 4 (Resim:6). Tarihi yarımada ve Galata bölgesinin tasvir edildiği çalışmada Ayasofya ya odaklanıldığında gerçek görünümünün dışında bir yapı ile karşılaşılmaktadır. Burada da gerçeklikten uzak ve kapris olarak nitelendirilen, ortaçağ katedrallerini andıran bir plan tipi ile karşımıza çıkmaktadır. Vavassore nin, Constantinopolis isimli gravürü, basıldığı tarihte klasikleşerek 19.yüzyıla (hatta 20.yüzyıla) kadar adeta bir şablon halini almış ve birçok gravür sanatçısı tarafından kopyalanmıştır. Bu sanatçılardan biri olan Sebastian Münster, 1570 yılında haritayı kendi yorumuyla basmıştır. Vavassore nin gravüründe olduğu gibi Münster in yorumunda da Ayasofya gerçek görüntüsünden uzak bir algıyla tasvir edilmiştir (Resim:7). 16.yüzyılda da gravürlerde yapıları, hatta kenti gerçeğe uygun olarak yansıtma kaygısının taşınmadığı görülmektedir. Bu üretimlerde kenti görmeden yapılan bilgilendirmelerle birlikte oryantalist bir algının izleri ne kadar ayrışmaktadır sorusu bir başka çalışmanın sorunsalı olarak durmaktadır tarihli Giovanni Francesco Camocio nun ve 1577 tarihli Simon Pınargenti nin gravürü de aynı yorumla yapılmıştır. (Resim:8). Ancak 16. yüzyılın ortalarına tarihlenen bu gravürlerde, kentte Osmanlı izini yansıtan hiçbir yapının yer almaması ilgi çekicidir. İstanbul un Osmanlı kenti olmasının üzerinden geçen 100 yıllık süreçteki değişim gravürlere yansıtılmamıştır. Bunda şüphesiz sanatçının kenti görmeden, daha önce yapılmış gravürlerden esinlenerek gravürü yapmış olmasının yanı sıra, kimi zaman taraflı ve ön yargılı yaklaşımları da (sanatçının ve ait olduğu milletin, Türkler ve Osmanlılar hakkındaki ön yargılı tutumu, İstanbul un bir Osmanlı kenti olmasını reddedişi gibi birçok neden) etkili olabilmektedir. 247 Resim 6: Giovanni Andrea Vavassore, 1479 (Basım: ). 4 Bazı kaynaklar bu gravürün orijinalinin Gentile Bellini tarafından çizilen bir resme dayandığını ancak orijinal çizimin daha sonra kaybolduğunu ileri sürerek tarihlerinde çizilmiș olacağını ileri sürmektedirler. Mordmann ise Bellini nin bu resmi Batıya götüren kiși olduğunu, resmin aslının Trabzonlu Georgios Amoirutzes e ait olduğunu, Vavassore nin bu çizimi esas alarak kopyaladığını ileri sürmektedir (Genim 2013: ).

12 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın ( Resim 7: Sebastian Münster, ( Ancak bu sahnelenişle ilgili sıra dışı bir tasvirden söz etmek gerekmektedir. Melchior Lorich (Lorck) tarafından 1559 yılında ilk kez İstanbul un, Üsküdar dan Eyüp e kadar büyük ve etkileyici bir panoraması çizilmiştir. Ressam M. Lorck un gravürünü tüm benzerlerinden ayıran en önemli özellik boyutları (yaklaşık 11,5m. ve 45cm. yüksekliğinde) ve ayrıntılarıdır5 5. Lorck bu eserinde şehri donatan Bizans ve Osmanlı anıtlarını, evleri ve şehrin topografyası gibi pek çok ayrıntıyı belgelemiştir. Bu panoramada yer alan Ayasofya nın gerçek görüntüsünden daha büyük olarak betimlenmesi yapıya verilen önemden kaynaklanmaktadır. Lorck un çiziminde, ayrıntılı olarak çizilmiş olan Ayasofya nın batıdaki yarım kubbesinin güney köşesindeki ağırlık kulesi üzerine inşa edilmiş Fatih döneminde yapılmış ve sonradan yıkılmış olan ahşap minare ve önünde çan kulesi görülmektedir. Arkada ise II. Beyazıt dönemine ait minare yer almaktadır (Resim:8-9). Bu çizimde narteksin çok uzun ve çan kulesinin arkasında ve çok alçak olarak tasvir edilmiş, kuzeybatıdaki payanda ise fazla geniş bir açıda gösterilmiştir (Kangal 2000:79). 248 Resim 8: Melchior Lorich (Lorck),1559, İstanbul Panoramasından detay. Resim 9: Melchior Lorich,1559, Ayasofya detayı. 16.yy algısında gördüğümüz bu süreklilik 17.yy gravürlerinde bazı değişikliklere bürünmüştür. Kentin Türk-İslam dünyasındaki görünümü tam olarak yansıtılmamakla birlikte Osmanlı kimliğinin mimari göstergeleri gravürlerde yer almaya başlamıştır. Bu anlamda Henry de Beauvau nun 1615 tarihli gravüründe Ayasofya minareleriyle birlikte gösterilmiştir. Bu gravür, İstanbul un artık bir Osmanlı başkenti olarak kabullenişinin gravür sanatı anlamındaki dönüşümünün örneklerinden biri olmakla birlikte Ayasofya nın mimari biçim olarak hala gerçek görünümüyle betimlenmediği de görülmektedir (Resim:10). 5 Orijinalde tek parça yatay bir bant șeklinde olan resmin, daha sonra 21 paftaya ayrıldığı, paftaların enlerinin farklı ölçülerde olduğu ve bazı parçaların ileri derecede tahrip olduğu bilinmektedir.

13 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın Resim 10: Henry de Beauvau, Beauvau nun çalışmasından yaklaşık 25 sene sonra İsveç kökenli Alman gravürcü ve yayıncı Matthaus Merian, 1641 yılına tarihlenen çalışmasında renkli bir İstanbul tasvirinde Ayasofya yı kubbe ve minareleriyle birlikte göstermiştir (Resim:11). Merian, İstanbul a hiç gelmemiştir. Ayasofya nın kubbesini soğan kubbe olarak çizmesi, resmin yapıldığı 16.yüzyılda yapıyı iki minareli olarak göstermiş olması bunu kanıtlamaktadır yılları arasında İstanbul da bulunan Guillaume-Joseph Grelot tarafından çizilen Konstantinopolis Kenti ve Limanı adlı gravür ise başka bir açıdan önem taşımaktadır yılında yayımlanmış olan Grelot un çalışmasında kent panoraması ayrıntılı bir biçimde çizilmiştir. Özellikle Ayasofya nın mekansal hacmi, kubbeleri, minareleri gerçeğe yakın, başarılı bir şekilde tasvir edilmiş ve bu anlamda şehrin anlatımındaki gerçekçilik devam ettirilmiştir (Resim:12-13). Tüm bu özellikleri ile gravür, 17. yüzyılda yayınlanmış en önemli İstanbul görünümlerinden biri olarak nitelendirilebilir. Grelot, aynı zamanda Ayasofya nın planını, cephelerini ve iç görünüşlerini ayrıntılı olarak ilk defa çizen ve Batı'ya tanıtan ressam olarak da bilinmektedir. Bu çizimlerden biri Ayasofya nın kuzeybatı yönünden görünüşüdür (Resim:14-15). Çizimde batı ve kuzey yönünde yer alan avlu duvarları görülmektedir. Grelot un Ayasofya planı ve ayrıntılı cephe çizimleri 19. yüzyıl ortalarında Sultan Abdülmecit zamanında Gaspar Fossati tarafından Ayasofya'da yapılan restorasyon çalışmalarına dek elde bulunan tek çizimler olarak kalmış ve bir çok sanatçı tarafından kopyalanmıştır. 249 Resim 11: Matthaus Merian 1641 (

14 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın 250 Resim 12-13: Guillaume-Joseph Grelot, 1680, İstanbul panoraması ve Ayasofya İstanbul ve Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili gravürler 18. yüzyılın ikinci yarısında, III. Mustafa ve özellikle de I. Abdülhamid devrinde artmaya başlamıştır. III. Selim, İstanbul ve Osmanlı İmparatorluğu hakkında hazırlanmış olan gravürlü kitaplara ilgi göstermiştir6 6. II. Mahmut döneminde sarayın batılı sanatçılara ve batı sanatına ilgisi daha da artmış ve o dönemde birçok Avrupalı sanatçı İstanbul da bulunmuştur. Abdülmecid döneminden itibaren ise yağlı boya ressamları giderek gravürcülerin önüne geçmiş olmakla birlikte Avrupa nın en ünlü litografı ve gravür sanatçıları ya da çalışmaları İstanbul a gelmiştir. Resim 14-15: Guıllaume Joseph Grelot,1680, Kuzeybatı görünüșü ve detay. İstanbul kent tasvirlerinde, 18.yy özelinde Jean Baptiste Tavernier ismi öne çıkmaktadır. Sanatçının yapmış olduğu gravür başarılı görünmekle birlikte, ters yönde konumlandırılmıştır (Resim:16). Çalışmada Ayasofya deniz seviyesine yakın ve diğer yapılardan farklılaştırılarak çok daha yüksek bir görünümde tasvir edilerek gerçeklik duygusundan biraz uzaklaşmıştır. Bu sahneler bir bakıma Ayasofya algısının ne boyutta önemsendiğinin de bir yansıması olarak değerlendirilebilir. III. Selim iktidarında kente gelen ve yıllarca imparatorluk bünyesinde çalışan Fransız mimar ve ressam Melling in İstanbul Panoraması gerçekçi yaklaşımıyla dikkat çekmektedir7 7 (Resim:17) yılları arasında İstanbul da kalmış olan Melling İstanbul ve semtleriyle ilgili birçok gravür yapmıştır. Resim 16: Jean Baptiste Tavernier, Resim 17: Antoıne Ignace Melling, İstanbul Panoraması, yüzyıldan itibaren gravürlerin mimariyi yansıtma kaygısının başka bir değişle belgeleyici tarafının daha ağır bastığı dikkat çekmektedir. Bu anlamda, William Henry Barlett in 1838 tarihli gravür çalışması, Ayasofya nın içini Fossati onarımlarından birkaç yıl önceki haliyle yansıtan ender belgelerden biridir8 8 (Resim:18). Ancak 6 D ohsson 1793 yılında III. Selim e Tableau General de L Empire Ottoman adlı kitabın ilk cildini takdim etmiștir 7 Antoine Ignace Melling ( ), mimar, peyzaj mimarı, ressam ve dekoratördür. I.Abdülhamid ve III. Selim dönemlerinde on sekiz yıl gibi uzun bir süre İstanbul da yașamıștır. Voyage Pittoresque de Constantinople et De Rıves du Bosphore isimli gravürlü kitabı 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyılın ilk yarısında İstanbul un gündelik yașamı, mimarisi hakkında önemli bilgiler içermektedir (Dündar 2010:50). 8 İngiliz ressam William Henry Bartlett ( ), Ortadoğu ya yaptığı seyahatin ikincisinde İstanbul a gelmiștir. 15 Ağustos 1837-Mart 1838 yılları arasında Julıa

15 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın bu gravürde de bazı ayrıntıların yine sanatçının yorumu doğrultusunda biçimlendirildiği göze çarpmaktadır. Gravürde; önde sağ tarafta başlığı yok olmuş, gövdesi kırılmış sütun, Ayasofya nın o yıllardaki harap durumunu göstermektedir. Kemerdeki ahşap gerginin bezeme detaylarının en ince ayrıntısına kadar verilmesine karşın, bazı önemli mimari oranların göz ardı edilerek kemer arasındaki sütun açıklıklarının değiştirildiği, korkulukların olduğundan daha alçak çizildiği görülmektedir (Resim: 19). Aynı gravürün arka planında yer alan doğu duvarındaki apsis nişi ile eksedraların sanki aynı düzlemde yer almış gibi biçimlendirildiği, yine doğu cephesindeki yarım kubbe kasnağında, apsis ve eksedralarda pencerelerin yer almadığı görülmektedir (Resim:20-21). Resim 18: William Henry Barlett, Resim 19: Batı galerinden doğu 1838, Batı galerinden doğu görünüm. görünüm, Resi m 20: William Henry Barlett, 1838, Batı galerinden doğu görünüm. Resim 21: Batı galerinden doğu görünüm. Sultan Abdülmecit in davetiyle İstanbul a gelen Fossati kardeşler, tarihleri arasında Ayasofya nın onarımıyla görevlendirilmiştir. Bu onarım sırasında Gaspare Fossati tarafından Ayasofya nın iç mekanlarının ve cephelerinin çizimleri de yapılmış, daha sonra Sultanın desteğiyle 1852 yılında 25 adet renkli gravürden oluşan Aya Sofia Constantinople adlı kitabını bastırmıştır. Kitaptaki çizimlere bakıldığında genelde yapının doğru olarak belgelendiği, ancak ayrıntılarda sanatçının yorumuna göre biçimlendirildiği görülmektedir (Resim: 22-23). Gravürlerdeki görünümler tek bir bakış açısından değil, büyük bir olasılıkla dört veya beş noktadan bakılarak eskizler halinde çizildiği daha sonra bu çizimlerin tek bir çizim haline getirildiği düşünülmektedir. Fossati nin gravürlerindeki bakış açılarını fotoğrafla yakalamak mümkün olamamış, aynı noktadan bir görüntü alabilmek için birkaç fotoğrafı birleştirmek gerekmiştir (Resim: ). Pardoe nın The Beauties of the Bosphorus isimli kitabında yer alan 83 metal gravürün desenlerini hazırlamıștır.

16 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın Resim 22: Gaspare Fossati, İç narteks, 19.yy Resim 24-25: Kuzey galerisi giriși Resim 23: İç narteks, 21.yy 252 Resim 26-27: Güney galeriden batı galeriye bakıș Resim 28:Yüzyıllar İçinde İstanbul Panoramalarında Ayasofya

17 Prof.Dr. Üzlifat Özgümüş - Doç.Dr. Rabia Özakın SONUÇ Bir belgeleme tekniği olan gravürler, dönemin kent silüetlerinin görsel kimliklerini oluşturmuştur. Tarihsel süreç içerisinde İstanbul kent mekânları, onları oluşturan yapılar ve özellikle Ayasofya, gravür sanatçılarına konu olmuştur. Gezginlerin gözlemlerini yansıttıkları seyahatnamelerdeki görsel malzeme olan gravürler, Ayasofya nın yüzyıllar öncesindeki durumunu yansıtması ve o dönemlerle ilgili birçok ayrıntıyı bulabilmemiz açısından oldukça önemli belgelerdir. Ancak bu belgelerin ne kadarının güvenilir olduğu/olabileceği tartışma konusudur. Sanatçılar, zaman zaman ön yargılı veya keyfi aktarımlar yaparak, gözleme dayanmadan, kente hiç gelmeden, yapıyı görmeden, hayali, kendi bakış açılarıyla/yorumlarıyla tasvirler yapmışlardır. Bazı gravürlerdeki Ayasofya tasvirleri, yapının gerçek görüntüsünü vermekten uzak, hayali bir resim şeklindedir. Ayrıca gravürü yaptıkları dönemdeki batının doğuyu algılayış şekli de etkin bir biçimde gravürlere yansımıştır. Bu gezgin ve sanatçılardan bazıları; Melchior Lorich, Lambert de Vos, Anselmo Banduri, Ignatius Mouradgea d'ohsson, William Bartlett, Thomas Allom, Antonie Ignace Melling ve Gaspare Trajano Fossati dir. Roma ve Bizans dünyasında farklı şekillerde tasvir edilen İstanbul ve Ayasofya, Osmanlı devletinin başkenti olma sürecinin öncesinde olduğu gibi sonrasında da özellikle gravürlerle birlikte okuyuculara aktarılmıştır. Gravürlerde; kentin geçirdiği sosyal ve fiziksel değişimler, kent topografyasındaki dönüşümler, gündelik hayatın akışı, inanç ritüelleri vb. gözlemlenebilmektedir. Son yıllara kadar, sanatsal ifadesi dışında pek bir değerlendirme ölçeğine sahip olmayan gravürlerin, mimari ve sanat tarihi bağlamında değerlendirilmesi yeni bir algı olarak karşımızda durmaktadır. Panoramik kent görüntülerinde ise genellikle gerçekçi bir anlayışla kenti yansıtmış olmalarına karşın ayrıntıda kapris türünden çalışmaların yapılmış olduğu görülmektedir. İstanbul u uzaktan ve bir panorama halinde gösteren betimlemelerde, uzaklaştıkça ayrıntılar önemini kaybetmiş, kentin genel karakteristikleri belirlenebilse bile, özellikle Ayasofya gibi simge bir yapının bile gerçekçi bir biçimde yansıtılmadığı görülmekte, binbir çeşit Ayasofya görünümü ile karşılaşılmaktadır (Resim:28). Bu tür panoramik görüntülerde genel amacın, yalnızca bir kent algısı yaratmak olduğu varsayılabilirse de bu kent algısında bile ön yargılı bir yaklaşım izlendiği görülmektedir. 19.yüzyıldan itibaren gravürlerin mimariyi yansıtma kaygısının başka bir değişle belgeleyici tarafının daha ağır bastığı dikkat çekmektedir. Tüm bu aktarımlar sonucunda gravür baskıların kent belleğinin inşası anlamında önemli bir belge niteliği taşıdığını söyleyebiliriz. İstanbul gibi yaşamsal sürekliliğinin binlerce yıldır süregeldiği kentler ve yapılar için hem kronolojik bir seyir hem de sosyal ve fiziksel değişimlerin izlerini takip edebileceğimiz gravürler, kenti anlamlandırma ve keşfetme sürecimizde bizlere bir veri kaynağı olmayı sürdürecektir. KAYNAKÇA Kangal, S.(2000) 600 Yıllık Ayasofya Görünümleri ve Fossati Restorasyonu. (Yayın Yönetmeni: Selmin Kangal). İstanbul: Kültür Bakanlığı. Arslan, N. (1992). Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul (18. Yüzyıl Sonu ve 19.Yüzyıl). İstanbul: İstanbul Büyükșehir Belediyesi. Diker, H. F. (2010). Belgeler Ișığında Ayasofya nın Geçirdiği Onarımlar. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Türk-İslam Sanatları Programı Yayınlanmamıș Doktora Tezi. İstanbul. Dündar, S. (2010). II. Mahmud Döneminde ( ) İstanbul da Gündelik Hayatın Gravürlere Yansıma Biçimi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı. Yayınlanmamıș Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Sevim, M.(2002). Gravürlerle Türkiye. c: (Yayına Hazırlayan: Mustafa Sevim). Ankara: Kültür Bakanlığı. Fossati, C. (1980). Die Hagia Sophia, Nach dem Tafelwerk von Germany. Genim, S. (2013). Yüzyıllar Boyu İstanbul Panaromaları. Uluslararası Osmanlı İstanbul u Sempozyumu, 29 Mayıs-1 Haziran 2013, s , İstanbul. Güran, M.A, Abalı, A.Z. (2011). Melchior Lorichs in İstanbul Panoramasındaki Osmanlı Kimdir?. Belleten, 273, cilt: LXXV, sayı: 273, Ağustos, s: , Ankara: Türk Dil Kurumu. İnankur, Z. (2007). İstanbul Kaprisleri, Uluslararası Oryantalizm Sempozyumu, 9-10 Aralık 2006, s İstanbul: İstanbul Büyükșehir Belediyesi İșler, A.(2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı. İstanbul: Karșı Sanat Yayınları. Yıldırım, S.Ö. (2008). Kentin Anlam Haritaları Gravürlerde İstanbul. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası 253

18

19