BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV,, William Henry Bartlett in İstanbul The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 172 Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV - The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil Bölümü Yıldız Teknik Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi İletișim ve Tasarım Bölümü Paleolitik Çağ dan günümüze kadar birçok topluma ve faklı dine ev sahipliği yapan İstanbul kültürel açıdan çok zengin topraklara sahiptir. Asya ve Avrupa kıtasını birleştiren önemli bir konumdadır. Geçmişinde Hristiyanlar için de önemli bir merkez olmuştur. İstanbul, köklü geçmişi, kültürel zenginliği ve coğrafi konumu sayesinde her zaman Hristiyan Batılının ilgi odağı olmuştur. Bu nedenle İstanbul a gelen elçilerle beraber sanatçılar da gelerek şehrin mimarisini ve halkın giyim kuşamını resmetmişler, batıya görsel bir belge olarak ulaştırmışlardır. Sanatçı ve seyyahlar doğuda en çok İstanbul la ilgilenmişlerdir. Doğuya seyahat eden gezginler gördüklerini not ederek doğuyu batıya tanıtmışlardır. Doğuya seyahat eden sanatçılar gravür tekniğini yaygın olarak kullanmışlardır. Seyahatnamelerde kullanılan gravürler dönemin önemli birer belgeleri olarak kabul edilmektedir. Doğuya seyahat eden sanatçılarından William Henry Bartlett in yaptığı gravürler döneminin giyim-kuşam tarihi hakkında bilgi vermektedir. Aynı dönemde İstanbul a seyahat eden gezgin Miss Julia Pardoe nun şehri anlatımında da Bartlett in gravürleri kullanılmıştır. Yapılan bu çalışmada Miss Pardoe nun anlatımları ile desteklenerek, Bartlett in İstanbul gravürlerinde giyim kuşam gözlemlenmiştir. Anahtar Kelime: William Henry Bartlett, Giyim kuşam The attire in William Henry Bartlett s Istanbul gravures Istanbul has hosted many communities and different religions since the Paleolithic Age until today and has a very rich land culturally. It has a crucial location connecting Asian and European continents, and was a significant center for Christians as well in the past. Istanbul has always been the focus of interest of Christian Westerners owing to its deep rooted history, cultural wealth and geographical location. Therefore, artists coming to Istanbul along with the envoys pictured the city architecture and attire of the public and communicated them to the west as visual documents. Artists and itinerants were interested in Istanbul the most in the east. Voyagers travelling to the east noted what they saw and introduced the east to the west. Artists who travelled at the east used gravure technique prevalently. The gravures used in itineraries are accepted as crucial documents of the era. The gravures made by William Henry Bartlett, one of the artists travelled at the east, provide information about the attire history of the era. Bartlett s gravures were used in the relay of Miss Julia Pardoe, who travelled in Istanbul during the same era. In the present study, attires were observed in Bartlett s Istanbul gravures by supporting with the relays of Miss Pardoe. Key words: William Henry Bartlett, attire gravürlerinde giyim kuşam Yapılan arkeolojik kazılardan elde edilen buluntular İstanbul da yaşamın Paleolitik Çağ a kadar uzandığını göstermektedir. Paleolitik dönemden bu güne birçok topluma ve farklı dine ev sahipliği yapan İstanbul, kültürel açıdan çok zengin topraklardır. İstanbul coğrafi olarak, Asya ve Avrupa kıtasını birleştiren önemli bir konumdadır. Köklü bir geçmişi, kültürel zenginliği ve eşsiz güzellikteki coğrafi özellikleri sayesinde her zaman Batılının ilgi odağı olmuştur. İstanbul un tarihinde Hristiyanlar için önemli bir merkez olması da batılının dikkatini çeken konulardan biridir. 15. yüzyılda Osmanlı İmparatoru Fatih Sultan Meh-

9 met in kültür ve sanata yaklaşımı sayesinde doğu batı arasındaki kültürel ilişki başlamıştır. Fatih Sultan Mehmet Venedikli ressam Gentille Bellini ye kendi portresini yaptırmıştır. İstanbul da sarayda bir süre kalan ressam Gentile Bellini Fatih portresinin haricinde Osmanlı kültürünü yansıtan resimler de yapmıştır. 15. yüzyılda başlayan Avrupalı ressamların resimlerinde Türk giysi ve eşyalarının görülmesi 20. yüzyıla kadar sürmüştür. İstanbul a gelen sanatçılar gravür, guaş, suluboya tekniklerini kullanarak kent görünümlerini ve giyim kuşamı resmetmişlerdir. Bu desenler Avrupa da albümler halinde yayınlanmış ve Batılının, Doğu ya olan ilgisini artırmıştır. 1 Batılılar için Doğu hep merak edilen gizemli bir yer olmuştur. Bu nedenle Avrupalı elçilerin yanlarında gelen sanatçılar sarayları, camileri, evleri ve halkın giyim kuşamını resmetmişlerdir. Ayrıca Doğu ya seyahat eden gezginler gördüklerini not ederek Doğu yu Batı ya tanıtmışlardır. Sanatçı ve gezginler Doğu da en çok İstanbul la ilgilenmişlerdir. Doğuya seyahat eden sanatçıların en çok tercih ettikleri tekniklerden biri gravür tekniğidir. Sanatçılar yolculukları süresince karşılaştıkları yerleri, olayları desen olarak çalışmışlar, ülkelerine döndükten sonra gravür tekniği ile çoğaltmışlardır. Gravür desenini yapan sanatçı ile deseni basan gravürcü genellikle farklı kişilerdir. 2 Gravürler, Batılıların bilmedikleri ve merak ettikleri Doğu kültürünü tanımalarına aracı olmuştur. Seyahatnamelerde kullanılan gravürler dönemin önemli birer belgeleri olarak kabul edilmektedir. Görsel 1. Kâğıthane Mesiresi - William Henry Bartlett 18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyılda Fransa ya elçilik heyeti göndermiştir. Elçi askeri, bilimsel ve kültürel alanlarda incelemeler yapmıştır. Diğer yandan Osmanlı kültürü de Avrupa da oldukça ilgi görmüş ve Batılıların Turqeri dedikleri Türk Modası ortaya çıkmıştır. Türk kadın kıyafetleri maskeli balolarda ve Doğu temalı tiyatro oyunlarında kullanılmıştır. Osmanlı hanımlarının kıyafetlerindeki dirsekten aşağıya genişleyen ve sarkan kol ağızları, derin yakalar ve kürklü kaftanların etkileri Avrupalı kadın modasında görülmüştür. 3 Bu dönemde Osmanlı giysilerinin resmedildiği İstanbul konulu gravürlerde artış olmuştur. Fransa nın İstanbul elçisi ile beraber gelen Fransız kraliyet ressamlarından Jean-Baptiste Vanmour otuz yıl İstanbul da çalışmıştır. Bu dönemde Doğu kültürünü yansıtan birçok eser yapmıştır. Bakır plakalara kazıyarak yaptığı gravür çalışmaları ile Osmanlı Kıyafet Albümü 4 hazırlamıştır. Görsel bir belge oluşturan gravürler, gezginlerin verdiği bilgilerle desteklenerek döneminin giyim kuşamı hakkında bilgiler vermektedir. Gezginlerin anlatımı ve sanatçıların resimlerinin doğruluğu değerlendirilirken, gezgin ve sanatçıların İstanbul a gelme nedenleri, ne kadar kaldıkları, eğitimleri göz önünde bulundurulmaktadır. Gezgin Miss Julia Pardoe, İngiliz Kraliyet ordusunda görev yapan babası ile 1836 yılında İstanbul a gelmiştir. Miss Pardoe, on dört yaşında şiir kitabı çıkararak ilk edebiyat eserini yazmıştır. Dokuz ay İstanbul da kaldıktan sonra ülkesinde döndüğünde 1837 yılında City of the Sultan adlı seyahatnamesini yayımlamıştır. Aynı yıl Beauties of the Bosphorus adlı kitabını yayımlamıştır. Miss Pardoe, babasının nüfusu sayesinde İstanbul da kolaylıkla bağlantılar kurup, birçok konağı ziyaret etme fırsatı bulmuştur. Bu sayede dış giyimin örttüğü günlük kadın giyim kuşamı hakkında da bilgi verebilmiştir. William Henry Bartlett in gravür desenleri incelenirken, Miss Pardoe nun anlatımları dönemin giyim kuşamı hakkında kuşkusuz doğru bilgilere ulaşmamıza yardımcı olacaktır Arslan, Necla; Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul, İstanbul Büyükșehir Belediyesi Kültür İșleri Daire Bașkanlığı Yayınları, İstanbul, 1992, sayfa 15 2 Arslan, Necla; Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul, İstanbul Büyükșehir Belediyesi Kültür İșleri Daire Bașkanlığı Yayınları, İstanbul, 1992, sayfa.22 3 Tezcan, Hülya; Osmanlı İmparatorluğu nun Son Yüzyılında Kadın Kıyafetlerinde Batılılașma, Yapı Kredi Kültür Yayınları, Sanat Dünyamız Dergisi, Yıl 14, Sayı 37, Temmuz, 1998, sayfa 46 4 Akalan, Güler; Gravür, Kale Seramik Sanat Yayınları, Çanakkale, 2000, sayfa 97

10 174 Görsel 2. Miss Julia Pardoe ( ) - William Henry Bartlett 1835 yılında İstanbul a gelen İngiliz ressam ve mimar William Henry Bartlett in gravürleri, aynı yıl İstanbul a gelen seyyah Miss Pardoe nun Beauties Of The Bosphorus adlı seyahatnamesinde basılmıştır. Bartlett in kendi yazdığı kitapları da bulunmaktadır ve kitaplarının resimlendirmesini de kendisi yapmıştır. Desenini Bartlett in yaptığı Miss Pardoe nin baskı resiminde kıyafet detaylarına bakıldığında tülün şeffaflığı, kumaş kıvrımları sanatçının ustalığını gözler önüne sermektedir. İncelenen Bartlett gravürleri Sultan II Mahmut ( ) döneminde resmedilmiştir. 19. yüzyılın ilk yarısına denk gelen bu dönemde en önemli olay Yeniçeri ocağının kaldırılması (1926) olarak kabul edilmektedir. Yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra modern Türk ordusunun temeli olarak kabul edilen Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. II Mahmut kıyafet nizamnamesini yayınlamış, redingotlar, pelerinler, pantolonlar ve potinler giydirerek kılık kıyafet de batılılaşmanın adımları atılmıştır. Bu dönemde sakal boyları da kısalmıştır. 5 Askeri kıyafetlerde yapılan değişiklik zaman içerisinde günlük yaşam alanında kullanılan kıyafetlere de yansımıştır yılında Şubara adı verilen başlıkların yerine fes giyilmeye başlanmıştır. Miss Pardoe nun seyahatnamesinde II Mahmut un, Kurban Bayramında, bayram namazına giderken giydiği kıyafeti tarif ederken Fesine elmaslardan teşekkül eden ve bir tutam tavuskuşu tüyünü tutan bir tuğ takılıydı; geniş mavi bir pelerin omuzlarından geriye atılmıştı 6 ifadelerini kullanmıştır. Bu anlatım bize Sarayda erkeklerin kılık kıyafetlerinde olan Batılılaşmayı kanıtlamaktadır. Sultan Abdülmecit in ( ) 1939 yılında çıkardığı Tanzimat fermanı ile Saray ve çevresinde Batılılaşma yolunda büyük bir adım atmıştır. Sultan Abdülmecit in Avusturalyalı özel hekimi Spitzer in mektuplarından edinilen bilgilere göre, Abdülmecit in Fransız İllustration dergisinde bulunan İspanya Kraliçesi Isabella nın resmini göstererek, Avrupalı kadın kıyafetleri ile ilgilendiğini, cazibedar bulduğunu ve kendi kadınlarının giydiği kıyafetlere tercih ettiğini söylemiştir. 7 Bu da bize Sultan II Mahmut döneminde kıyafetlere yansıyan Batılılaşmanın Sultan Abdülmecit döneminde artarak devam ettiğini göstermektedir. Kıyafetlerdeki batılılaşma etkileri önceleri erkek kıyafetlerinde gerçekleşmiş daha sonra kadın kıyafetlerine yansımıştır. Kadın kıyafetlerinde batılılaşma 19. yüzyılın son çeyreğinde görülmüştür. 5 Özer, İlbeyi; Osmanlı dan Cumhuriyet e Yașam ve Moda, Truva Yayınları, İstanbul, 2009, sayfa 16 6 Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa Tezcan, Hülya; Osmanlı İmparatorluğu nun Son Yüzyılında Kadın Kıyafetlerinde Batılılașma, Yapı Kredi Kültür Yayınları, Sanat Dünyamız Dergisi, Yıl 14, Sayı 37, Temmuz, 1998, sayfa 47-48

11 Görsel 3. Sultan II Mahmut Kıyafet İnkılabı öncesi Görsel 4. Sultan II Mahmut Kıyafet İnkılabı sonrası Kapalıçarşı nın ana caddesini resmeden Bartlett in gravürüne genel bir çerçeveden baktığımızda batılılaşma etkisi görülememektedir. Bu da askeri kıyafetlerde yapılan değişikliğin, halkın giyim kuşamına pek yansımadığını göstermektedir. Görsel 5 de halkın giyim kuşamı genel hatları ile gözlemlendiğinde, Osmanlı erkeğinin sokakta sarık kullandığı görülmektedir. Kıyafetler genel olarak bol kesimlidir. Üst giyime bakıldığında uzun kollu iç gömlek ve üzerine cepken giyilmektedir. Alt giyimde ise şalvar kullanılmaktadır. Şalvarlar oldukça bol kesimli ve paçasının boyu, diz altı ile ayak bileği aralığında değişkenlik göstermektedir. 175 Görsel 5. Kapalıçarșı nın ana caddesi - William Henry Bartlett

12 Görsel 6. Kapalıçarșı da kaymakçı dükkânı - William Henry Bartlett Kapalıçarşı da kaymakçı dükkânının resmedildiği Görsel 6 da görülen gravürde, sağ alt köşede oturan figürün üzerinde olan gömleğin uzun kollu, yakasız ve önden düğmeli bir modeli olduğu görülmektedir. Bol kesimli şalvar modeli farklılık göstermemektedir. Genel resme bakıldığında, dışarıda başlıksız erkek görülmemektedir. Ortada olan üç figürün sağda olanının kıyafeti de, oturan figürden pek farklılık göstermemektedir. Önden düğmeli iç gömleği, üzerine giydiği uzun kollu cepkeni, bol şalvarı, ayağında çarığı ve başında sarığıyla Osmanlı erkeğinin günlük giyim kuşamını yansıtmaktadır. 176 Görsel 7. Görsel 6 - Detay Görüntü Üçlü figürün solda arkası dönük olanının kıyafetine bakıldığında, üstünde olan kıyafetin sağ köşesinin kıvrılmasından önü açık, tek parça bir üstlük olduğu anlaşılmaktadır. Başlığından Osmanlı erkeği olduğu anlaşılan figürün ayağına bakıldığında çizme kullandığı görülmektedir. Üçlü figürün ortasında olan kişinin giyim kuşamından farklı bir etnik gruptan olduğu düşünülmektedir. Solda kemer dibinde oturan figüre bakıldığında bele kuşak bağladığı görülmektedir. Bele kuşak bağlanması Türklerde çok yaygın kullanılmaktadır.

13 Görsel 8. Kâğıthane Müzisyenleri - William Henry Bartlett Görsel 8 de görülen gravürde Kâğıthane resmedilmiştir. Miss Pardoe Kâğıthane den bahsederken İstanbul un yakınlarında ki en hoş yer şüphesiz Kâğıthane dir. Frenkler buraya, şairane olmanın yanında, çok da münasip düşen Tatlı Sular Vadisi adını vermişler 8 demektedir. Müzisyenleri dinleyen hanımların kıyafetlerine bakıldığında, ferace adı verilen dış kıyafetin kullanıldığı görülmektedir. Ferace beden, kol kısımları bol ve düz kesimli bir model olan, boyu ayakları örtecek kadar uzun bir kıyafettir. Hanımlar yaşmakla dolaşmaktadırlar. Türk kadınlarının dışarıda giyindiği kıyafetler farklılık göstermemektedir. Gravürün en sağında kucağında çocuk olan, sırtı dönük figüre bakıldığında farklı bir etnik gruba ait olduğu anlaşılmaktadır. Miss Pardoe dışarıda gözlemlediği iki Türk hanımı betimlerken yaşmaklarının çok beyaz ve çok şeffaf bir muslinden yapıldığını ve hanımları çok zarif gösterdiğini belirtmiştir. Yaşmakların inceliğinden hanımların alınlarındaki çiçekleri, eşarplarında ki süs ve elmasların göründüğünü, hatta dudaklarının rengini bile seçtiğini anlatmıştır. 9 Türk hanımlarının dışarda giydiği kıyafetlerden günlük yaşamda kullanılan giyim kuşam hakkında bilgi sahibi olmak mümkün değildir. Bu nedenle Miss Pardoe nun anlatımları içerde Türk hanımlarının giyim kuşamı hakkında tamamlayıcı bilgiler sunmaktadır. Ramazan ayında itibarlı Türk tüccarlardan birinin evine konuk olan Miss Pardo, evdeki bütün kadınların ince kurdelelerden yapılan biyelerle süslenmiş ipekli elbiseler giydiğini belirtmiştir. Tek parça olan elbiselerin her iki yanda belden aşağıya yırtmaçlı olduğunu ve beline yünlü kuşak bağlanılarak kullanıldığını açıklamıştır. İpekli elbiselerin altına iç gömlekler ve boyu ayak bileklerine kadar uzayan bol şalvarlar giyildiğini aktarmıştır. Elbiselerin üzerine kış döneminde kenarları kürklü, genellikle açık yeşil ve pembe dar bir cepken kullanıldığını, ayaklara parmaklarını örtecek kadar ufak sarı terlikler kullanıldığını ifade etmiştir. 10 Miss Pardoe sekiz ile on yaşları arasında olduğunu belirttiği kız çocuklarının giyim kuşamını tanımladığı bir bölümde, kız çocukları ile kadın kıyafetlerinin arasında fark olmadığını belirtmiştir. Kıyafetlerden birini tanımlarken, kenarları kakım kürkü olan mor kadifeden yapıldığını, cepkenin sırma nakışla işlendiğini anlatmıştır. Entarisinin pembe muslinden yapıldığını, bele yün kuşak bağlandığını, yeşil renkte olan bol şalvar giydiğini ifade etmiştir. Kız çocuğunun ayağına giydiği terliğin sarı renkli olduğu ve sadece ayaklarının uçunu örttüğünü belirtmiştir. Yaşı diğerinden küçük olduğunu belirttiği başka bir kız çocuğunun kıyafetini anlatırken koyu kırmızı merinos yününden samur yakalı bir cepken giydiğini, sarı renkli entari, mavi şalvar ve soluk kehribar renginde iç gömlek giydiğini belirtmiştir. Cepkenden bahsederken kollarının ibrişim saçaklı süslerle süslü ve dirsekten itibaren kalça altına kadar uzayan ağır bir cepken olduğundan bahsetmiştir. 11 Miss Pardoe nun anlatımlarından Türk kadınlarının, giydikleri ferace ve yaşmaklarının örttüğü giyim kuşamı hakkında verdiği bilgilerden bol şalvar ve iç gömlek üzerine entari giyildiği, bele kuşak bağlandığı ve kış döneminde üzerine yakası kürklü cepken giyildiği anlaşılmaktadır. Bu anlatımlar gravürlerde de görüldüğü gibi kullanılan ferace ve yaşmakların gizlediği Türk kadınının giyim kuşamı hakkında tamamlayıcı bilgiler sunmaktadır Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa 178

14 Görsel 9. Binbirdirek Sarnıcı - William Henry Bartlett Görsel 10. Detay Görüntü Görsel 9 da sarnıç içerisinde bulunan sağ köşedeki iki figür incelendiğinde merdivene oturan figürün başında sarığı, ayağında çarığı, diz altında sonlanan bol şalvarı ile Osmanlı erkeğinin günlük giyim kuşamını tam olarak yansıtmaktadır. İç gömleğinin üzerine giydiği uzun kollu cepkeni çizgili dokunmuş kumaştan dikilmiştir. Ayakta duran ikinci figürde ise iç gömleğinin kol kısımlarının oldukça bol kesimli olduğu ve bilek kısımlarının işlemeli bir şeritle bileğe tespit edildiği görülmektedir. Üzerine kısa kollu, önü işlemeli bir cepken giymiştir. Başında sarık olan figür bol şalvar ve belline bağladığı kuşakla görülmektedir. 178 Görsel 11. Beyazıt Camisi ve Bab-ı Seraskeri - William Henry Bartlett Görsel 12. Detay Görüntü Görsel 11 de görülen Bartlett in gravüründe, askerlerin giyim kuşamına bakıldığında batılılaşma gözlemlenmektedir. Özellikle solda ayakta duran askerlerin giydiği fes ve pantolon askeri kıyafetlerde olan batılılaşmaya bir örnektir. Meydanda resmedilen halkın günlük giyim kuşamı hakkında farklılık görülmemektedir. Meydanın solunda resmedilen sırtı dönük üç figürün kıyafetinde de farklılık olmamasına rağmen başlarına fes taktıkları görülmektedir. Bu gravür askeri alanda başlayan batılılaşma etkisinin halka yansıyacağını göstermektedir. Miss Pardo seyahatnamesinde Eyüp te bulunan imalathaneden detaylı olarak bahsetmiştir. Osmanlı ordusunun bütün fes ihtiyacının bu imalathaneden karşılandığı belirtilmiştir. Yün elyafının taranma ve eğirme işlemlerinin yapılmasından sonra, hanımlara dağıtılan yünler evlerde örülüp tekrar imalathaneye gelmektedir. Örülen fesler su ve sabunla keçeleştirme işleminden geçirilmektedir. Miss Pardoe payitaht yakınlarında akarsu kıtlığı olduğundan ve bu nedenle Feslerin İzmit e gönderildiğinden bahsetmiştir. Yıkanıp kurutulan fesler son işlemler için tekrar Eyüp teki imalathaneye getirilerek kesme ve presleme aşamalarından sonra fesler koyu kırmızıya boyanmaktadır. İmalathanenin damgası işlenen feslere mor ipekten püskül kısa kırmızı kordonla tutturulup, saltanatın damgası yapıldıktan sonra altışarlı olarak paketlenmektedir. İmalathanede ayda on beş bin fes imal edildiği ve Padişahın bizzat ilgilendiği belirtilmiştir Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa 551,559

15 Görsel 13. Haliç in iki yakasını bağlayan ilk Unkapanı Köprüsü - William Henry Bartlett Bartlett in gravüründe Unkapanı köprüsünün etrafı oldukça hareketli bir bölge olarak görülmektedir. Kayıkçıların kıyafetlerini gözlemlediğimizde bol şalvar boyunun diz altında sonlandığı, üstüne giydikleri gömleklerin kollarının çok bol olduğu gözlemlenmektedir. Miss Pardoe kayıkçıların yazlık kıyafetleri olduğunu belirterek Ham bürümcükten gömleklerin geniş yenleri vardı ve göğüslerine gelen kısmına ince bir iğne işiyle bordür yapılmıştı. Bol şalvarları beyaz ketendendi ve kazınmış başları, mor ipek püskülleri olan küçük takkelerle kısmen örtülüydü; ayakları çıplaktı. 13 sözleri ile tanımlamıştır. 179 Görsel 14. Detay Görüntü Gravürde görünen erkek çocuklarının kıyafetleri, babalarının kıyafetlerinden farklılık göstermemektedir. Sırtında sepetle yük taşıyan figürün kıyafeti de günlük yaşamda Osmanlı erkeğinin giydiği bol şalvar, bol gömlek ve sarıktan oluşmaktadır. Miss Pardoe arabacının kıyafetini tarif ederken sarığının muslinden olduğunu, geniş bir ceket giydiğini, sarı çarık giydiğini, ceketinin işlemeli ve püsküllü olduğunu anlatmıştır. Ayrıca arabacının beline kuşak bağladığını, ince ince işlenmiş dizlik taktığını ve bu dizliklerim kıyafetini tamamladığını ifade etmiştir Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa 192

16 Görsel 15. Çemberlitaș - William Henry Bartlett 180 Görsel 16. Detay Görüntü Bartlett in Çemberlitaş ı resmettiği gravüre baktığımızda en solda duran duvara dayalı dinlenen figürün kıyafeti gözlemlendiğinde boyu diz altında sonlanan bol şalvarının ve ayağındaki çarığının rahat bir kullanım sağladığı düşünülmektedir. Üste giydiği gömleği çizgili dokunan bir kumaştan dikilmiştir. Gömlek kolları bileğe kadar uzundur. Başlık olarak yaygın kullanılan sarık görülmektedir. Yan duruşundan dolayı tam görünemese de bele bağlı ve şalvar boyuna kadar uzanan tekstil ürününün önlük olarak kullanıldığı tahmin edilmektedir. At üstündeki figürün kıyafetine bakıldığında bol şalvar üzerine iç gömlek üzerine koyu renkli, uzun kollu ve derin V yakalı bir kıyafet giydiği görülmektedir. En üste de açık renkli kısa kollu cepken giyinmiş ve beline de kuşak bağlamıştır. Başlık olarak fes kullanmıştır. Gravürdeki diğer figürlerin kıyafetlerinde dönemin giyim kuşamında belirgin bir farklılık görülmemektedir.

17 Görsel 17. Esir Pazarı ndan Nuruosmaniye Camisi - William Henry Bartlett Bartlett Görsel 17 de görünen gravürde Esir Pazarı nı resmetmiştir. Genel resme bakıldığında figürlerin giyim kuşamından anlaşıldığı gibi farklı bir kültürü yansıtmaktadırlar. Kendi içlerinde de giyim kuşamda bir bütünlük bulunmamaktadır. En solda ayakta duran figür ayak bileğine kadar uzanan tek parça bol bir kıyafet giymiştir. Başına doladığı omuzlarından kalçasına kadar sarkan geniş bir kumaş parçası kullanmıştır. Sağında yan duran siyahi figürün kıyafetine bakıldığında başlık ve omuzlarına atılan çizgili büyük kumaş parçası kendi yerel giyimini aksettirir. 181 Görsel 18. Detay Görüntü En sağda elinde bir bastona dayalı ayakta duran siyahi figürün kıyafetine bakıldığında diz altına kadar uzanan bol şalvarı, ayağında çarığı, önden düğmeli geniş kollu iç gömleği, beline bağladığı kuşağı, üste giydiği kollu dirsekten yırtmaçlı cepkeni ve başına taktığı fesi ile tam olarak Osmanlı erkeğinin giyim kuşamını yansıtmaktadır. Miss Pardoe ziyarete gittiği Türk evindeki bir halayığın kıyafetini tarif ederken ayaklarını tamamen gizleyen geniş pembe bir şalvar ve sarı saten kurdelelerle süslü uzun mavi bir entari giymiş 15 olduğunu belirtmiştir. Bu anlatımdan halayığın kıyafetinin Türk hanımlarının giyim kuşamıyla paralellik gösterdiği anlaşılmaktadır. SONUÇ 15 Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010, sayfa 91

18 182 Bu çalışmada William Henry Bartlett in gravürleri gözlemlenerek dönemin giyim kuşamı hakkında incelemeler yapılmıştır. 19. yüzyılın ilk yarısına denk gelen II Mahmut dönemi Türk giyim kuşam tarihi açısından önemli bir dönemdir. Bu dönemde Batılaşmanın ilk adımları atılmıştır. 19. yüzyılın sonuna kadar devam edecek Batılılaşma, II Mahmut un yayınladığı kıyafet nizamnamesi ile başlamıştır. Askeri kıyafetlerde yapılan düzenleme ile redingotlar, pelerinler, pantolonlar, potinler giyilmeye başlanmış ve sakal boyları kısalmıştır. Bartlett in gravürlerinde halkın giyim kuşamına bakıldığında, üst erkek giyimi iç gömlek ve cepken, alt giyimde ise bol şalvar kullanımının yaygın olduğu gözlemlenmektedir. Gravürlerde başlık kullanmayan hiçbir Osmanlı erkeği bulunmamaktadır. Erkeklerde başlık olarak sarık kullanımı yaygındır. Kadın giyim kuşamına bakıldığında dışarıda ferace ve yaşmak kullanımı görülmektedir. Feracenin giyim kuşamı tamamen örtmesinden dolayı gravürler kadın kıyafeti hakkında detaylı bilgi verememektedir. William Henry Bartlett in gravürlerinin basıldığı ve aynı dönemde İstanbul a gelen seyyah Miss Pardoe nun Beauties Of The Bosphorus adlı seyahatnamesindeki anlatımlarından yararlanılarak kadın giyim kuşamı hakkında tamamlayıcı bilgilere ulaşılmıştır. Kadınlar her iki yandan belden aşağıya kadar yırtmaçlı olan tek parça elbisenin altına iç gömlek ve bol şalvar giyilmektedir. Elbiselerin üzerine cepken kullanılmaktadır. Kış döneminde kullanılan cepkenlerin kenarları kürklüdür. Çocuk kıyafetleri de yetişkin kıyafetlerinden farklık göstermemektedir. Sonuç olarak gözlemlenen gravürlerde askeri kıyafetlerde yapılan değişikliğin halk giyimine hemen yansımadığı görülmüştür. KAYNAKÇA Arslan, Necla; Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul, İstanbul Büyükșehir Belediyesi Kültür İșleri Daire Bașkanlığı Yayınları, İstanbul, 1992 Gölönü, Gündüz; Kazı Resim, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayını, İstanbul, 1979 Gören, Ahmet Kamil, İstanbul u Betimleyen Ressamlar: Geçmișten Günümüze Gravürlerde, Minyatürlerde, Tablolarda İstanbul Teması, Antik Dekor sayı; 33, 1996 Semavi, Eyive; Gravürlerde İstanbul, Sanatsal Mozaik sayı; 2, Ekim 1995 Çelik, Haydar; Gravür Sanatı, Engin Yayıncılık, İstanbul, 2000 Akalan, Güler; Gravür, Kale Seramik Sanat Yayınları, Çanakkale, 2000 Kuban, Doğan; İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1996 Özer, İlbeyi; Osmanlı dan Cumhuriyet e Yașam ve Moda, Truva Yayınları, İstanbul, 2009 Hamdi Bey, Osman; Launay, de Marie; Çev. Üyepazarcı, Erol; 1873 Yılında Türkiye de Halk Giysileri: Elbise-i Osmaniyye, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, 1999 Pardoe, Julia; Drawings By, W. H. Bartlett, Beauties Of The Bosphorus, Illustrated In A Series Of Views Of Constantinople And Its Environs, Virtue, London, Pardoe, Julia; Çizimler: W. H. Bartlett, Çeviri: M. Banu Büyükkal, Sultanlar Șehri İstanbul, Türkiye İș Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010 Tezcan, Hülya; Osmanlı İmparatorluğu nun Son Yüzyılında Kadın Kıyafetlerinde Batılılașma, Yapı Kredi Kültür Yayınları, Sanat Dünyamız Dergisi, Yıl 14, Sayı 37, Temmuz, 1998 Tezcan, Hülya; Topkapı Sarayı Müzesi Osmanlı Saray Pabuçları, Mas Matbaacılık Aș., P Dergisi Sanat/Kültür/Antika Sayı 5, Bahar, 1997

19 183

20

21