BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Ubeydullah BİNOL Yıldız Teknik Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Ana Sanat Dalı ÖZET Gravür tekniğin gelişimi aşamaları, sanayi devrimi ile birlikte dönemin iletişim metotları ve sanatsal üslup ve araçlarının değişimleri birlikte farklı yeni bir yön kazanmıştır. Bu teknik ile üretilen eserlerin niteliği ve üretimin esasları; sanayi devriminin getirdiği endüstryiellik kavramına bağlı olarak çeşitlenip farklılaşmış ve bugünkü resim matbuatı adına da etkileyici bir rol kazanmıştır. Avrupa da sanatının, bu dönemde; rönesanstan beri onu sürükleyen bireyselleşme ivmesini bir daha ileriye taşımasının, onu konu, üslup ve iletişim bağlamlarında yeni araç ve nesnelere ihtiyaç duyar hale getirmesi, gravür tekniğinin incelenmesi açısından döneme ilişkin bir başlangıç noktası oluşturuyor. 19. yüzyıl sanatçıları daha geniş kitlelere taşıyan araçlar ile birlikte daha geniş kitleleri ilgilendiren hususları da beraberinde getirmiş; anlam ve entelektüel tüketim adına da büyük bir iştaha sahip olan Avrupalıları, güçlü ve gerçek izlenimlere dayalı imajları arar hale getirmiş. Bu makale, Avrupalı sanatçıların gravür tekniği ile basılıp yayımlanan Osmanlı kent hayatını konu alan eserleri üzerinden; sanatçıların dönem içerisindeki sanat faaliyetlerinin teknik ile ilişkisine inceleyeme çalışacaktır. ABSTRACT Steps o gravure s (technique) development had switched to a different direction by the influence of the communication methods, the tone and tools of art in the industrial revolution. Art products crafted via this technique and the prodcution process in this era were changed and diversified depending on the notion named as industrialism and gained a influencing role on todays image printing. Europe Art brought the individualism one step further which had been driving it from the renaissance era and it caused new tools and subjects needed in the meaning of communication and style. 19th century brought a new vision consists new tools and conceptions for artist to reach bigger audience mass along with the new issues which were meant to concern the same mass, driven ambitious Europeans to the point of seeking more powerful impression based images to consume. This article aims to discuss about developments on gravure in 19th century and -corresponding with the issues given above- focus on the examples from the İstanbul s city life concepts concerning with the works handled by this technique. 1. Giriş: İlk İzlerden 19. Yüzyıla, Gravür Gravürün etimolojisine Mustafa Küçüköner; Gravür sözcüğü, Yunanca da yazmak, çizmek anlamına gelen grafikes ve grafein, Almanca da oymak ve kazımak anlamını içeren graben, Fransızca da oyma anlamına gelen graver ve Osmanlıca da kazıma-kabartma anlamına gelen hakk sözcüklerinden türemiştir. İfadesiyle yaklaşıyor (Küçüköner, 2004:58). Teknik yönüne ilişkin bir tanıma ihtiyaç duyulsa; tahta, linolyum, bakır, çinko, plastik vb gibi oyulabilen ya da üzerinde iz bırakılabilen kalıpların yüzeyine metal uçlu oyma ve kazıma aletleri ile ve farklı yöntemlerle bir desenin oyulduktan sonra kalıbın çukurlarına ya da tümseklerine bazen de her ikisine birden boya verildikten sonra baskı yolu ile kağıt veya daha başka bir nesne üzerine aktarılması ile elde edilen resim denebilir gravüre. Çivi yazıları, ilk oyma ve kabartma tekniği olarak kabul edilirse, gravürün teknik itibariyle başlangıç noktasını teşkil ettiğini söylememiz mümkündür. Gravür tekniğinde iz ve boşluk yaratımını gerçekleştirecek materyallerin gelişimi, baskı maksadı taşımayan oymalar, askeri ve zirai metal eşyalar üzerine oyma tek-

9 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları niği ile yapılan süslemelerle başlamaktadır. Tekniğin gelişimi ve gravür metodolojisin ilk fonksiyonel karşılaşması; M.Ö 3000 lerde Çin deki hurufi alfabelerin daha çok kişiye ulaştırılması adına çoğaltılması için kullanılan ahşap oyma kalıplarda görülmektedir. Bu dönemde alfabe, ahşap materyal üzerine oyulmakta ve ince ipek yüzeylerin üzerine baskılanmakta idi. Tarih çağları boyunca, gravür tekniğinin gelişimi ve araçsallaştırılmasında, tekniği kullanan toplumların üzerinde yaşadığı coğrafi şartların oluşturduğu imkanlar ve kısıtlamalar rol oynasa da sanayi devrimi ile beraber gelen yüksek teknik kapasite ve endüstriyel yeterlilik, baskı tekniklerinin en ucuz ve verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik mühendislik ilkeleri ile paralellik gösterir hale gelmiştir. Baskı kalıplarını üretmek için kullanılan materyallerin temini, işlenmesi ve üretim mühendisliği gibi bileşenler; sanayi devrimi dönüm noktasından sonra gravür tekniğine başka boyutlar kazandıracak mahiyetler kazanmıştır. Gravür tekniğinin gelişimini bu dönüm noktası üzerinden, klasik teknikler ve modern teknikler şeklinde iki kısımda okumak mümkündür. Levha üzerinde arka planları oluşturacak olan kısımların oyularak çıkarılması ile objenin yüksekte bırakılarak boya uygulayıcı alan olarak tasarlandığı yüksek baskı metodu; ahşap baskı, kalburlama baskı, linocut ve damga baskı gibi klasik teknikler içerisinde sayılır. Yine klasik teknik içinde, levha üzerinde çeşitli yöntemlerle oluşturulan çukurların içine doldurulan boyanın bıraktığı iz sayesinde yapılan baskı metotları içerisinde (intaglio) kuru kazı, noktalama, mıhlama, asitli oyma, krayon ve dökme kalıp metotları uygulanmıştır. Modern teknikler ise tam da Yüzyılları arasındaki teknik ilerlemelerin mümkün kılması ile çeşitlilik göstermiş, birden fazla levhanın farklı görsel katmanları oluşturmak için kullanılabildiği aşamalı metotları, monokrom gibi tek bir renk düzeni içerisinde kompozisyon elemanlarını belirlemeyi amaçlayan yahut fotoğraf imajını çoğaltabilmek maksadıyla uygulanan fotogravür gibi metotları kapsar. 19. yüzyılda sanatçıların eserlerinin, fotoğrafın icadı edilmesi üzerine gösterdiği değişimin; konu, üslup ve neşredilmelerinde kullanılan gravür tekniği üzerine Hava Küçüköner şu değerlendirmeleri yapıyor: 19. yüzyılın en büyük keşiflerinden biri olan fotoğrafın buluşu ile hikayesel anlatımlar ve belgeleme görevleri resim ve gravürün elinden alınmış oldu. Elinden bu önemli alanların alınmasından etkilenen sanatçılar tarafından bir sürü yeni arayış geliştirildi. Bu arayışlar modern sanatın doğuşundaki en büyük etkenler oldu. Artık fotografın göremediği çizgi, renk, biçim ilişkilerinden oluşan ve soyut denen görüntülere ulaşılmış, hatta rüya alemine ait görüntüler sanatın ifşa ettiği yeni alanlar olmuştu (Küçüköner H., 2012:44) arasında resim üretimi Endüstri Devriminin olması ile git gide hızlanarak arttı. İmajlar çoğaltılmak için basıldı şaşılacak bir hızda çoğalan gazetelerde, dergilerde, magazinlerde ve kitaplarda. 19. yüzyıl yayıncıları özellikle bakır plaka asit oyma ve bürin oymaları ile yapılmış illüstrasyonlar yayınladılar. Genel geniş bir görkemli yeni teknikler ağaç oymalar, litografiler, ve fotomekanik dahilinde başlatıldı. Yayıncılar çok daha çok sayıda imajları hızla ve çok saylarda basmaya başladılar. Geleneksel tekniklerle yapılan işler ise özel sanat alıcıları tarafından daha çok talep ediliyordu (Küçüköner H., 2012:44) lerin ikinci yarısında teknik imkanlarla kolaylaşan ve hızlanan baskılarda hala illüstrasyon tercih edilmesine rağmen, bu dönem sanatçılarının çoğu Rembrandt ve Goya nın ekspresif baskılarından esinlenerek asit oyma çalışmalara katıldılar. Amerikan gurbetçi James McNeil Whistler ve Barbizonm Okulunun manzara ressamları tarafından ince çizimlerin ne kadar işe yaradığı tekrardan gösterildi. Édouard Manet, Edgar Degas ve Camille Pissarro asit oymanın, aquatintanın ve litografinin gelişmiş imkanlarını kullanarak resim üretebiliyorlardı. Degas, monotip denemeler yaptı. Çoğu izlenimciler ve post-izlenimciler Japonya dan Avrupa ya 1854 lerde artarak gelen baskılardan etkilendiler (Küçüköner H., 2012:44). 2. Sanatta İmajın Yeniden Keşfi ve Sanayi Toplumu 19. yüzyıl sanatının, sanat ın tarihsel serüveni içerisindeki yolculuğu esnasında uğradığı duraklardan biri olarak mahiyeti, neden-sonuç ilişkileri bağlamında açıklanması, ancak cesaret ve disiplinler arası bir yetkinlik gerektiren; fenomenlerin nesnel tesir ve sonuçlarını iyice değerlendirerek mümkün olabilir. Bu dönem sanatını izlemek, toplumsallığın devlet eliyle planlı bir biçimde örgütlenmesiyle zirveye taşınan mekanikliğinin çatırdamaya ve ivme kaybetmeye başladığı kısa bir zaman diliminin içerdiği çatışmaları değerlendirmek; iyice filizlenen birey kavramı ile onu dünyada temsil eden insan ın psikolojik dönüşümünü izlemekle paraleldir. 19. yüzyıl sanatı, realizm ve empresyonizmin doğal olarak tesiri altında kalan, bu tesiri de bir yönüyle kendisi ile besleyen, birey ve insan kavramlarının tahrikini içinde yaşadığı toplum sathında deneyimleyen ilk olarak sanatçıların üretimidir. Sanat üretimini toplum muhataplığı ve teknik kapasite sınırlarının ötesine bir zihinsel ve duygusal aksiyon düzlemine taşıyan sanatçıların, ifade ve algıda; dini, propogandist ve nakli üsluplara kenarı iterek ilerlemesinin bileşenleri; sanayi devrimi dönüm noktası ve hayatın her yönünü derin bir tesir altında bırakışı okunarak değerlendirilebilir. Dönem sanatı adına bu tesirler en çok edebiyat ve plastik sanatlar alanlarında verilen eserlerde belirgin bir biçimde ortaya çıkmıştır. Dönem sanatına hakim olan nesne algısı nın oluşumuna getirilen kapsayıcı bir yaklaşım, John Berger tarafından şöyle ifade ediliyor: İnsan doğasının ilgi ve merak gibi dürtüleri, yeniden keşfedilen akıl ile birlikte 19. yüzyıl teknolojisini ve sosyokültürel ortamını ortaya çıkarmıştır. Berger a göre toplumsal zamanın tekçizgisel, vektörel ve düzenli biçimde değiş tokuş edilebilir olduğu 19. yüzyılda, kavranabilecek ya da saklanabilecek şey, 217

10 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları 218 andır (Berger, 1998) Sıtkı Erinç in Sanatın Boyutlar ındaki tespiti ise Berger paralelinde, an ın bu sosyokültürel atmosferine perçinlenmiş olduğunu vurgular: 19. yüzyıl kültüre, sanata ve sanatın aracı olan nesnelere yeni bir anlam ve işlev yükler, burada, şimdi, hemen (Erinç, 2013:153). İnsanlık tarihi adına ilk görsel ifade ve görsel iletişim ürünleri olarak kabul edilen MÖ mağara resimlerinden başlayarak; yazının ve matbaanın icadı gibi kilometre taşları üzerinden günümüze gelen grafik tasarımının, zihinlerde kendisinin yeniden keşfedilmesini gerekli kılan esaslı başkalaşımı 18. Ve 19. yüzyıllarda gelişen toplumsal ve sanatsal devinimlerin tesiri altında gerçekleşti. Sanayi devrimi ve modernite gibi sür at ve sirkülasyon gibi anahtar kavramların baskısını toplum üzerinde önemli derecede artıran gelişmelerin psikolojik neticeleri arasında sanat üretimi ve ifade algısında kaçınılmaz bir biçimde yer aldı. Yine bu dönemde, izlenimci sanat yapıtlarının, teknik imkanların da katkısıyla, yalnızca sanatsal yönü arka planda kalan matbu üretimler, haritacılık ve mimari gibi alanlarda oynadığı rollerde faydalanılan metotları üzerinden grafik tasarımı, sanatsal tüketime konu olabilecek yönleri ön planda bulunan eserler adına da rollenmiş ve 18. yüzyıldan itibaren bu bağlam üzerinde toplum ve sanatı etkileye gelmiştir. An ın önemi döngüsel bir biçimde sanat üretimi ve tüketimi arasında güçlenerek, dönemin iletişim araçlarına, kültürel tüketim alışkanlıklarına ve ifadede genel biçim değişimlerinde etkili olmuş, gazetecilik, reklam, matbuat alanlarında görselliği diğer iletişim unsurların önüne çıkarmıştır. Hem sanatta hem de sanat ile içiçe bulunan bu alanlarda sür at, an ve bireysellik algısının, yapıtların ele aldığı konularda da kendini göstermektedir. Bu dönemde Avrupa kültürünü kadim bir parçası olan seyahatnameler hızlı ve daha kolay basılabilen görsellerle popülarite kazanmış, bu türün içerdiği betimsel içeriği, izlenimci bir boyutla daha da güncel ve gerçekçi kılmıştır. 3. Sonuç: Gravür Sanatçılarının Eserlerinde İstanbul da Kent Yaşamı ve Konutlar İstanbul un Avrupa da sürekli uyardığı merak, bu yüzyıl içerisinde yoğunluğu daha da artmış olan seyyahların aracılığı ile doyuruluyordu. Bir çok İstanbul seyahatname, bu yüzyılda dönüşmüş bir estetik algısı ve sanat kavrayışı ile mayalanmış sanatçılar tarafından kaleme alınmış, bu anlatılar neşredilirken sundukları izlenimleri gözler önüne seren gravürler ile birlikte başka bir izlenimcilik bağlamında içerikçe birbirlerine perçinleniyordu. E. İldem, Seyyahların, başka ülkelere gitmeleri ve o ülkede yaşayan insanlarla ilgilenmeleri, iki kültürün buluşmasıdır. Yabancı bir ülkede bulunan seyyah, çevresine kendi kültürünün gözüyle bakar ve gördüklerini kendi değer yargılarıyla değerlendirir. Seyyahlar bilmedikleri topraklara gittiklerinde, ilk tepkileri şaşkınlıktır; bu, ölçü olarak kullandıkları kendi kültürleriyle istemeden, düşünmeden yaptıkları karşılaştırmalardan kaynaklanan duygusal bir tepkidir. Seyyah, karşısındaki yabancı kültürü, aldığı eğitime, politik düşüncelerine, sanat eğilimlerine, dinî inançlarına ve günün modasıyla biçimlenen zevklerine göre değerlendirmiştir (İldem, 2000:20-21) diyerek ortaya koyduğu eski gezintilerin ruhu, bu yüzyılda yenilenmiş, halen doğu masallarının tesirinde dahi olsa öğrenmede tanımada nakli usullerle arası açılmış Avrupalı için anlamını yitirmiştir. Eylem Güzel in tespiti dönemin seyahatnamelerinin batının içinde bulunduğu bizatihi kendi görme arzusunu yakalamıştır: Osmanlı imparatorluğu ile ilgili gravür örneklerinin sayısı seyahatname sayısındaki artışa paralel olarak 18. ve 19. yüzyıllarda gittikçe çoğalmıştır. Bu dönemde ayrıca gravürlerin konu ve biçimsel olarak da değişim gösterdikleri izlenmektedir. Avrupa için korku verici bir güç olmaktan çıkan imparatorluk, sanatçılar tarafından birçok yönüyle resmedilmiş ve Avrupa ya tanıtılmıştır. Yüzyıllarca korku ve hayranlıkla izlenilen Osmanlı, meraklı Batılılar ın karşısına bu kez de resimsel olarak çıkmaktadır. 18. yüzyıl ve sonrası gravürlerde özellikle panoramik görüntüler önem kazanmıştır. Bu dönemde gravür üzerindeki açıklamalı notlar terk edilmiş, sosyal yaşam ön plana çıkarılmıştır (Güzel, 2010:67). İstanbul da kent yaşamını ve konut binalarını içeren eserlere imza atan bir çok Avrupalı sanatçı bulunmaktadır. Edmundo De Amicis in İstanbul a olan yakınlığını tesis izlenimleri esnasında yanında bulunan Cesare Biseo nun çizimleri, saray ve anıtsal yapıların/alanların ve bir doğa manzarası niteliği taşıyan Boğaz panaroması haricinde, kent yaşamının izlenmeleri ni içerir. Melling in İstanbul daki yaşamın anıtsal tematik içerisinde tebanın durumunu resmetmeye çalışması, bu çalışmaların neşriyatı için birlikte çalıştığı uzman gravürcüler ile birlikte kusursuz etching baskıları ortaya çıkarması, yine doğu masalı olmayan bir izlenimin muhataba aktarılması için duyulan heyecanı ortaya koymaktadır. Melling yalnızca şehrin içinde değil, şehrin eteklerindeki taşra hayatını da resmetmeye gayret göstermiştir. Thomas Allom ın saray ve hareme olan merakın tesiriyle yaptığı işler saray dışına da çıkmış ve şehir içi yerleşkelerdeki hayat resmedilmiştir. Allom ın detay içeren İstanbul çalışmaları, çoklukla etching ile kalıplara aktarılarak, çoğaltılmış ve neşredilmiştir. Lewis, LeBlanc, Flandin, Brindesi, Bartlett, Laurens gibi bir çok artistin anıtsal olmayan ve o döneme kadar olan oryantalistlerin tematik merkeze koydukları harem dışındaki toplumsal hayatı betimleyen işleri, değişik tekniklerle Avrupa matbuatında ve basınında yer almış, takipçilerine kentin yaşamı hakkında yeni ufuklar açmışlardır.

11 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları Resim 1: Un coin de rue (Edmondo De Amicis) Resim 2: Au quartier juif (Edmondo De Amicis) Bir İstanul hayranı edebiyatçı ve gezgin Edmundo De Amicis in, ressam C. Biseo ile birlikte İstanbul seyahatinde edindiği izlenimler Avrupa matbuatına büyülü ve gerçeklere dayalı bir yaklaşımla taşınmıştır. Kent yaşamındaki zenginliğin imajları, gravür teknikleri sayesinde neredeyse kayıpsız bir biçimde Avrupa medyası ile topluma aktarılmıştır. 219 Resim 3: Bebek (Thomas Allom)

12 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları Resim 4: A Street in Constantinople (Thomas Allom) Thomas Allom ın doğuya ve İstanbul a duyduğu özel ilgi, onu izlenimlerinin objektifllikle Avrupalı entelektüellere sunulması için yüksek kaliteli görseller neşretmeye itmiş, eserleri için yoğun ayrıntıları kullanabilmeye izin veren etching tekniğinin üzerine düşmesine neden olmuştur. 220 Resim 5: The mosque of Osmanie (W. H. Bartlett)

13 Ubeydullah BİNOL 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları Resim 5: Yeniköy (W. H. Bartlett) Bartlet in İstanbul a yaklaşımındaki masalsılıkla karışık merak, şehrin popüler mimari elementleri ile bu masalsı imaj içerisinde yer alan tebanın oluşturduğu aksiyonu kompozisyona taşımaya yetmiştir. KAYNAKÇA Küçüköner M., İmge ve Çoğaltma, Yayınlanmamıș Sanatta Yeterlik Tezi, Mimar Sianan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anasanat Dalı, İstanbul 2004, s.58. Berger J.: O Ana Adanmıș, Hazırlayanlar: Yurdanur Salman ve Müge Gürsoy Sökmen, Metis Yayınları, 1998, İstanbul Erinç S., Sanatın Boyutları, Ankara: Ütopya Yayınevi, 2013, b.3, s.153. Küçüköner H., Gravür Sanatı Tarihi ve Modern Uygulamalar, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2012, s.44. İldem E., Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar, İstanbul, 2000, s Güzel E., Ege Bölgesinde Kent Mimarisinden Seyahatname ve Gravürlere Yansıması, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2010, s

14

15