BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler 192 İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Kemerburgaz Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Grafik Tasarım Bölümü, ÖZET 19. yüzyıl Avrupası, rönesans ve reform hareketleri ile düşünce yapısını değiştirmeye başlamış, akıl ve deneye önem veren bir dünya görüşüne sahip olma yönünde önemli adımlar atmıştır. Fikri bakımdan gelişen Avrupa, öncelikle Fransa da olan devrimin etkisiyle siyasal ve sosyal alanda büyük değişikliklere uğramıştır. 18. yüzyılda ortaya çıkan ve daha sonra her alanda etkisini hissettiren Sanayi Devrimi nin çıkış noktası olan İngiltere, 19. Yüzyıl boyunca gerek gelişmiş sanayi gerekse sömürge gücü ve politikası sayesinde en zengin ve en güçlü devlet konumuna gelmiştir. Edward Said e göre, Doğu (Orient) tabiri Doğu yu (yani Batı Avrupa dışında kalan Asya ve Afrika coğrafyalarını) ve Batılı öğrenim, Batılı bilinç ve Batı imparatorluğu alanına taşıyan politik güçlerce çevrelenen temsiller sistemine işaret eder. Doğu (Orient) Batılı için vardır ve Batı ile ilişkisi içinde ve onun tarafından inşa edilir. O, Batı ya yabancı olan diğeri (Other) ve onun altı (Inferior) olanı yansıtan bir aynadır. Oryantalizm, Doğu ya ilişkin ideolojik önyargılar ve perspektiflerin hakim olduğu, düzenlenmiş (veya doğululaştırılmış - oryantelleştirilmiş) yazı, vizyon ve araştırma tarzıdır. O, tüm düşünce ve araştırma alanı tarafından ifade edilen Doğu göstergesidir. Avrupa için doğu, Batıdaki tüm ilerlemelere ve değişimlere rağmen, statik, kendi içine dönük, kendi zevk, düş ve dehşet dünyasına dalmış bir yerdi. Oryantalist resimlerdeki ayrıntıcılık içinde doğunun yozluğu ortaya koyuluyor ve böylece Avrupa nın bu ülkelere müdaheleleri haklı gösterilmeye çalışılıyordu. Örnek olarak, İstanbul gravürlerinde hem zaman kavramına yer verilmemiş olup, zaman sanki durmuş gibidir; hem de zamanın gerekli teknolojik icatlarının hiçbirine yer verilmemiştir. Bunun sebebi olarak, batılı ressamların doğuyu hep aynı geri kalmışlıkla tasvir etmek istemelerinden kaynaklandığını ifade edebiliriz. Bu araştırmada 19. yüzyılda Avrupalı sanatçıların yaptığı İstanbul gravürlerindeki figür, nesne ve çevre ilişkileri çalışılmıştır. Ayrıca, Oryantalizmin doğuya ilişkin önyargılı perspektifinde sunulan, doğulu (oriental) gösterge okumaları incelemede bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Gravür, Gösterge, Oryantal, Oryanalizm. ENGRAVINGS OF İSTANBUL AND ORIENTAL (EASTERN) INDICATORS Abstract The 19th-century Europe changed mindset with the renaissance and reform movements, and took some important steps towards acquiring a world-view on which the emphasis was placed on mind and experimentation. Upon developing intellectually, Europe witnessed major political and social changes primarily with the impact of the French Revolution. The Britain, where the Industrial Revolution began in the 18th century and the Revolution impacted almost in every field later on, became the strongest and the richest country throughout the 19th century thanks to both its advanced industry and its colonial power and policy. According to Edward Said, the expression of Orient indicates the East (that is, Asia and Africa geographies outside of Western Europe) and Western education points to a system of representations surrounded by the political powers that carries towards the field of western empire. The Orient exists for the Western and it is built through its relation to the West. The

9 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler Orient is a mirror reflecting the other and its inferior one for the West. Orientalism, therefore, refers the style of font, vision and research that is about ideological bias in relation to the East and perspectives dominated by the East (or Easternized or Orientalized). It is the indicator of the Eastern that is expressed in all thoughts and the research area. The East for Europe, in spite of all the progress and the changes in the West, was a place that was static and involved deeply by itself and focused on its own tastes, dreams and fears. Detailed view of the Orientalist pictures reveals the level of degeneration of the East and thus shows the intervention of the Europe being justified over the countries of East. For example, neither the concept of time was included in the engravings of Istanbul, as if time had stopped; nor the needed technological innovations of the time were included. A reason for this, we can articulate, would be that the western artists would want to portray the East with the same view of backwardness. In this research, the engravings of and about Istanbul by the European Artists in the 19th century figure were studied in terms of figure, object, and environment. Also, biased perspective of orientalism towards the East was investigated with respect to indicator readings in the engravings. Key Words: Engraving, Indicator, Oriental, and Orientalism. GİRİŞ Gravür, görsel sanatlarda kullanılan bir baskı tekniğidir. 15. yüzyılda Avrupa da ortaya çıkmış ve desenlerin, çizimlerin çoğaltılarak üretilmesinde yaygın olarak kullanılmıştır. Gravür, metal üzerine çeşitli yöntemlerle aktarılan desenin, levhanın mürekkeplenmesinin ardından kâğıt üzerine basılmasıyla elde edilen baskıresimdir. Kitapların resimlenmesinde sıklıkla kullanılan bu teknik, günümüze dek varlığını sürdürmüş ve zaman içinde teknik açıdan oldukça gelişmiştir. Gravürlü kitapların başında, özellikle 19. yüzyılda sayıları oldukça artan seyahatnameler gelmektedir. Gezi koşullarının eskiye oranla daha iyi olması, tekdüze bir yaşam biçiminden sıkılan Avrupalının egzotik yerlere duyduğu merak gibi çeşitli nedenler, bu dönemde Doğu yolculuğuna çıkan gezgin ve ressam sayısını arttırmıştır. Doğuya seyahat eden sanatçılar, bir yığın malzeme ile ülkelerine döndüklerinde, gittikleri yerleri anlatan, yabancı kültürleri, yaşamları ve gelenekleri tanıtan yapıtlarını gravürlerle zenginleştirerek sunmuşlardır (Daşçı, 2007, s. 2) 19. yüzyıl Avrupa ülkeleri için devrimler yüzyılı olmuştur. Bu devrimlerden ilki, temelleri 18. yüzyılda atılan ve 19. yüzyılda her alanda etkisini hissettiren Sanayi Devrimi dir. Sanayi Devrimi nin çıkış noktası olan İngiltere, bu yüzyıl boyunca gerek gelişmiş sanayi gerekse sömürge politikası sayesinde en zengin ve en güçlü devlet konumuna gelmiştir. İtalya da 17. ve 18. yüzyılda bilim alanında yapılan gelişmeler teknolojiyi hızlandırmış, buhar makinesi ile elektiriğin keşfi ve bunların sanayi, tarım, ulaşım ve iletişim gibi alanlara uygulanmasıyla büyük atılımlar gerçekleştirilmiştir ( Fransız İhtilâli, Osmanlı Devleti üzerinde negatif bir takım sonuçlar doğurmuştur. Milliyetçiliğe dayalı iç ayaklanmalar çıkmıştır. Ülkenin çeşitli milletleri olan; Rumlar, Hırvatlar, Sırplar, Bulgarlar, Arnavutlar, Romenler ve Araplar bağımsızlık amacıyla başkaldırmışlardır. Bu ayaklanmalar Osmanlı Devleti ni çaresizliğe, yalnızlığa ve neticede yıkılmaya götürmüştür ( 18. yüzyıl sonlarından 19. yüzyıla ve 20. yüzyıl başlarına kadar Osmanlı Devleti ve onun kurumlarına karşı taraflı bir görüşle yazılmış yayınlarda bir artış görülür. Bunun sebebi, 1789 da Fransız İhtilâli nden sonra Avrupa da milliyetçi fikirlerin ortaya çıkması ve yayılmasıdır (G. Ü. Aybet, 2010, s. 16.). ORYANTALİZM Oryantalizm ya da diğer adlarıyla Şarkiyatçılık, Şarkiyat; Yakın ve Uzak Doğu toplum ve kültürleri, dilleri ve halklarının incelendiği batı kökenli ve batı merkezli araştırma alanlarının tümüne verilen ortak ad. Terim, kimi çevrelerce olumsuz bir yan anlamla 18. ve 19. yüzyıllardaki sanayi kapitalizminin gelişme döneminin zihniyeti tarafından şekillendirilmiş Amerikalı ve Avrupalıların Doğu araştırmalarını tanımlamakta kullanılmıştır. Bu anlamda doğuculuk Aydınlanma çağı sonrası Batı Avrupalı beyaz adamın Doğu hakları ve kültürüne yönelik dışarıdan, ötekileştirici, değilleyici ve önyargı dolu yorumlarına işaret etmektedir. Terimi bu bakış açısından ve olumsuz manada kitaplarında - özellikle de Orientalizm (1978) kitabında- kullanan en ünlü kişi Edward Said dir. Bernard Lewis gibi batılı akademisyenler ise Said tarafından kelimeye yüklenen bu olumsuz imaları eleştirmişlerdir. Kelimenin latince tabanlı diğer dillerde karşılığı orientalism dir. Kökeni ise güneşin doğuşunu ifade eden Latince oriens sözcüğüne dayanmaktadır ve coğrafi manada doğuyu göstermekte kullanılmıştır. Kelimenin içerdiği ve Doğu ya yönelik Batılı önyargısının karşıtı olarak Batı ya yönelik Doğulu önyargısı anlamında da Oksidentalizm terimi türetilmiştir. Edward Said in Görüşleri; Doğu (Orient) tabiri Doğu yu (yani Batı Avrupa dışında kalan Asya ve Afrika coğrafyalarını) Batılı öğrenim, Batılı bilinç ve Batı imparatorluğu alanına taşıyan politik güçlerce çevrelenen temsiller sistemine işaret eder. Doğu (Orient) Batılı için vardır ve Batı ile ilişkisin içinde ve onun tarafından inşa edilir. O, Batı ya yabancı olan diğeri ve onun altı olanı yansıtan bir aynadır. Oryantalizm, Doğu ya ilişkin ideolojik önyargılar ve perspektiflerin hakim olduğu, düzenlenmiş (veya doğululaştırılmış-orientalized) yazı, vizyon ve araştırma tarzıdır. O, tüm düşünce ve araştırma alanı tarafından ifade edilen Doğu imajıdır. Oryantal (Doğulu) bu tip düşünmeyi temsil eden kişidir. Erkeği feminen, güçsüz ama yine de garip bir şekilde Batılı, beyaz kadını tehdit eden kişi olarak tasvir edilir. Doğulu kadın ise çarpıcı derecede egzoteik ve hakimiyet altına alınmaya isteklidir (Batı Asya için cariye, Doğu Asya için Madame Butterfly klişeleri örnek verilebilir). Doğulu kültürel ve ulusal sınırları aşan bir klişedir. Gizli Oryantalizm bilinçsizdir, Doğunun ne 193

10 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler 194 olduğu hakkında belirsiz bir kesinliğe sahiptir. Onun temel içeriği statik ve belirlidir. Doğu ayrı, egzantirik, geri, farklı, tensel ve pasif görülür. Despotizme eğilimli ve ilerlemeden uzaktır ( Oryantalizmin stratejisi eski çağlardan bu yana Batı nın bu üstün pozisyonunu yumuşatarak onu, Doğu ya hissettirmeden korumak olmuştur. Batı, Doğu ile sürdürdüğü tüm ilişkilerin içinde Doğu dan el çekmemek için aşırı çaba gösterir. Bu yüzden Avrupalı, özellikle Avrupa nın en parlak çağlarını yaşadığı Rönesans tan günümüze kadar geçen dönemde Doğu da bilim adamı, aydın kişi, misyoner, tüccar, asker olarak görünmüş yahut Doğu nun üzerinde etkinlik yaratmış fakat toprağın hiçbir yöresinde hiçbir direnişle karşılaşmamıştır. Batı onsekizinci yüzyılın sonlarından itibaren Doğu yu tanımak amacı ile yola çıkmış ve hegemonyasının genel şemsiyesi altında tüm güçlerini kullanarak Doğu ya dalmıştır. Bu sırada akademik çalışmalar başarılı gayretlerle Doğu nun gerçeklerine uydurulmuş müzelerde sergiler düzenlenmiş; kolonilerdeki yönetim şekilleri yeniden ele alınmış; yeni ve modem bürolar kurulmuş; antropoloji, biyoloji, linguistik teorileri yeni fikirlerle süslenmiş; insanlık ve evren üzerine ırklara ve tarihe dayalı nazariyeler ortaya atılmış, ekonomik ve sosyal yeni görüşler, devrim, kültürel kişilik, ulusal karakter ve din üzerinde yepyeni düşünceler doğmuştur. Üstelik bütün bunlar Batı nın Doğu üzerinde imâl ettiği hayaller dünyasının sınırları içinde varlık kazanmıştır. O hayaller dünyası ki temelinde Batı nın sadece üstünlük duyguları yer almaktadır... Batı nın tartışmasız üstünlüğünden doğan Doğu once bir doğulunun genel görüntüsünü taşır. Daha sonra ortaya çıkan ayrıntılı mantık ise tümü ile Batı nın kendi gerçeklerine, kendi özel isteklerine, sıkıntılarına, yatırım ve projelerine dayanmaktadır (Said, 1998, s. 20). Oryantalizmin özellikle 1780 den sonraki oryantalist çalışmalarda kendini gösteren varsayım; tarihi yönlendiren bir öznenin varolduğudur. Tarih bu özne etrafında oluşmaktadır. Buna karşılık ise değişmeye direnen bir Doğu vardır. Oryantalist olmamakla birlikte siyaset felsefecisi olan Johann Galtung bu özne üzerinde durmuştur te yazdığı bir makalede bir kavramsallaştırma geliştirdi: Homo Occidentalis. Bu kavram oryantalizmin tam karşılığıdır. Galtung a göre Batı ve özellikle Batı Avrupa ve Kuzey Amerika dünyanın merkezini oluşturur. Diğer bütün bölgeler bu ana bölgenin çevresini (periferisini) meydana getirir. Yani bir merkez var bir de periferi vardır. Merkezdeki bu özneler perifeyi şekillendirme imkanına sahiptirler. Bununla birlikte Homo Occidentalis şuna inanır: Bir grup insan diğerlerine göre daha üstündür. Bazı insanlar diğerlerine göre daha eşittir (Davutoğlu, 2003, s. 31). İSTANBUL GRAVÜRLERİ VE DOĞULU GÖSTERGELER Osmanlı imgesi, Batı dünyası için genellikle Doğulu kavramını kişileştiren bir figür olmuş, çoğu kez sert ve acımasız bir ifadeyle betimlenerek, bir anlamda yüzyıllar boyunca Avrupalının Osmanlı İmparatorluğu karşısında hissettiği korku ve çekingenliği yansıtmıştır. Konumu bakımından Batıya daha yakın olan Osmanlı İmparatorluğu, Batılılar için adeta Doğu egzotizmi dendiğinde ilk akla gelen yer olmuştur. Rönesans dönemi ile sınırlı kalmayan bu ilgi 17. yüzyıl boyunca da varlığını artarak sürdürmüştür (Daşçı, 2007, s. 7). Doğu, Batılının gözünde rüyalar ve hayaller ülkesidir. İstanbul, Avrupalı sanatçıların en çok resimledikleri bir Doğu kenti olmuştur. İstanbul elçiliklerinde ücretli olarak çalışan Van Mour, Liotard, Carley de Favray ve Melling gibi Boğaziçi ressamları olarak anılan sanatçılar da bulunuyor. XVIII. yüzyılda gezginlerin gezi anılarını resimlemek için çizdikleri desenler ülkelerinde baskı yoluyla çoğalmıştır. Bu dönem gravürlerin dönemi olmuştur. Egzotizm modasını besleyen albümler a La Türgie kıyafetlere ve göz kamaştıran Oryantal mimariye karşı bir tutku başlamıştır (Zeynep İnankur, Semra Germaner, 1989, s. 10, 13). Osmanlı imparatorluğu da, Yakın ve Orta Doğu daki en önemli Müslüman güç olarak Orta Çağ dan beri Avrupalı seyyahların ilgisini çekmiştir. Haçlı Seferleri, Batı ile Doğu dünyasını karşı karşıya getirmiş; örneğin, Fransız edebiyatında ilk Türk / Müslüman imgesi de bu seferler sayesinde olmuştur. Bu bağlamda, Haçlı seferlerinin en büyük askerî güçlerinden birini oluşturan Frankların anlatımında, Türklerden, olumlu bir biçimde söz edilmediği gibi, Türk fetihlerinin, barbar bir kavmin kanlı istilâsı şeklinde belirtildiğine de işaret edilebilir (A. E. İldem, 2000, s. 13, 24). Bazı diplomatlar, tüccarlar ve bilim adamları yanlarında sanatçılar getirerek gördüklerini onlar sayesinde belgelemişlerdir. Bir belgeleme tekniği olan gravür, seyyahların kitaplarına ya da ayrı albümlere basılarak, döneminin görsel kimliklerini oluşturmuştur (Yılmaz, 2012, s. 30). 18. ve 19. yüzyılda İstanbul a gelen sanatçılar, konuları arasına kentin pitoresk ve romantic köşelerini, günlük yaşamını, âdet ve törenlerini de katmışlardır. 18. yüzyıl boyunca antik harabeler Avrupalıların akınına uğramış, profesyonel gruplar içinde gezginressam yer almıştır. Batı Anadolu ya yapılan arkeolojik geziler sırasında gerçekleştirilen gravürlerde, anıtların bir köşesine yerleştirilen Doğulu figür ya da Doğu ya ait bir ayrıntı yer almıştır (N. A. Sevin, 2006, s , 36). 18. ve 19. yüzyıllar, gravür sanatçılarının en parlak dönemi olmuştur. Oryantalist resimlerde, zaman kavramına yer verilmemiştir. Zaman sanki durmuş gibidir. Zamanın gerekli teknolojik icatlarının hiçbirine yer verilmemiştir. Bunun sebebi olarak, batılı ressamların doğuyu hep aynı geri kalmışlıkla tasvir etmek istemelerinden kaynaklandığını ifade edebiliriz (

11 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler Thomas Allom, Kahvehane. R. Walsh, Constantinople..., Londra Çelikbaskı. Doğu, her zaman felsefesiyle, sanatıyla, kültürüyle Batı nın ilgi odağı olmuştur. Bu ilginin artmasında Batı nın, Doğu yu algılayış biçimi ve yarattığı bakış açısı önemli bir etkendir. Bakış açısı, Doğu ile Batı arasındaki farklılıklar üzerine kurgulanmış, özellikle de Batının bu yabancı kültürden farklı olduğunu vurgulayan bir algılama biçimi haline gelmiştir. Bunun bir sonucu olarak da bu bakış açısı, günümüzde de devam eden bir Doğu-Batı ikililiğine dönüşmüştür. Oryantalizm, Batının üstünlüğünü vurgulamak, bu üstünlüğü tüm dünyaya yaymanın gerekli olduğuna diğerlerini inandırmak için Doğunun farklılıklarını incelemenin Doğunun zenginliklerini edinebilmenin ideolojisi olmuştur (Yılmaz, 2012, s. 34). Balfour ve Cromer in karakteristik biçimde kullandıkları sözcükler ilginçtir: Doğulu düşüncesizdir, haindir, çocuksudur, İlgisizdir. Avrupalı ise buna karşılık, erdemlidir, olgundur ve normaldir. Ancak bu münasebeti canlı ve dengeli tutabilmesi için Doğulunun daima kendisine ait bir dünyada yaşadığı, değişik fakat kendisine göre düzenlenmiş bir alemi olduğu, kendi iç ulusal sınırları bulunduğu, kendi kültürü ve anlatım biçimi içinde varlık sürdürdüğü ve bir ahenge sahip olduğu ileri sürülmektedir. Bununla birlikte Doğu dünyasına incelik ve kişilik kazandıran yine de kendi gayretleri değil, Batı nın Doğu yu çekip çevirmede gösterdiği ustalık ve başarıdır (Said, 1998, s. 64). 195

12 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler Thomas Allom, Șehzadebașı Damat İbrahim Pașa Sebili. R. Walsh, Constantinople..., Londra Çelikbaskı. Batı nın geniş bir yeryüzü parçasına hükmettiği ve 1815 ten 1914 e sömürgelerinin yeryüzünün % 85 ini kapladığı bu dönemde Avrupa, doğu ülkelerine kendi kültürünü tanıtarak politik çıkarlar sağlamak ve Avrupa nın doğuyu belirli bir şekilde tanıması için doğu ülkelerine yoğun ilgi göstermekteydi (Said, 2001 s. 50) yılında Doğu turuna çıkarak İstanbul a gelen ve ardından Kudüs e kadar seyahatine devam eden Thomas Allom, İstanbul da Üsküdar kıyılarını betimleyen gravürleriyle bilinmektedir. İstanbul un betimlemelerinde önemli bir yeri bulunan sanatçılardan biri de William Henry Bartlett tir. Doğu hayranı olan sanatçı İstanbul da yaşadığı süre içinde (1830) sayısız resim yapmıştır. 196 W.H. Bartlett, Kapalıçarșı da Kumaș Pazarı. Miss Pardoe, The Beauties of the Bosphorus, Londra Çelikbaskı. Avrupa için doğu, Batıdaki tüm ilerlemelere ve değişimlere rağmen, statik, kendi içine dönük, kendi zevk, düş ve dehşet dünyasına dalmış bir yerdi ve oryantalist resimlerdeki ayrıntıcılık içinde doğunun yozluğu ortaya koyuluyor, Avrupa nın bu ülkelere müdaheleleri haklı gösterilmeye çalışılıyordu. Oryantalist resimlerde sık rastlanan savaş sahnelerinde, doğuluların vahşeti ve zulmü, yine Batı müdahalesini haklı çıkartacak şekilde ve Batının sömürgeleştirme politikasındaki vahşete hiç değinmeden harem, hamam, köle pazarı sahneleri ise Hıristiyan - Batı dekoru içinde ele alamayacakları erotizm meraklarının doğu dekoru içinde şekillenmesidir (Erzen, 1984, s. 3). SONUÇ İstanbul un Doğudaki konumuyla coğrafik ve stratejik önemi, şehrin yüzyıllar boyunca paylaşılamamasına neden olmuştur. Büyük imparatorlukların başkenti olarak kullanılan şehirde farklı milletler yer almış ve kendi kültürlerine göre yaşamışlardır. Çok dinli kültürden Hristiyanlığa ve Museviliğe kadar etkilerin görüldüğü şehirde İslam dinine ait yapılarda eklenince çok kültürlü bir şehir olma özelliği kazanmıştır. Şehrin bu özelliği onu dünyadaki tüm şehirlerden -Kudüs hariç- ayrı bir özelliğe kavuşturmuştur. Ayrıca 19. yüzyıla kadar Batı nın

13 Yrd. Doç. Salih DENLİ İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler merkezde olduğu bir dünya algılaması yoktur. Örneğin, Batı dünyasının önemli şehirleri, Paris, Londra, Berlin gibi şehirler 16. yüzyılda küçük ölçekli şehirler kategorisindedir. Bir tarihçinin, şehir tarihçiliği üzerine yaptığı bir araştırmada 1597 yılında dünyanın en büyük 10 şehrinin nüfusunu verir. En büyük şehir, İstanbul dur (850 bin nüfusla). İkinci şehir 450 bin nüfusla Kahire dir (yine Osmanlı Sınırları içerisindedir). Üçüncü büyük şehir 300 bin civarında ve yine Batı dışında yer alan Pekin dir. Paris 100 bin nüfusla ilk ona bile giremez yılında bu tablo geçerliyken, 1900 lere gelindiğinde bütün tarihin orada aktığı anlayışı oluşuyor. Diğer bütün medeniyetler, geride kalan unsurlar olarak başlandığında, bu birilerini tarihin dışında bırakmaktadır. İstanbul un kozmopolit yapısı ve ticari öneme sahip olması her zaman ziyaretçilerinin çok olmasına neden olmuştur. Padişaha gelen her elçinin yanlarında getirdikleri mimarlar, ressamlar, İstanbul u inceleyerek resimler (gravürler) yapmış, her seyahat edip dönen bilim adamları ve sanatçılar İstanbul ile ilgili kitaplar, albümler üreterek kendi ülkelerinde yayınlamışlardır. Özellikle Avrupa ülkelerinden gelen seyyahlar ülkelerinde merak edilen konularda araştırmalar yapmıştır. Aslında Avrupa nın, Doğu nun zenginliğine ve kültürel mirasına duyduğu ihtiyaç, tarih boyunca devam etmiştir. Batı ya göre Doğu öteki dir. Diğer bir anlatımla kendisinin tamamen karşıtı olan Doğu yu icat ederek kendisini tanımlar. Bu ötekileştirme işlemiyle, kendisinde olan iyi şeylerin Doğu da olmadığını ve kendisinde olmayan kötü şeylerin hepsinin Doğu da bulunduğunu da iddia eder. Oryantalizmin farklı açılardan tanımları yapılmıştır. İstanbul gravürlerinde oryantal, Batı dışı toplumları tanımlamaya yarayan bir gösterge olarak ele alındığında; Doğu yabancıdır, yeknesaktır ve tekdüzedir. Sonuç olarak sanatçıların ürettiği İstanbul gravürlerinin sadece estetik beğeni sağlayan bir eser olmakla sınırlı kalmayıp, çizildiği döneme ait yerleşim şekillerini, insan tiplerini ve günlük kıyafetler üzerinden kültürel anlam kodlarını da gösterdiği için bu gravürlerin her biri gösterge özelliği de taşımaktadır. Bu bağlamda Oryantalizmin Doğulu toplumlara bakışının temel birkaç göstergesi şu şekilde sıralanabilir: - Doğu toplumları geridir. - Batı toplumları ileridir. - Batı ve Doğu toplumları iki farklı varlık alanı oluşturacak derecede farklıdır. - Doğu hep geri kalacaktır çünkü durağan ve gelişme özelliğinden yoksun toplumlardır. - Batı toplumu dinamiktir bundan dolayı her zaman üstün ve ileri olarak kalacaktır. - İleri ve geri toplumlar farklı sosyal kanunları izlediler. - Batılı ve Doğulu toplumlar aynı sosyal teorilerle incelenemez. Bunların çizilme nedenlerinin sadece seyahatten anılar olmadığı, kendi toplumlarına oryantal okutmalar yapmak istedikleri de anlaşılmaktadır. Gravür çalışmalarında Doğu nesne olarak gösterilmektedir. Batı ise özne dir; yapan, eyleyen ve kurgulayandır. Yani, Doğu kendini tanımlayamaz, savunamaz onun bir başkası tarafından temsil edilmesi (gösterilmesi) gerekir; bu işlevi yapacak olan ise Batı dır. Batı böylece kendini modern, gelişmeye açık, demokratik, kalkınmacı ve bireyci gösterirken, farklı olana kendisinin zıttı özellikler atfeder (geleneksel, azgelişmiş, otoriter, toplulukçu gibi). Böylece farklı olan Batı nın ötekisi konumuna getirir. KAYNAKÇA Aybet, G. Ü., Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları ( ), İstanbul, Dașçı, Semra. Bir gravür ustası Stefano della Bella; üslubu, yapıtları ve Doğulu imgesine yaklașımı, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi ISSN: , Cilt: 4 Sayı: 1 Yıl: 2007, Yayın Tarihi: 30/01/2007. Sakarya, Türkiye. (indirme tarihi: ) Davutoğlu, Ahmet. Batı daki İslam Çalıșmaları Üzerine, Oryantalizmi Yeniden Okumak Batı da İslam Sempozyumu (11-12 Mayıs 2002 Adapazarı), Diyanet İșleri Bașkanlığı Yayınları, Ankara, 2003 s. 31. Germaner, Selma. Zeynep İnankur.doğu Oryantalizm ve Türkiye, Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul. Kalaycı, Seyhan; Türk Dünyası Araștırmaları Vakfı, İtalyan Gezginlerin Resimlerindeki Osmanlı, Akademik Bakıș Dergisi, Sayı:30 Mayıs-Haziran 2012 Uluslar arası Hakemli Sosyal Bilimler E- Dergisi, Kırgızistan. (indirme tarihi: ) Kıran, Hasan; 19. Yüzyıl İstanbul unda Oryantalizm ve Resim Sanatı, Kaynak: (indirme tarihi: ) İldem, A. E., Fransız Gezginlerin Gözüyle Türkler ve Yunanlılar, İstanbul, Said, Edward W. Oryantalizm (Doğubilim) Sömürgeciliğin Keșif Kolu, Çeviren: Nezih Uzel, ISBN , Yayın Hakkı (Copyright): İrfan Yayımcılık & Tanıtım, Dördüncü Baskı, Mart 1998, İstanbul. Sevin, N. A., Gravürlerde Yașayan Osmanlı, Ankara, Yılmaz, Ela. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 19. Yüzyılın Seyahatnâme ve Gravürlerinde Osmanlı Çağı Anadolu Konutu Üzerine Bazi Tesbitler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yüzyılda Avrupa Ekonomisi, Askeri ve Siyasi Yapısı Hakkında Bilgi Kaynak: (indirme tarihi: ) Sanat Tarihçi, Avrupa da 19. Yüzyıl Kültür ve Sanat Ortamı, Kaynak: tarihi: ) Sanat Tarihi, 01 Ocak 2014 Oryantalizm Sanatı ve Osman Hamdi Bey, Kaynak: oryantalizm-sanati-ve-osman-hamdi-bey.html. (indirme tarihi: ) 197

14

15