BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, Çağdaş İstanbul Gravürleri The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları 164 Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, İletișim Tasarımı Bölümü Özet Coğrafi gerçekliğin temsili olan haritalar yaşadığız bölgeyi daha iyi anlamamızı ya da daha önce hiç görmediğimiz yerler hakkında fikir sahibi olmamızı sağlayan araçlar arasındadır. Günümüzde havacılık ve uzay teknolojilerinde yaşanan gelişmelerle birlikte haritalar, her an her yerden ulaşabildiğimiz, yol tarifi alabildiğimiz, hatta sanal ortamda herhangi bir şehrin sokaklarında dolaşabildiğimiz uygulamalar haline gelmişlerdir. Tüm bu dijital teknolojilerin öncesinde hazırlanan haritalar ele alındığında ise, yayınlandıkları dönemin teknolojik imkanlarını, estetik anlayışını ve baskı tekniklerini yansıttıkları gözlenmektedir. Haritalar, özellikle nüfus yoğunluğunun fazla olduğu önemli dünya şehirlerinin gelişim süreçlerini bizlere sunan kanıtlardır denilebilir. Özellikle askeri ve siyasi gereksinimlerin etkisiyle gelişen haritacılık, insanlığın ilk dönemlerinden günümüze değin bilginin görsel sunumuyla insanın çevresini ve yaşadığı dünyayı anlamasını sağlamıştır. Çalışma kapsamında 15. ve 16. yüzyıl İstanbul haritaları ele alınacaktır. Bu dönem plan ve haritaları, şehrin en erken tarihli görünümleri olmalarının yanı sıra, İstanbul un fethinin öncesi ve sonrasını da yansıtmaktadırlar. Bilim ve sanatın iç içe geçtiği bu haritalar yıllar boyunca İstanbul un gelişimini göstermekte ve bizlere önemli kanıtlar sunmaktadır. Aynı zamanda baskı tekniklerinin de ilerleyişini gözlemlememizi sağlayan çalışmalar, ahşap, bakır, çelik veya taş baskı gibi farklı uygulamaları barındırmaktadır. Çalışma kapsamında ele alınacak haritaların tamamında ise görüntüler gravür tekniği kullanılmıştır. Avrupalı gezgin ve haritacıların İstanbul u görme biçimleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz bu haritalar, daha çok resimsel niteliktedir ve şehrin coğrafi konumunu, saraylar, surlar ve limanlar gibi önemli yapılarını ve yerleşim planını göstermektedir. Seçilen örnekler, haritacılık ve bilgilendirme tasarımı tarihçesi çerçevesinde, baskı teknikleri, anlatım biçimi ve resimsel özellikleri kapsamında ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Haritacılık, İstanbul Haritaları, Gravür Tekniği, Bilgilendirme Tasarımı, Baskı Teknikleri Abstract The maps, which represent the geographical reality, are among the tools that make us understand the region that we live in a better way and have information about the places that we have not seen before. The maps have turned into applications that we can access everywhere whenever we wanted and get the road directions and travel around the cities in the virtual environment along with the developments experienced in aviation and space technologies. Considering the maps, which have been prepared before all of these digital technologies happened, it is observed that they reflect the technological facilities, aesthetics perspective and printing techniques of that period that they were published. It can be stated that maps are the evidences which provide the development process of the significant world cities in particular to where population is dense. Having developed with the effect of military and political requirements in particular, cartography helps people to understand their surroundings and world with visual presentation of the information from the early ages of humanity to today. 15th and 16th century Istanbul maps will be examined in the scope of the study. The plans and maps of these periods are the earliest outlook of the city and reflect the status of İstanbul before and after the conquest. These maps, in which science and art were

9 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları intertwined, show the development of the Istanbul throughout the years and provide important evidences to us. Furthermore, studies enabling us to observe the progress of the printing techniques hold different applications such as wood, copper, steel or lithography. Engraving technique has been used for all of the maps to be examined in the scope of the study. These maps, through which we have information about the way of perception of the travellers and cartographers on İstanbul, are pictorial and show the landmarks and settlement plan such as geographical location of the city, palaces, walls and ports. Selected samples will be examined in the scope of the printing techniques, form of expression and pictorial features in the framework of the cartography and information design. Giriş İstanbul tarihi M.Ö. 7. yüzyıla kadar uzanan ve önemli imparatorlukların başkenti olmuş önemli şehirlerden biridir. Bu nedenle haritacılıkta yaşanan gelişmelere paralel olarak pek çok İstanbul haritası çizilmiştir. Topografik açıdan doğru haritaların hazırlanması 18. ve 19. yüzyılda yaşanan teknolojik gelişmeler sayesinde gerçekleşmiş olsa da, erken dönem İstanbul haritaları bizlere dönemin gezgin ve haritacılarının gözlem ve değerlendirmelerini yansıtmaktadır. Çalışma kapsamında seçilen haritalar ile ilgili önemli olan nokta, minyatür tekniğinde ya da yazma olarak yapılmış haritalar dışında, İstanbul kentinin 19. yüzyıla kadar çizilmiş ve yayınlanmış haritalarının tamamının Batılı haritacı ve çeşitli alanlarda uzmanlığı olan kişiler tarafından çizilmiş olduğu gerçeğidir (Yetişkin, 2012:13). Ayrıca tamamı gravür tekniği kullanılarak basılmış bu haritalar incelenirken hazırlayan kişinin bakış açısını görmek mümkündür. Campbell e (2007) göre basılı her harita, boyanın özgün baskı kalıp ya da kalıpları kullanılarak kağıt üzerine aktarıldığı birer izlenimdir. Gravür Sanatı ve Haritacılık Gravür; en kısa tanımı ile, çinko, bakır, tahta gibi yumuşak malzeme üzerine çizilen resmin kağıda aktarılmasıdır (Çelik, 2000:9). Gravür çukur baskı ve yüksek baskı olmak üzere iki ana yöntemde incelenebilir. Çukur baskıda çizgi ya da kazınmış alan pozitif değere sahiptir ve tasarımın kendisini ifade eder (Hind, 1963:1). Basılacak resim levha üzerine çukurlaştırılarak çizilir. Konu, levhanın üstüne elle oyularak ya da aside yedirip çukurlaştırılarak oluşturulur. (Bu yöntem yüksek baskının tam tersidir.) Daha sonra levha mürekkeple sıvanır ve asite dolu kaba konur, ardından çukurlar oluştuktan sonra mürekkep temizlenir. Mürekkep sadece çukur kısımlarda kalır. Levhanın üstüne kâğıt basılarak görüntünün kâğıda aktarılması sağlanır (Çelik, 2000:11). Diğer bir yöntem olan yüksek baskıda ise oyulmuş olan çizgi ya da alanlar adeta yüksekte kalan tasarımın negatifidir (Hind, 1963:1). Çukur baskının aksine, bu yöntemde oyulan alanlar değil yüksekte kalan kısımlar boya alır. Gravür tekniği 15. yüzyıldan itibaren sanat alanında kullanımının yanı sıra belgeleme ve kitap resimleme gibi alanlarda da yaygın olarak kullanılmıştır. Ancak 19. yüzyılda fotoğrafından bulunuşundan sonra özellikle belgeleme özelliğini kaybetmeye başlamış ve daha çok sanatsal bir üretim yöntemi olmaya devam etmiştir. Gravür tekniğinin kullanılan ahşap ya da metal plakalar sayesinde çok sayıda kopya almaya elverişli olması, haritacılıkta yaygın biçimde kullanılmasına neden olmuştur. 15. yüzyıldan itibaren yayınlanan kitap ve atlaslarda bu teknikle yapılmış pek çok harita bulunmaktadır. Haritacılık, Uluslararası Haritacılık Birliği tarafından tüm harita türlerindeki araştırma, kavram, üretim ve dağıtım aşamaları ile ilgilenen bir disiplin olarak tanımlanmıştır. Diğer bir tanımı ise harita yapmanın sanatı, bilimi ve teknolojisi şeklindedir. Bu tanım haritacılığın çok büyük ölçüdeki insan çeşitliliğini ilgilendirecek kadar geniş kapsamlı olduğuna ve pek çok disiplini kapsadığına işaret ettiği için önemlidir (British Cartographic Society). Çalışma kapsamında ele alınan haritalarının ortak özelliği gravür tekniği ile basılmış olmalarıdır. Ancak buna ek olarak incelenen örneklerin yalnızca coğrafi konum bilgisi vermekten ibaret olmadığı, tıpkı günümüz turizm haritalarında olduğu gibi kentin genel yapısı ve bölgede yer alan önemli mimari yapılar ile ilgili ek bilgiler veren, ayrıntılı çizimlerin yer aldığı ve illüstratif bir tarzda hazırlandıkları görülmektedir. Bu nedenle seçilen örnekler bilgilendirme tasarımı kapsamında incelenen ve coğrafi haritalardan farklı olarak okuyucuya ilave bilgi verebilen veri haritaları ile ilişkilendirilmişlerdir. Haritacılık ve bilgilendirme tasarımı iki farklı uzmanlık alanıdır ancak pek çok ortak noktası ve içiçe geçtiği alanlar bulunmaktadır. Haritacılık özellikle coğrafi ve siyasi bilgileri yansıtmakla ilgilidir, bilgilendirme tasarımı ise karmaşık bilgi kümelerini, evrensel sembolleri kullanarak, anlaşılabilir görsel ifadelere dönüştürmekle ilgilidir. Grafiklerin ve bilgi görselleştirmenin görece istatistikteki modern gelişmeler olarak düşünülmesi genel bir kanıdır. Aslında nicel bilginin grafik bir dil kullanılarak tasvir edilmesi derin köklere sahiptir. Bu kökler en eski haritacılık ve görsel betimleme örneklerine kadar uzanmakta, sonraki dönemlerinde ise bilimdeki ve tıptaki birbiri içerisine geçen yeniliklerle birlikte tematik haritacılık, istatistik ve istatistiki haritalarla karşımıza çıkmaktadır (Friendly, 2006:1). Haritacılar tarafından Çatalhöyük Kent Haritası tarihteki en eski harita örneği olarak kabul edilmektedir (Meece, 2006:2). Ayrıca bilgilendirme tasarımı tarihinin de başlangıcı olarak sayılmaktadır (Friendly, 2007). 165

10 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları 166 Görsel 1. Üç buçuk metrelik bir duvar üzerinde çizilmiș olan Çatalhöyük Kent Haritası ve yeniden çizimi (Ülkeokul, 1999:49) Haritacılık tarihinde 1375 de Abraham Ceresques tarafından hazırlanan Katalan Atlas ından, 1513 te Piri Reis in hazırladığı dünya haritasına kadar pek çok örnekte yıldızlar, ülkeler veya denizlerle ilgili pek çok bilgilendirici açıklama ve grafiksel öğelerlere rastlanmaktadır. Erken dönem İstanbul kent haritalarının yalnızca İstanbul hakkında coğrafi bilgi vermemektedir. Haritacı veya gezginler tarafından illüstratif bir üslupla çizilen bu haritalar, ek bilgiler sunarak bilgilendirme tasarımı içerisindeki veri haritaları kapsamında değerlendirilebilir. 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları 15. ve 16. yüzyılda yapılmış olan İstanbul haritaları bizlere özellikle Avrupalı haritacıların İstanbul u nasıl gördüklerini onların bakış açısıyla sunmaktadır. Ayrıca Bizans dönemine ait haritaların da bulunması, Fetih öncesi ve sonrası hakkında karşılaştırmalı bilgiler sağlamaktadır. Şehrin simgelerini betimleyen gravürlerin aksine kuşbakışı bu görünümler, şehrin bütününün nasıl göründüğüne dair ipuçları içermektedir (Yıldırım, 2008:19). Bu haritalar şehrin sınırları içerisinde yer alan anıt, saray ve ibadet alanları gibi önemli yapılarını göstermektedir. İstanbul haritaları içerisindeki en eski örneğin Christoforo Buondelmonte tarafından 1422 yılında çizildiği ka-

11 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları bul görmektedir. Gravür tekniği ile yapılmış ilk İstanbul haritasıdır ve bakır plaka kullanılmıştır. Araştırmacılar tarafından bir haritadan çok perspektif bir plan ya da harita resim olarak nitelendirilmiştir (Yetişkin, 2010:32 ve Manners, 1997:72). Konstantinopolis haritasından günümüze çok az kopyası kalsa da, Buondelmonte nin yayınladığı Liber Insularum Archipelagi (the Book of the Islands of the Archipelago) adlı el yazması atlası sayesinde halen bulunabilmektedir. 167 Görsel 2. Christoforo Buondelmonte tarafından hazırlanan Urbis Constantinopolitanae adlı harita. Ölçüler: 30x18 cm. Yazma kitapta yer alan bilgiler ve planlar Buondelmonte nin bizzat kendi gözlemlerine dayandığı için ilk elden verilen bilgilerdir ve bu açıdan çok önemlidir. Çizmiş olduğu Konstantinopolis haritası, sonraki yüzyıllarda birçok kez kopyalanarak, farklı tekniklerde basılacaktır (Yetişkin, 2010:32). Şehir coğrafi konumuna uygun çizilmiş ve sur içi iki parça olarak betimlenmiştir. Bu iki parça ise tarihi yarımada ve Haliç in karşı yakasında bulunan Galata dır (Yıldırım, 2008:19). Bunun yanı sıra haritanın genel görüntü

12 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları 168 içerisinde Üsküdar kısmı da yer almakta ve şehir genel olarak üç ayrı bölümden oluşmaktadır. Bizans dönemi Konstantinopolis in genellikle üçgen bir yapıya sahip olduğu söylenmiştir. Bu görünümde şehrin surlarla çevrili olmasının etkisi büyüktür. Surlar incelendiğinde farklı isimlere sahip kapılar ve limanlar görülebilmektedir. Diğer pek çok harita da bulunan suriçi (İstanbul), Pera ve Üsküdar olarak üç bölümde ele alınmış, asıl önem suriçine ve Pera ya verilmiştir. Scutari olarak belirtilen Üsküdar sadece iki yapıyla temsil edilirken, Galata surları dışında görülen iki adet sütunun Dolmabahçe-Beşiktaş tarafına işaret ettiği tahmin edilmektedir. (Yetişkin, 2010:32). Görsel 3. Sütunların haritada bulundukları alanlar ve bunlardan Arcadius ve Constantine (Çemberlitaș) Sütunu (Yıldırım, 2008:34) Ayasofya, Hipodrom, imparatorluk sarayı ve diğer pek çok kiliseyi görmekteyiz. Bunların yanı sıra Buondelmonte beş adet sütün resmetmiş ve bunlardan dördü bir kemer boyunca yerleştirilmiştir. Bu dört sütun büyük ihtimalle Konstantinopolis in merkez noktaları olarak belirtilmiş anıt sütunlardır. Yukarıdan aşağıya doğru; Justinian Sütunu, Constantine Sütunu (Çemberlitaş), Theodosius Sütunu ve Arkadius Sütunu (Yıldırım, 2008:35). Ele alınan diğer bir harita ise İstanbul un basılı ilk haritasıdır ve Hartman Schedel in 1493 te Nuremberg de basılan, genellikle Nuremberg Chronicle adıyla anılan Liber Chronicarum isimli kitabında yer almıştır (Manners,2007:77). Alman doktor, tarihçi ve hümanist ve haritacı olan Hartman Schedel aynı zamanda döneminin önemli bir kitap ve sanat koleksiyonerlerindendir. Gravür, İstanbul un Fethinden kırk yıl sonra yayınlanmış olmasına karşın hiçbir Osmanlı yapısı içermemektedir. Tıpkı fetih öncesi bir Bizans şehri olarak tasvir edilmiştir (Yıldırım, 2008:48).

13 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları Görsel 4. Hartman Schedel tarafından çizilen Constantımopel adlı harita-resim. Ölçüler: 53x23.5 cm (Manners,2007:75) Yarı gerçekçi yan hayali bir görünümdür nerede gerçek nerede hayal olduğunu saptamak ise ancak bazı ayrıntıların incelenmesiyle mümkün olabilir. Kenti çevreleyen surlann bazı burçlarında, çift başlı kartallı Bizans armaları ve diğer soylulara ait armalar vardır ki görünümün gerçekçi yönüne işaret eder. Nitekim sergilenmek üzere Arkeoloji Müzesi ne taşınıncaya kadar (1870) bu armaları surlar üzerinde görmek mümkündü. Zaten resmin Bizans dönemi İstanbul unu yansıttığının önemli kanıtlarından biri bu armalardır (Yetişkin, 2010:32). Gravürde Tarihi Yarımada Galata ile birlikte gösterilmiştir. Her iki taraf da denizden ve karadan yüksek surlarla çevrilidir. Çift sıra surlar algılanabilmekte ancak perspektif yüzünden ön kısımlarındaki hendekler görülememektedir (Yıldırım, 2008:51). Olduğundan büyük resmedilmiş kubbesiyle Ayasofya, Hipodrom, bazı sütunlar, St. Andrew manastırı (Koca Mustafa Paşa Cami) ve bazı kapılar gibi önemli yapılar gösterilmiştir. 169 Görsel 5. Haliç te surlara bağlanmıș zincirler Yer verilen detaylar arasında Haliç in ağzında surlara bağlanmış iki adet zincir görülmektedir. Şüphesiz ki bu zincirler şehri muhtemel saldırılara karşı korumak amacıyla kullanılmaktadır. Bu zincirler Eugenios-Yalıköşkü kapısı ve Galata daki Castellion Kulesi arasına gerilmiştir (Yıldırım, 2008:53). Seçilen son örnek Alman haritacı ve gökbilimci olan Sebastian Münster tarafından hazırlanmıştır. Münster 1544 yılında Cosmographia adlı 16. yüzyıl Avrupası coğrafik düşüncesini canlandıran önemli bir dünya atlası yayınlamıştır. Bu atlas 1544 ve 1628 yılları arasında yaklaşık kırk adet baskı yapmış, Münster in bu çalışmasının etkisi 200 yıldan fazla sürmüştür. Cosmographia, iyi bilinen haritalarının yanı sıra, içerisinde kral ve prenslerin portreleri, kıyafetler, meslekler, gelenek ve alışkanlıklar, hayvan ve bitkiler, canavarlar, mucizeler ve korku hikayeleri çizilen bölgelere ait pek çok ilave bilgi ve çizim içermektedir (Pritchett).

14 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları Görsel 6. Sebastian Münster tarafından hazırlanan Constantinopel haritası, Ölçüler:37.8x20.4 cm ( Bu harita Osmanlı dönemi İstanbul unu yansıtmaktadır. Kent doğudan yani Üsküdar kıyılarından göründüğü şekliyle resmedilmiş, kuzey yönü yukarıya değil doğuya doğru yönlendirilmiştir. Osmanlı İstanbul u ağırlıklı olarak suriçi, karşısında Pera-Galata bölgesi ile alt bölüme gelen Üsküdar, Üsküdar ın devamında Kadıköy ve en solda da Adalar ı temsil eden küçük bir ada ile resmedilmiştir (Yetişkin, 2010:39). 170 Görsel 7. Constantinopel haritasından ayrıntı

15 Nur CEMELELİOĞLU ALTIN Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları Harita daha önceki örneklerde resmedilmiş yapıların fetih sonrasındaki durumları hakkında karşılaştırma yapma imkanı tanımaktadır. Bu açıdan incelendiğinde dikkati çeken yapılar, aşağı burunda yer alan Yeni Saray, camiye çevrilerek minare eklenmiş olan Ayasofya, Hipodrom ve çevresi, ortada Eski Saray dır (Görsel 7). Eski Saray ın hemen yukarısında anıtsal Fatih Külliyesi ve Bozdoğan Kemeri olarak bilinen Valens Sukemeri görülmektedir. Kentteki yerleşim alanları Bizans ın son dönemlerine göre daha kalabalıktır. Belli başlı işlevsel bölgeler konumlarını fetih sonrasında da korumuşlardır. Tek farklılık surdışında yeni yerleşim yerlerinin oluşmaya başlamasıdır. Üsküdar ve Pera nın hemen üstünde görülen tersane alanı buna örnek olarak gösterilebilir (Yetişkin, 2010:39). Tüm bu değişimler, kentte yaklaşık yüz yıl boyunca yaşanan dönüşümü gözler önüne sermektedir. Sonuç 15. ve 16. yüzyıl İstanbul plan ve haritaları, şehrin en erken tarihli görünümleri olmalarının yanı sıra, İstanbul un fethinin öncesi ve sonrasını da yansıtmaktadırlar. Aynı zamanda baskı tekniklerinin de ilerleyişini gözlemlememizi sağlayan çalışmalar, ahşap, bakır, çelik veya taş baskı gibi farklı uygulamaları barındırmaktadır. Avrupalı gezgin ve haritacıların İstanbul u görme biçimleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz bu haritalar, daha çok resimsel niteliktedir ve şehrin coğrafi konumunu, saraylar, surlar ve limanlar gibi önemli yapılarını ve yerleşim planını göstermektedir. Haritaların illüstratif bir üslupla, kentin mimari özellikleri ve önemli yapıları hakkında ek bilgilere sahip olmaları yönünden coğrafi haritalardan farklı oldukları düşünülmektedir. Tıpkı günümüz turizm haritalarında olduğu gibi kuyucuya ilave bilgi verebilen veri haritaları ile ilişkilendirilmişlerdir. Kaynakça The British Cartographic Society, Definitions of Cartography, Erișim tarihi: asp?contentid=720 Campbell, T. (1989). Understanding Engraved Maps, Erișim tarihi: Çelik, H. (2000). Gravür Sanatı, Engin Yayıncılık, İstanbul Friendly, M. (2006). A Brief History of Data Visualization, Handbook of Data Visualization, Chen, C., Härdle, W., Unwin A. (Editörler), Springer, s Hind, A.M. (1963). A History of Engraving and Etching, Dover Publications, 3. Baskı, Manners, I. (2007). European Cartographers and the Ottoman World, : Maps from the Collection of O. J. Sopranos, The Oriental Institute of the University of Chicago, ABD. Meece, S. (2006). A Bird s Eye View of a Leopard s Spots: The Çatalhöyük Map and the Development of Cartographic Representation in Prehistory, Anatolian Studies, Vol. 56 (2006), pp. 1-16, British Institute at Ankara Pritchett, F.W. Cosmographia (1544) by Sebastian Münster, Columbia University, Erișim tarihi: , edu/itc/mealac/pritchett/00generallinks/munster/maps/aa_maps.html, Ülkekul, C. (1999) Yıllık Bir Harita - Çatalhöyük Șehir Planı, Dönence Yayınları, İstanbul Yetișkin, A. K. (2010). İstanbul Haritaları , Denizler Kitabevi, İsatnbul Yetișkin, A. K. (2012). 1453, Batı Kaynaklı İstanbul Haritaları, İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi, sayı:3, s Yıldırım, S.Ö. (2008). Istanbul Engravings: Symbolic Maps of The City, Kitabistanbul, İstanbul. < 171

16

17