PARA ARZININ BELİRLENMESİ

Transkript

1 Para Arzının Belirlenmesi 7 PARA ARZININ BELİRLENMESİ Yılmaz AYDIN * Giriş Genel Teori de Klasik iktisatçıları, parasal ekonomilerden ziyade basit mübadele koşullarını dikkate almakla eleştiren Keynes geliştirdiği para teorisinde para talebi konusunu ayrıntılı bir şekilde ele alırken para arzı konusuna çok fazla yer vermemiştir. Gerek Genel Teori de gerekse Genel Teori nin literatürde çok fazla yer bulan yorumlarında, Klasik yaklaşım ya da bu yaklaşımın modern yorumu sayılan Monetarist yaklaşımda olduğu gibi para arzının para talebinden ve piyasadaki gelişmelerden bağımsız bir şekilde merkez bankası tarafından dışsal (egzojen) olarak belirlendiği kabul edilmektedir. Para arzının, ekonomideki gelişmelerden, yani üretim sürecinden bağımsız bir şekilde belirlenemeyeceği, başka bir deyişle para arzının içsel (endojen) olarak belirlendiği görüşü Post Keynesyen iktisatçılar tarafından savunulmuş ve tartışmaya açılmıştır. Post Keynesyen iktisatçılara göre talep edilen para miktarının merkez bankaları tarafından karşılanmaması söz konusu olamaz. Üretim sürecine bağlı olarak talep edilen kredi miktarı bankalar tarafından merkez bankasından sağlanmaya çalışıldığında merkez bankası likiditenin son kaynağı olma işlevini yerine getirmek için bankalara gerekli rezervi sağlamak zorundadır. Dolayısıyla para arzı, para talebinden bağımsız olarak belirlenemez. Para arzının en azından kısmen içsel olması, merkez bankasının para miktarını belirlerken kontrol edebildiği araçların sınırlı olduğu anlamına gelmektedir. Merkez bankası örneğin açık piyasa işlemleri veya reeskont kanalı ile bankalara rezerv sağladığında bankalar mevduat-kredi mekanizması ile mevduat parası yaratmaktadır. Vadesiz mevduatlar para arzının bir bileşeni olduğu için merkez bankasının yarattığı ek rezervlerin para miktarını ne kadar artıracağı, yaratılan mevduat parası veya kaydi para miktarına bağlıdır. Merkez bankasının bankalara sağladığı rezerv parasal tabanın, bu rezerv ile birlikte yaratılan mevduat parası, yani vadesiz mevduatlar da para arzının bir bileşenidir. Merkez bankası parasal tabanı doğrudan kontrol ederken, parasal taban artışının para arzını ne kadar değiştireceği para çarpanı değerine * Yrd. Doç. Dr., Nişantaşı Üniversitesi İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü.

2 8 Yılmaz AYDIN bağlıdır. Para çarpanının değeri ise merkez bankası dışında hanehalkının ve ticari bankaların verecekleri kararlar, daha doğru bir ifadeyle bunların para talebi tarafından belirlenmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde paranın fonksiyonları ve para arzına ilişkin temel açıklamalar yapıldıktan sonra ikinci bölümde bankaların ticari faaliyetlerini yerine getirirken nasıl kaydi para yarattıkları incelenmektedir. Bankacılık sistemine aktarılan ek rezervlerin nasıl sağlandığı ve parasal tabanın para arzını nasıl etkilediği üçüncü bölümün konusunu oluşturmaktadır. Para arzının içselliğine ilişkin farklı yorumlar ve para arzı eğrisinin yorumunun yer aldığı dördüncü bölümü genel bir değerlendirmeden oluşan sonuç bölümü izlemektedir.. Paranın Fonksiyonları ve Para Arzı Tanımları.. Paranın Fonksiyonları Para ve para arzının tek ve kesin bir tanımı bulunmadığı için literatürde paranın tanımı yerine daha ziyade paranın fonksiyonları üzerinde durulmaktadır. Buna göre deniz kabuğu, kaya parçası, altın ya da kağıt olsun bir ekonomide paranın mübadele aracı (medium of Exchange), hesap birimi (unit of account) ve değer biriktirme (store of value) olmak üzere üç temel fonksiyonu bulunmaktadır (Mishkin, 2004: 45). Doğrudan takas ekonomisinde çevrim, bir malın başka bir mal ile mübadelesi biçimindedir. Bu tür ekonomilerde malın başka bir mal ile mübadelesi malmal çevrimi ile gösterilir. Paranın mübadele aracı olarak kullanılması ile birlikte mal önce belli bir miktar para karşılığında satılır, elde edilen para ile başka bir mal satın alınır. Bu durumda, çevrim süreci mal-para-mal biçiminde gerçekleşir. Böylece, paranın kullanılmaya başlanması ile birlikte zaman tasarrufu sağlanmış ve artan verimliliğin temelleri olan üretimde uzmanlaşma mümkün hale gelmiştir (Aydın, 204: 20). Klasik iktisatçılara göre para sadece mübadele aracıdır. 2 Paranın elde tutulma süresinin çok kısa olduğu, örneğin sıfıra yaklaştığı kabul edildiğinde mal-para-mal çevrimi, doğrudan takas koşullarını tanımlayan mal-mal şeklinde gösterilebilir. Başka bir deyişle, paranın varlığı mübadele sürecinin niteliğini etkilememektedir. Parasal ekonomi koşulları ile malların mallarla doğrudan takas edildiği ekonomi arasında herhangi bir ayrım yapılmamaktadır. Para reel ekonomiyi etkilemez, para yansızdır (Macedo e Silva, 2004: 2). Bu durum Say Yasası nın da temelini oluşturmaktadır. Say, insanların önce kendi ürettiklerini satarak paranın kendisini satın almak zorunda olduklarını ve satışın gerçekleşmesi ile ürünün para ile takas edildiğini, daha sonra bu paranın tüketim nesneleri için mübadelede kullanıldığını belirtmektedir. Üretimin satın almayı gerçekleştiren bir olgu olduğu vurgulanmakta ve her arzın kendi talebini yarattığı görüşü savunulmaktadır (Say, 82: 3).

3 Para Arzının Belirlenmesi 9 Paranın ikinci fonksiyonu, hesap birimi ölçüsü olmasıdır. Buna göre para, bir ekonomide mal ve hizmetlerin değerini ölçmek için kullanılmaktadır. Ağırlık birimi olarak kilogram veya bir uzunluk birimi için metre kullanılmasına benzer şekilde mal ve hizmetlerin fiyatı para birimi cinsinden ölçülmektedir. Paranın kullanılmadığı basit mübadele koşullarında (barter economy) mallar başka mallarla değiştirilirken her malın değeri tek tek diğer bütün mallar cinsinden tanımlanmak zorunda olduğu için mal sayısına kıyasla çok sayıda fiyat ortaya çıkmaktadır. Paranın kullanıldığı bir ekonomide ise bilinmesi gereken fiyat sayısı sadece mevcut mal çeşidi kadar olacaktır. Böylece paranın hesap birimi işlevi işlem maliyetini düşürecek ve mübadelenin, dolayısıyla ekonomide ticaretin gelişmesini sağlayacaktır (Mishkin, 2004: 46-47). Paranın elde edilmesinden harcanmasına kadar geçen sürede belirli bir değeri, yani satın alma gücünü koruması, paranın değer muhafaza fonksiyonu olarak adlandırılır. Basit mübadele ekonomisinde, alım ve satım işlemi aynı anda gerçekleşirken, paranın kullanıldığı bir ekonomide mübadele zaman ve mekan olarak ikiye ayrılmaktadır. Parasal bir ekonomide, ekonomik birimler böylece bir mal ve hizmetin satış işleminden elde edilen satın alma gücünü para şeklinde depolama ( lagern ) ve gerek duyduklarında harcama imkanına sahip olabilmektedir. Şüphesiz değer biriktirme aracı olarak en uygun finansal varlık para değildir. Tahvil, bono, hisse senedi vb. finansal varlıklar, para ile kıyaslandığında daha iyi değer muhafaza aracı olarak değerlendirilebilir. Ancak paranın likidite derecesinin yüksek olması, değer muhafaza aracı olarak tercih edilmesinde önemli rol oynamaktadır (Järchow, 998: 3). Başka bir ifadeyle, para tanımı gereği tam likit bir finansal varlıktır. Diğer finansal varlıkların tam likit hale gelmelerinin belirli bir maliyeti söz konusudur. Bu nedenle kişiler, servetlerinin bir kısmını, hiçbir likidite riski olmayan para biçiminde tutmayı tercih etmektedirler. Böylece, paraya karşı, sanki bir fayda sağlayan malmış gibi, özel bir talep doğmuş olmaktadır (Aren, 998: 90)..2. Para Arzı tanımları Para arzı genel olarak dar anlamda para arzı ve geniş anlamda para arzı olarak iki farklı şekilde sınıflandırılmaktadır. Dar anlamda para arzı M ile geniş anlamda para arzı ise M2 ile gösterilmektedir. Bu tanımlardan M, dolaşımdaki nakit para ile banka dışı kesimin bankalardaki vadesiz mevduatlarının toplamını ifade etmektedir. M2 para arzı ise M para arzına vadeli mevduatların eklenmesiyle elde edile parasal büyüklüktür (Borchert, 998: 5).

4 20 Yılmaz AYDIN Dolanımdaki para ve vadesiz mevduat, ödeme aracı niteliği tartışılmayacak kadar net olan ödeme araçlarıdır. Dolayısıyla bu iki kalemin birlikte oluşturduğu en yaygın ve en eski para miktarı kavramı M, paranın mübadele aracı olma fonksiyonunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda, M deki değişmeler bir ekonomide harcama eğilimlerini yansıtmaktadır. Buna karşılık geniş anlamda para miktarını gösteren M2, M in kapsadığı büyüklüklerin yanında, ödeme aracı niteliği, yani likidite derecesi daha düşük olan vadeli mevduatları içermektedir. Burada paranın değer muhafaza aracı olma fonksiyonu dikkate alınmaktadır. M2 kavramı, A. Schwartz ve M. Friedman tarafından önerilmiş ve uygulanmıştır. Bu iki iktisatçıya göre, parasal bir ekonomi ile basit mübadele ekonomisi arasındaki en önemli fark, parasal ekonomide alım ve satım işlemlerinin farklı zamanlarda gerçekleştirilebilmesidir. Parasal ekonomide bir malı satan kişi, bunun karşılığında başka bir malı satın almak mecburiyetinden kurtulmakta, elde ettiği satın alma gücünü paraya çevirerek erteleyebilmektedir. M2 para kavramını geliştiren iktisatçılara göre, para son tahlilde mübadele aracı olmakla birlikte, aynı zamanda satın alma gücünün geçici olarak ertelenmesini sağlayan bir araçtır. Bu anlamda, vadeli tasarruf mevduatları, satın alma gücünü belirli bir süre muhafaza eden aktifler olarak görülmekte ve para arzına dahil edilmektedir (Paya, 203: 29). Özetlemek gerekirse, paranın sadece değişim aracı olma fonksiyonu üzerinde duran dar anlamda para arzı Klasik Yaklaşım olarak da adlandırılmaktadır. Buna karşılık geniş anlamda para arzı ise Chicago Yaklaşımı olarak bilinmektedir. Bu iki tanımın dışında Gurley ve Shaw Yaklaşımı, para tanımının halkın alternatif likit değer olarak kabul edebileceği tüm değerleri içermesi gerektiğini savunmaktadır. Böylece, para tanımına, ödeme araçları ve bunların yakın ikameleri girmektedir (Keyder, 2008: ). 2. Bankaların Kaydi Para Yaratması Ticari bankalar ya da genel anlamda mevduat kabul eden finansal kurumlar ticari faaliyetlerini yerine getirirken para yaratırlar. Bu para, mevduat parası veya kaydi para olarak adlandırılır. Ticari bankalar, fon fazlası olan ekonomik birimlerden fon ihtiyacı olanlara fon transfer eden kuruluşlardır. Bu anlamda, ticari bankalar, dolaylı finansman kurumları arasında en aktif kurumlardır. Ticari bankaların temel işlevi, ekonomik birimlerden mevduat toplamaları ve bunları kredi olarak vermeleridir (Karan, 20: 9). Bir ticari işletme olarak bankanın bilançosunda mevduatlar yükümlülüğü, krediler ise varlığı göstermektedir. Bankanın fon kaynak yapısını gösteren pasifler içinde en önemli kalem mevduatlar iken bankanın fon kullanım yapısını gösteren

5 Para Arzının Belirlenmesi 2 aktifler arasında en önemli kalemin krediler olduğu söylenebilir. Bir bankanın aktifleri içinde anlamlı bir kalem de nakit olarak adlandırılan rezervlerdir. Rezervler, bankanın kasasındaki para ile merkez bankasındaki mevduatlarının toplamıdır. Bankalar topladıkları mevduatların bir kısmını kredi olarak kullanamamakta, yani merkez bankası tarafından belirlenen belirli bir miktarı nakit olarak bulundurmak zorundadır. Bankaların tutmak zorunda oldukları bu rezervler, zorunlu rezervler olarak adlandırılmaktadır. Ancak bankalar, bunun dışında ani mevduat çıkışlarını karşılamak ve karlı yatırım fırsatlarını değerlendirmek için de belirli bir miktar rezerv bulundurabilirler. Bu tür rezervler ise serbest rezervler veya aşırı rezervler olarak tanımlanmaktadır. Serbest ve zorunlu rezervlerin toplamından oluşan toplam rezervler, bankacılık sisteminde mevduat-kredi akımından bir sızıntı olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla bankaların kredi olarak vermeyerek ellerinde bulundurdukları bu rezervler, bankacılık sisteminde yaratılacak kaydi para miktarını etkileyen önemli bir faktördür (Şıklar, 2004: 25-28). Bu açıklamalar çerçevesinde mutlak rezerv bankacılığı (00-percent-reserve banking) ve kısmi rezerv bankacılığı (fractional-reserve banking) sınıflandırmasından söz edilebilir. Mutlak rezerv bankacılığı, mevduatlara eşit miktarda rezerv tutulması, yani bankaların kredi vermemesi anlamına gelmektedir. Bu durumda kaydi para yaratılması söz konusu olmamaktadır. Buna karşılık, bankaların mevduat olarak topladıkları fonların bir kısmını rezerv olarak tutmaları ve geri kalanını kredi olarak kullandırmaları kısmi rezerv bankacılığı olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla kaydi para yaratma süreci kısmi rezerv bankacılığı ile açıklanmaktadır (Mankiw, 2000: ). Mevduat Yaratma Süreci Bankalardaki mevduatlar, para arzının en büyük kısmını oluştururlar. Mevduat yaratılması sürecinde, dolayısıyla para arzının yaratılmasında dört ekonomik birim etkilidir. Bunlar, merkez bankası, Bankalar (mevduat kabul eden kurumlar), mevduat sahipleri, bankalardan borç alan kesim (Günal, 2006: 255). Merkez Bankası nın bankalara rezerv sağlaması Merkez bankası bankacılık sistemine iki şekilde rezerv sağlar. Bunlardan birincisi, bankalara reeskont kredisi açmak ve ikincisi açık piyasası işlemleri ile alım yapmaktır. Reeskont oranı merkez bankasının bankalara kredi verirken uyguladığı faiz oranını ifade etmektedir. Açık piyasa işlemleri (APİ) ise merkez bankasının piyasada mevcut menkul kıymetleri alıp satması olarak tanımlanmaktadır (Keyder, 2008: 83-86).

6 22 Yılmaz AYDIN Merkez Bankası nın Bankalara Kredi Açması Merkez bankası, ticari bir bankaya 00 TL reeskont kredisi verdiğinde, bu miktarı ticari bankanın rezerv hesabına alacak olarak yazmaktadır. Bu işlemin sonucunda ticari bankanın rezervleri 00 TL artarken, merkez bankasına olan borcu da 00 TL artmaktadır. Aktif A Bankası Pasif Rezervler +00 Reeskont kredileri +00 Rezervler merkez bankası açısından borç ve açılan reeskont kredileri alacak niteliğinde olduğu için merkez bankası bilançosundaki değişim aşağıdaki şekilde gerçekleşmektedir. Aktif Merkez Bankası Pasif Reeskont kredileri +00 Rezervler +00 Merkez bankası bankacılık sistemine reeskont kredisi kullandırarak bankacılık sisteminde rezerv artışı sağlamaktadır. Benzer şekilde merkez bankası açık piyasa işlemleri ile piyasadan tahvil satın alması da aynı sonucu doğuracak, yani bankaların rezerv miktarını arttıracaktır (Mishkin, 2004: ). Mevduat Genişlemesi: Basit Model Mevduat genişlemesi sürecinde basit modelde bankaların açtıkları kredilerde nakit sızıntısının olmadığı varsayılmaktadır. Buna göre bankalardan alınan krediler tekrar bankacılık sistemine mevduat olarak geri dönmektedir. Modelde bir diğer varsayıma göre, bankalar sadece zorunlu rezerv tutmakta, serbest rezerv bulundurmamaktadır. Son olarak bankaların vadeli mevduat kabul etmedikleri, sadece vadesiz mevduat şeklinde yükümlülük aldıkları varsayımı yapılmaktadır. Merkez bankası, bir ticari bankadan, örneğin A bankasından 00 TL değerinde menkul kıymet (devlet tahvili) satın aldığında, bu bankanın rezervlerinde aynı miktarda bir artış olacaktır. Bu durumda ticari bankanın T hesabı aşağıda görülmektedir. Aktif A Bankası Pasif Menkul kıymetler - 00 Rezervler +00 Bankanın vadesiz mevduatlarında bir artış olmadığı için zorunlu rezervler aynı kalmış ve bu nedenle 00 TL lik rezerv artışı serbest rezervlerdeki 00 TL lik artıştan kaynaklanmıştır. Basit modelde yapılan varsayımlar gereği bankalar ellerinde serbest rezerv tutmak istemedikleri için A bankası bu miktarı müşte-

7 Para Arzının Belirlenmesi 23 risine kredi olarak verecektir. Banka serbest rezervlerdeki 00 TL lik artışa eşit miktarda kredi verdiğinde borç alan kişiye vadesiz mevduat hesabı açar ve kredi karşılığı olan miktarı bu hesaba kaydeder. Aktif A Bankası Pasif Menkul kıymetler - 00 Rezervler +00 Krediler +00 Vadesiz mevduat +00 A bankasından kredi kullanan kişi bu miktarı harcamaları için kullanacaktır. Bu harcamalar sonucunda gelir elde eden diğer kişi ve kurumlar bu miktarı bir başka bankada, örneğin B bankasında vadesiz mevduat hesabına yatırırlar. Çünkü halkın nakit tutmak istemediği, yani harcamalarını çek yazarak yaptıkları varsayılmaktadır. A bankasının bilançosunda son durum aşağıdaki gibidir: Aktif A Bankası Pasif Menkul kıymetler - 00 Krediler +00 Menkul kıymet satışı sonucunda A bankasının rezerv miktarındaki 00 TL lik artış krediye dönüştürülmüş ve ayrıca diğer bankalara giden 00 TL lik mevduat yaratılmıştır. Analizi basitleştirmek amacıyla halkın nakit kullanmadığı, yani halkın ödemeleri çekle yaptığı kabul edilmektedir. Bu şekilde kredi olarak kullanılan miktarın bankacılık sisteminde tekrar vadesiz mevduat hesaplarına yatırılmasına geri dönüş oranı olarak adlandırılmaktadır. Buna göre kredi verilen miktarın tümünün bankacılık sisteminde vadesiz mevduat hesaplarına geri dönmesi durumunda geri dönüş oranı %00 olmaktadır (Parasız, 202:39). Bu varsayımlar altında B bankasının bilançosu aşağıdaki gibidir. Aktif B Bankası Pasif Rezervler +00 Vadesiz mevduat +00 Merkez bankası tarafından belirlenen zorunlu rezerv oranının %0 olduğu kabul edilirse, B bankasının zorunlu rezerv miktarı 0 TL ve serbest rezervleri ise 90 TL olacaktır. Serbest rezerv bulundurmak istemeyen B bankası bu miktarın tamamını kredi olarak verecektir. Aktif B Bankası Pasif Rezervler +0 Krediler +90 Vadesiz mevduat +00

8 24 Yılmaz AYDIN B bankasından 90 TL kredi kullanan kişinin harcamaları sonucunda bu miktar bir başka bankaya C bankasına yatırılırsa bu bankanın rezervleri ve vadesiz mevduatı aynı miktarda artacaktır. Aktif C Bankası Pasif Rezervler +90 Vadesiz mevduat +90 Bankacılık sisteminde vadesiz mevduatlar 90 TL artmış ve daha önce B bankası tarafından yaratılan miktarla birlikte 90 TL ye ulaşmıştır. Burada belirtmek gerekir ki; B bankasından kredi alan kişi yine B bankasında vadesiz mevduat hesabı olan bir kişiye çek yazarak ödeme yapmış olsaydı aynı sonuç ortaya çıkacaktı. Başka bir deyişle aynı miktarda mevduat artışı, yani 90 TL lik artış sadece B bankası bilançosunda yer alacaktı. Mevduat yaratılmasının bu aşamasında C bankası da vadesiz mevduat tutarının %0 unu zorunlu rezerv olarak bulunduracaktır. Toplam rezervlerin geri kalan kısmını ifade eden serbest rezervler 8 TL tutarındadır. C bankasının kredi olarak kullanabileceği miktar 8 TL dir. Aktif C Bankası Pasif Rezervler +9 Krediler +8 Vadesiz mevduat +90 C bankasından kredi alan kişi 8 TL yi harcadığında bu miktar bir başka bankaya, örneğin D bankasına vadesiz mevduat olarak dönecektir. Vadesiz mevduat hesabında 8 TL artış gerçekleşen D bankası da benzer şekilde zorunlu rezerv miktarını ayırdıktan sonra kredi vermek isteyecektir. Sonuçta bankacılık sisteminde bu aşamaya kadar mevduat artışı toplamda 27 TL ye ulaşmıştır. Bankalar varsayım gereği serbest rezerv miktarı kadar kredi vermeye devam ederlerse, mevduatlardaki artış serbest rezervler bitinceye kadar devam edecektir. Böylece, basitleştirici varsayımlar altında, mevduat yaratma sürecinin sonunda bankacılık sisteminde serbest rezerv bulunmayacak ve toplam vadesiz mevduat miktarı.000 TL tutarında olacaktır. Kaydi para ya da aynı anlama gelmek üzere mevduat parası artışı başlangıçtakinin 0 katıdır ve bu miktar 0,0 değerindeki zorunlu rezerv oranının tersine (reciprocal of the 0,0) eşittir (Mishkin, 2004: ).

9 Para Arzının Belirlenmesi 25 Tablo : Mevduat Yaratılması Banka Mevduatlardaki Artış Kredilerdeki Artış Zorunlu Rezervlerdeki Artış A B C D E F... 0,00 00,00 90,00 8,00 72,90 65, ,00 90,00 8,00 72,90 65,6 59, ,00 0,00 9,00 8,0 7,29 6,56... Toplam.000,00.000,00 00,00 Kaynak: Mishkin, 2004: 369 Tablo e göre mevduatlar başlangıçta bankacılık sistemine aktarılan miktarın belirli bir katı kadar artmıştır. Başka bir ifadeyle, bankacılık sisteminde vadesiz mevduat (DD) artışı rezerv artışının on katı kadardır. Mevduat yaratma süreci, serbest rezervlerin, yani kredi olarak kullanılacak miktarın tamamen kullanılması ile birlikte sona ermektedir. Bu anlamda, bankacılık sistemi dengeye geldiğinde, varsayım gereği bankalar serbest rezerv bulundurmak istemedikleri için serbest rezervlerin tamamı kredi olarak kullanılmıştır. Mevduat ve krediler aynı miktarda artmıştır. Kaydi para ile rezerv arasındaki ilişki aşağıdaki şekilde gösterilir: Bankalar serbest rezerv bulundurmadıkları için zorunlu rezerv miktarı (RR) toplam rezervleri (R) göstermektedir. RR = R (2.) Toplam zorunlu rezerv miktarı vadesiz mevduatların ne kadarının nakit biçiminde tutulduğunu gösterir: R = r DD x DD (2.2) Burada r DD zorunlu rezerv oranını göstermektedir. Gerekli düzenlemeler yapılırsa, DD = r DD R (2.3) Sonucu elde edilir. Bu eşitlikte vadesiz mevduat ve rezervleri değişim olarak ifade etmek gerekirse, DD = r DD x R (2.4)

10 26 Yılmaz AYDIN eşitliği sağlanır. Bu ise mevduat yaratılması veya aynı anlama gelmek üzere kaydi para yaratılması formülü olarak adlandırılır. Rezervlerdeki bir birimlik artışın mevduatlarda meydana getireceği artış, kaydi para çarpanının (k) değerine bağlıdır. Kaydi para çarpanı k = ise zorunlu rezerv oranı ile ters orantılıdır (Mishkin, 2004: ). Özetlemek gerekirse, bir banka 00 TL rezerv artışı sağladığında, banka bu miktarı kredi olarak verir ve bu miktar, nakit sızıntısı olmadığı varsayımı nedeniyle, bankacılık sisteminde herhangi bir bankada vadesiz mevduat hesabına aktarılır. Bu şekilde başlayan kaydi para yaratma sürecinin sonunda bankacılık sisteminde vadesiz mevduatlardaki toplam artış aşağıdaki şekilde gösterilir: DD = 00 TL+90TL+ 8 TL+72,90 TL+. Vadesiz mevduatlara uygulanan zorunlu rezerv oranı r DD ile gösterildiğinde 00 TL lik yaratılan vadesiz mevduat aşağıdaki biçimde formüle edilir: DD = x ( - r DD ) + 00 x (- r DD ) x (- r DD ) bu şekilde gösterilen bir sonsuz seri basitleştirildiğinde yukarıda gösterilen (4) no lu denklem elde edilir: DD = r DD x 00 Bu formüle göre 00 TL lik bir rezerv artışı vadesiz mevduatları 0 kat, yani.000 TL arttırmaktadır (Krugman ve Wells, 203: 394). Mevduat genişlemesinin analiz edildiği basit model geliştirildiğinde, örneğin bankalarda zorunlu rezervlerin yanı sıra serbest rezervler de bulundurulduğunda yaratılan mevduat parası azalacaktır. Mevduat Genişlemesi: Serbest Rezerv Bankalar, zorunlu rezervlerin dışında farklı nedenlerle yasalar gereği tutmak zorunda olduklarından daha fazla rezerv bulundururlar. Bu anlamda, bazı bankalar örneğin, ani mevduat çıkışlarını karşılamak veya karlı yatırım fırsatlarını değerlendirmek için fazla nakit bulundurmak isteyebilir. Rezervlerin mevduat kredi akımında bir sızıntı olması, bir bankanın ne kadar fazla serbest rezerv (ER) tutarsa o kadar az kredi vermesi ve rezerv artışı ile yaratılabilecek kaydi paranın da o kadar az olması anlamına gelmektedir. Serbest rezervlerin varlığı durumunda toplam rezervler (R), serbest rezervler (ER) ile zorunlu rezervlerin (RR) tamamını ifade etmektedir:

11 Para Arzının Belirlenmesi 27 R = RR + ER (2.5) Serbest rezerv miktarı vadesiz mevduatların belirli bir oranı ile ifade edilir: ER = e x DD (2.6) Burada e serbest rezerv oranını göstermektedir. Vadesiz mevduatların belirli bir miktarını ifade eden zorunlu rezerv miktarı şu şekildedir: RR = r DD x DD (2.7) Bu açıklamalara göre (6) ve (7) no lu eşitlikler, (5) no lu eşitlikte yerine yazılırsa ve gerekli düzenlemeler yapılırsa, R = r DD x DD + e x DD R = (r DD + e) x DD DD = r DD +e x R (2.8) eşitliği elde edilir. Vadesiz mevduatlardaki değişimi göstermek için son eşitlik DD = x R (2.9) r DD +e şeklinde yazılabilir. Burada kaydi para çarpanı k değeri serbest rezervlerin varlığı nedeniyle basit modeldekine göre daha küçük bir değere sahip olacaktır: k = r DD +e (2.0) Bankaların zorunlu rezervlerin yanı sıra serbest rezerv bulundurmaları kaydi para çarpanının değerini küçülttüğü için yaratılan kaydi para miktarının da azalmasına neden olmaktadır (Şıklar, 2004: 35-37). Mevduat Yaratılması: Nakit Sızıntısı Nakit sızıntısı, bankalardan alınan kredilerin tamamının vadesiz mevduat olarak tekrar bankacılık sistemine geri dönmediği, yani halkın harcamalar için belirli bir miktar nakit tuttuğu anlamına gelmektedir. Vadesiz mevduatların belirli bir oranını gösteren nakit talebi; C = c x DD (2.) şeklinde ifade edilebilir. Burada C nakit miktarını, c ise nakit tercih oranını göstermektedir. Halkın nakit talebinin artması bankacılık sisteminde rezervlerin aynı miktarda azalmasına yol açacaktır. Bu nedenle, nakit miktarı, serbest rezerv tutulmasına benzer şekilde mevduat yaratma sürecinde bir sızıntıdır. Nakit talebi

12 28 Yılmaz AYDIN söz konusu olduğunda toplam rezervler, serbest rezervler, zorunlu rezervler ve nakit arasında dağılacaktır. Buna göre toplam rezervler şu şekilde yazılabilir: R = RR + ER + C (2.2) Bu eşitlikte (6), (7) ve () no lu denklemler yerine yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa; R = r DD x DD + e x DD + c x DD R = (r DD + e + c ) x DD DD = r DD +e+c x R (2.3) eşitliği elde edilir. Rezervlerdeki değişmeyi göstermek için eşitlik aşağıdaki şekilde yazılabilir: DD = x R (2.4) r DD +e+c Son eşitliğe göre halkın nakit bulundurması, kaydi para çarpanının, k nın değerinin küçülmesine neden olmaktadır: k = r DD +e+c Nakit sızıntısı ne kadar fazla, yani nakit tercih oranı ne kadar yüksek olursa rezervlerdeki artışın yarattığı mevduat artışı o kadar az olacaktır (Şıklar, 2004: 37-3). Nakit tercih oranının yüksek olması, fonların kaydi para dolaşım süreci dışına sızması, başka bir ifadeyle geri dönüş oranının düşük olduğu anlamına gelmektedir. Geri dönüş oranının sıfır olması durumunda ise yaratılan paranın tamamen bankacılık sistemi dışına çıkması anlamına gelmektedir. Böyle bir durumda, kaydi para yaratma süreci sonlanacaktır (Parasız, 202: 40). Mevduat Yaratılması: Vadeli Mevduat Sızıntısı Son olarak basit model vadeli mevduatlar (TD) da dikkate alınarak genişletildiğinde kaydi para çarpanının azaldığı, başka bir deyişle vadeli mevduatların da serbest rezervler ve nakit talebinde olduğu gibi mevduat-kredi akımında bir sızıntı olduğu görülmektedir. Vadeli mevduatların modele dahil edilmesi, rezerv artışının daha düşük mevduat artışına yol açması anlamına gelmektedir. Birçok ülkede her iki mevduat türü için farklı zorunlu rezerv oranı uygulaması söz konusudur. Buna göre halkın vadesiz mevduatlara göre belirli bir miktar vadeli mevduat talep etmesi, TD = t x DD (2.5)

13 Para Arzının Belirlenmesi 29 eşitliği ile gösterilebilir. Burada TD vadeli mevduatları ve t vadeli mevduat tercih oranını göstermektedir. Vadeli mevduatlar için ayrılması gereken zorunlu rezervler (RR TD ) dikkate alındığında toplam rezervlerini dağılımı aşağıdaki şekilde olur: R = RR DD + RR TD + ER + C (2.6) Burada eşitlikler yerine yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa; R = r DD x DD + r TD x TD +e x DD + c x DD R = r DD x DD + r TD x t x DD +e x DD + c x DD R = ( r DD + r TD x t +e + c) x DD DD = DD = r DD + r TD x t+e+c r DD + r TD x t+e+c x R x R (2.7) eşitliği elde edilir. Böylece basitleştirici varsayımların kaldırılmasıyla birlikte mevduat çarpanı k aşağıdaki şekilde ifade edilir: k = r DD + r TD x t+e+c (2.8) Son eşitlikte de görüldüğü gibi vadeli mevduat tercih oranı arttığı ölçüde kaydi para çarpanının değeri düşmektedir. Sonuç olarak bankaların kaydi para yaratma sürecinde rezerv artışının yarattığı kaydi para miktarı, kaydi para çarpanının belirleyen vadesiz ve vadeli mevduatlara uygulanan zorunlu rezerv oranları (r DD ve r TD ), nakit tercih oranı (c), vadeli mevduat tercih oranı (t) ve serbest rezerv oranı (e) tarafından etkilenmektedir. 3. PARA ARZININ BELİRLENMESİ Para arzı yaratılması sürecinde etkili olan birimlerden en önemlisi merkez bankasıdır. Merkez bankasının bu süreçte kontrol ettiği değişken parasal tabandır. Merkez bankası bankacılık sistemine aktardığı ek rezervleri genellikle bankacılık kesimine verdiği krediler, veya açık piyasa işlemleri aracılığıyla yaratır. Bu şekilde merkez bankası tarafından yaratılan para, parasal taban olarak adlandırılır. Şöyle de açıklanabilir; merkez bankası menkul kıymet satın aldığı veya ticari bankalara kredi açtığı zaman varlıkları artmaktadır. Merkez bankası bilançosunda

14 30 Yılmaz AYDIN aktif kaleminde artan varlıklara karşılık pasif kaleminde dolaşımdaki nakit para ve rezervler de artan yükümlülük olarak gösterilmektedir. Bu anlamda, parasal taban merkez bankası bilançosunun pasifinde yer alan ve yükümlülüğü gösteren dolaşımdaki nakit para ile rezervlerin toplamını ifade etmektedir. 3.. Parasal Taban ve Para Arzı Para arzı artışı, merkez bankası bilançosu ve çarpan faktöründen kaynaklanmaktadır. Merkez bankasının parasal taban aracılığıyla para arzını kontrol edebilme gücü ancak para çarpanı değerinin tahmin edilebilmesi durumunda mümkündür. Merkez bankası, para çarpanı değerini belirleyen faktörlerden sadece zorunlu karşılık oranlarını kontrol edebilirken, nakit tercih oranı, serbest rezerv oranları ve mevduat gibi büyüklükler bankalar ve halk tarafından belirlenmektedir (Kartal, 203: 92). Merkez bankası bilançosunda yükümlülük olarak yer alan iki büyüklük, dolaşımdaki nakit ve rezervler, para arzı yaratılması sürecinin önemli bölümünü oluşturmaktadır; çünkü bu iki değişkenin birinde veya her ikisinde gerçekleşen bir artış, diğer değişkenler sabitken para arzı artışına yol açmaktadır. Dolaşımdaki nakit C ile toplam rezervlerin R büyüklüğüne eşit parasal taban B yüksek güçlü para olarak da adlandırılır. Parasal taban aşağıdaki şekilde gösterilir: B = C + R Merkez bankasının parasal tabanı kontrol etmek için kullandığı temel politika açık piyasa işlemleridir. Merkez bankası bir bankadan 00 TL değerinde tahvil satın aldığında, bankacılık sisteminde menkul kıymetler aynı miktarda azalırken, rezervler aynı miktarda artmaktadır. Bu durum aşağıda bilançoda gösterilmektedir: Aktif Bankacılık Sistemi Pasif Menkul kıymetler - 00 Rezervler +00 Açık piyasada tahvil satın alma işlemi sonucunda merkez bankasının yükümlülükleri ve varlıkları 00 TL artacaktır. Başka bir deyişle, merkez bankasında rezervler ve menkul kıymet değerleri alım miktarına eşit büyüklükte artmıştır. Aktif Bankacılık Sistemi Pasif Menkul kıymetler + 00 Rezervler +00 Açık piyasa işlemi sonucunda net değişim, rezervlerin açık piyasada satın alma tutarına eşit miktarda artması olmuştur. Ayrıca dolaşımdaki nakit miktarı aynı kaldığı için parasal taban da aynı miktarda artmıştır (Mishkin, 2004: ).

15 Para Arzının Belirlenmesi 3 Merkez bankası, parasal tabanı, yani dolaşımdaki nakit ve banka rezervlerinin toplamını kontrol edebilirken, bu toplamın dolaşımdaki nakit ve rezervler arasında bölünmesini belirleyememektedir. Bu anlamda, bir kişinin veya şirketin nakit olarak tuttuğu parayı bir bankaya yatırması dolaşımdaki nakit miktarını düşürürken banka rezervlerini aynı miktarda arttırdığı için parasal taban aynı kalır. Parasal taban banka rezervleri ve dolaşımdaki paranın toplamından oluşurken, para arzı vadesiz mevduatlarla dolaşımdaki paranın toplamıdır. Bu ikisi arasındaki ilişkide; birincisi, parasal tabanın bir bileşeni olan banka rezervleri para arzının bir bileşeni olarak düşünülemezler. Bir kişinin elinde bulunan bir banknot para olarak kabul edilir; çünkü bu banknot harcamalarda kullanılabilir. Buna karşılık bir bankanın kasasında rezerv olarak tutulan veya merkez bankasına yatırılan bir banknot harcamalarda kullanılamayacağı için para arzının bir parçası olarak düşünülemez. İkincisi, harcamalarda kullanılabildikleri için para arzı miktarının bir kısmını oluşturan vadesiz banka mevduatları parasal tabanın bir parçası değildir. Şekil : Parasal Taban ve Para Arzı Parasal taban Para arzı Rezervler Dolaşımdaki nakit Vadesiz mevduatlar Kaynak: Mankiw, 203: 395 Şekil de parasal taban ve para arzı kavramları şematik olarak gösterilmektedir. Burada da görüldüğü gibi dolaşımdaki nakit para, hem parasal tabanın hem de para arzının parçasıdır. Uygulamada, parasal tabanın çoğu ve para arzının yaklaşık yarısının dolaşımdaki paradan oluştuğu söylenebilir (Mankiw, 203: ) Para arzı modeli ve para çarpanı Para arzı modeline göre para arzı, para çarpanı ve parasal taban aracılığıyla belirlenmektedir. Başka bir ifadeyle, para arzı parasal tabanın belirli bir katsayı ile çarpımına eşittir.

16 32 Yılmaz AYDIN M = m x B Bu eşitlikte m parasal tabandaki bir değişikliğin para arzında (burada para arzı dar anlamda M i ifade etmektedir) ne kadar bir değişiklik yaratacağını gösteren para çarpanıdır. Merkez bankası uyguladığı politikalar ile parasal tabanı belirlerken para arzı, para çarpanı büyüklüğüne bağlı olarak parasal tabandan daha fazla artmaktadır. Bunun nedeni para çarpanı değerinin den büyük olmasıdır. Para çarpanı aşağıdaki şekilde elde edilir: B = C + R B = C + RR + ER B = c x DD + r DD x DD + r TD x t x DD + e x DD B = (c + r + r TD x t + e ) x DD DD = (c+r DD + r TD x t+e) x B (3.) Bu eşitlikte vadesiz mevduat hacmi parasal taban koşullarında tanımlanmaktadır. Nakit miktarı, nakit tercih oranı ile vadesiz mevduatların çarpımına eşittir. C = c x DD (). no lu eşitlik yerine yazılırsa; C = c (c+r DD + r TD x t+e) x B (3.2) elde edilen bu eşitlik, dolaşımdaki nakit miktarını parasal taban koşullarında tanımlamaktadır. Dar anlamda para arzı (M) nakit (C) ile vadesiz mevduatların (DD) toplamı olduğu için C ve D yerine değerleri yazıldığında ve gerekli düzenlemeler yapıldığında; M = C + DD M = c (c+r DD + r TD x t+e) x B + (c+r DD + r TD x t+e) x B M = +c (c+r DD + r TD x t+e) x B (3.3) M = m x B (3.4) eşitliği elde edilir. Buna göre, dar anlamda para arzı M (M) para arzı, parasal taban ve para çarpanı (m) aracılığıyla belirlenmektedir. Son eşitliğe göre, parasal

17 Para Arzının Belirlenmesi 33 tabandan para arzına ulaşmak için parasal taban belli bir katsayıyla çarpılmaktadır. Değişimi göstermek için (3) no lu eşitlik aşağıdaki gibi yazılabilir: M = m x B (3.5) Bu eşitlikte para çarpanı, m, m= +c (c+r DD + r TD x t+e) parasal tabandaki belirli bir değişiklik karşısında para arzının ne kadar değişeceğini göstermektedir. Çarpan değerinin büyüklüğü ise merkez bankası dışında bankalar ve halkın belirlediği değişik faktörlere bağlıdır. Para çarpanının önemli bir özelliği, mevduat çarpanı değerinden daha düşük bir değere sahip olmasıdır. Bunun nedeni, mevduatlar için ardışık genişleme söz konusu iken, nakit para için böyle bir durumun geçerli olmamasıdır. Şöyle de söylenebilir; parasal tabandaki artış miktarının bir kısmı nakit olarak tutulan miktarı arttırırsa, bu miktar mevduat yaratma sürecinde kullanılamayacaktır (Mishkin, 2004: ve Şıklar, 2004). Merkez bankası, açık piyasa işlemleri ile tahvil satın aldığında ek rezerv yaratarak parasal tabanı etkiler. Ek rezervler de kendisinden daha büyük miktarda vadesiz mevduat artışına yol açar. Bu durum aşağıda yer alan Şekil 2 de şematik olarak gösterilmektedir. Şekil 2: Para Arzı ve Parasal Taban İlişkisi C R C DD Kaynak: Tunca, 20: 99. Şekil 2 ye göre merkez bankası tarafından belirlenen parasal taban artışının, para arzını ne kadar artıracağı, parasal tabanın nakit veya rezerv biçiminde nasıl dağıldıklarına bağlıdır. Başka bir deyişle, merkez bankası iki nedenden dolayı para arzını tam olarak belirleyemez: Birincisi halkın nakit talebinin belirsiz olması ve ikincisi rezerv miktarının büyüklüğü konusunda bankaların etkili olmasıdır.

18 34 Yılmaz AYDIN Burada dar anlamda para arzı M için geliştirilen analiz, geniş anlamda para arzı M2 için de benzer sonucu vermektedir. Buna göre; M2 = M + TD M2 = C + DD + TD TD = t x DD tanımlarında C ve DD değerleri yerine yazıldığında ve gerekli düzenlemeler yapıldığında, M2 = +c+t (c+r DD + r TD x t+e) x B geniş anlamda para arzı ve ilgili para çarpanı eldi edilir: m 2 = +c+t (c+r DD + r TD x t+e) m 2, M2 para arzı için para çarpanını ifade etmektedir. Parasal tabandaki değişiklik ile M2 para arzındaki ilişki M2 = m 2 x B Biçiminde gösterilebilir. Burada parasal tabandaki ve para arzındaki değişim arasındaki ilişki için M2 = m 2 x B (3.6) Dar anlamda ve geniş anlamda para çarpanı katsayıları arasındaki önemli farklardan birisi, vadeli mevduat tercih oranı (t) büyüklüğünün M para arzını olumsuz, M2 para miktarını ise olumlu etkilemesidir. Bunun dışında M2 çarpanının önemli bir özelliği M çarpanından büyük olmasıdır. Bunun nedeni, vadeli mevduatların vadesiz mevduatlara göre daha düşük zorunlu rezerv uygulamasına tabi olmalarıdır (Mishkin, 2004: ) Para Çarpanı ve Para Arzını Belirleyen Faktörler Parasal tabandaki değişimin para arzını nasıl etkileyeceği para çarpanı katsayısına bağlıdır. Buna göre, vadesiz mevduatlar ve vadeli mevduatlar için uygulanan zorunlu rezerv oranları, serbest rezerv oranı, nakit tercih oranı ve vadeli mevduat tercih oranı para çarpanı aracılığıyla para arzını etkilemektedir. Para arzı, merkez bankasının dışsal olarak belirlediği faktörler dışında, piyasadaki gelişmelerden, yani içsel değişkenlerden de etkilenmektedir. Bu anlamda merkez

19 Para Arzının Belirlenmesi 35 bankası para arzını değil parasal tabanı kontrol eder; ancak parasal tabanı değiştirerek para arzını etkilemektedir (Mankiw, 203: 399). +c M = x B (c+r DD + r TD x t+e) Bu eşitlik, para çarpanı değerini belirleyen parametrelerin her birindeki değişim parasal tabandaki artış veya azalışın para arzını ne kadar ve ne ölçüde etkilediğini göstermektedir. Zorunlu rezerv oranları Burada geliştirilen modelde zorunlu rezerv oranları (r) merkez bankası tarafından belirlenen dışsal değişkendir. Zorunlu rezerv karşılıkları, merkez bankasının para arzını kontrol etmek için kullandığı klasik para politikası araçlarından birisidir. Merkez bankası, örneğin, genişlemeci para politikası uygulamak isterse, zorunlu rezerv oranını düşürür. Zorunlu rezerv oranı (r DD ) para çarpanı katsayısında paydada yer aldığı için para çarpanı değeri artar ve parasal tabandaki artışın para arzı üzerindeki etkisi daha büyük olur. Benzer şekilde merkez bankası daraltıcı para politikası uygulamak isterse zorunlu rezerv oranını arttıracaktır (Günal, 2006: 279). Bunun dışında zorunlu rezerv oranının azalması bankaların daha fazla serbest rezerv miktarına sahip olması ve böylece mevduat-kredi mekanizması ile yaratılan kaydi para miktarının artmasını sağlamaktadır. Serbest rezerv oranı Vadesiz mevduatların bir kısmının nakit olarak tutulması ve dolayısıyla kredi olarak verilmemesi para çarpanının ve para arzı artışının daha düşük olması anlamına gelmektedir. Bankaların serbest rezerv bulundurma kararlarında belirleyici olan faktör, serbest rezerv bulundurmanın alternatif maliyeti ya da aynı anlamda kullanılmak üzere fırsat maliyetidir. Serbest rezerv bulundurmanın alternatif maliyetleri arasında en önemlisi kredi olarak verilen miktarın azalması nedeniyle kaybedilen faiz geliridir. Bu anlamda, piyasa faiz oranları ile serbest rezerv miktarı arasında ters yönde bir ilişki bulunmaktadır. Piyasada geçerli faiz oranı yükseldiğinde vazgeçilen faiz geliri artacağı için serbest rezerv oranı daha düşük olacaktır. Serbest rezerv oranı ile piyasa faiz oranı arasındaki ilişki finansal varlıkların beklenen getirisindeki değişmelerle de açıklanabilir. Piyasa faizleri yükseldiğinde menkul kıymetlerin beklenen getirisi artar; bu nedenle finansal varlık olarak serbest rezerv bulundurmanın fırsat maliyeti, yani menkul kıymetlerden elde edilecek vazgeçilen getiri, yükseldiği için serbest rezerv oranı düşecektir. Bunun dışında serbest rezervlerin miktarı, bankaların karşılaştıkları mevduat giriş ve çıkışların düzenli olup olmamasına da bağlı olarak değişmektedir. Buna göre

20 36 Yılmaz AYDIN beklenen ani mevduat çıkışlarında gerekli nakit miktarının bulunması banka paniklerini önlemek açısından son derece önemlidir (Mishkin, 2004: 380). Nakit tercih oranı Para çarpanı ve para arzını belirleyen bir diğer faktör de nakit tercih oranıdır. Halkın vadesiz mevduatlara oranla ne kadar nakit talep edeceğini ifade eden nakit tercihi oranı para çarpanını olumsuz etkilemektedir. Nakit tercih oranının yüksek olması nakit talebinin vadesiz mevduatlara oranla artması anlamına gelmektedir. Vadesiz mevduatlar kredi vermek suretiyle yaratılan kaydi parayı artırırken nakit para mevduat-kredi akımından bir sızıntı olarak değerlendirilmektedir. Nakit tercih oranı, piyasa faiz oranı, enflasyon oranı, bankacılık sisteminin gelişmişlik düzeyi vb. faktörlerden etkilenmektedir. Buna göre piyasa faiz oranı artışı, nakit tercih oranı değerini düşürürken, enflasyon oranındaki bir artış nakit tercihini arttırmaktadır. Ayrıca bir ekonomide kayıt dışılığın yaygınlaşması ya da illegal faaliyetlerin varlığı da nakit tercih oranını arttıran bir faktörlerdir (Şıklar, 2004: 5-53). Vadeli mevduat tercih oranı Halkın vadesiz mevduatlara oranla vadeli mevduat tercihi para çarpanını etkilemektedir. Vadeli mevduat dar anlamda para arzı M in bir bileşeni olmadığı için para arzı yaratma sürecinde bir sızıntı niteliğindedir. Vadeli mevduat tercih oranı, öncelikle vadeli mevduatlar için uygulanan faiz oranı, alternatif finansal varlıkların beklenen getirisi vb. faktörler tarafından belirlenmektedir. Bu durumda, vadeli mevduatlara uygulanan faiz oranının yükselmesi olumlu, alternatif yatırım araçların beklenen getirisi tarafından olumsuz etkilenen vadeli mevduat tercih oranı dar anlamda para arzı miktarı belirlemektedir. Parasal Taban Parasal taban merkez bankasının kontrol ettiği bir büyüklüktür. Merkez bankası açık piyasa işlemleri ile rezerv miktarını ve parasal tabanı etkilemektedir. Merkez bankası, açık piyasa işlemleri ile alım yaparsa rezerv miktarı alım yapılan tahvil değeri kadar artar. Benzer şekilde merkez bankasının döviz veya altın alımı yapması da parasal tabanı arttırmaktadır. Bunun dışında merkez bankasının reeskont oranını artırması bankalar açısından merkez bankasından borçlanmanın maliyetinin artması anlamına gelmektedir. Bu nedenle reeskont oranının yükselmesi bankaların merkez bankasından borçlanma yoluyla sağlayabilecekleri rezervlerin azalması anlamına geldiği için parasal taban azalmasına yol açacaktır. Merkez bankasının kullandığı klasik para politikası araçlarından bir diğeri zorunlu

21 Para Arzının Belirlenmesi 37 rezerv oranı uygulamasıdır. Zorunlu rezerv oranlarındaki bir değişmenin parasal taban üzerindeki etkisi belirsizdir. Örneğin zorunlu rezerv oranı yükseldiğinde toplam banka rezervleri artabileceği gibi bankaların serbest rezervlerini azaltma girişimleri sonucunda toplam rezervler ve dolayısıyla parasal taban sabit kalabilir (Şıklar, 2004: 58-59). 4. PARA ARZININ İÇSELLİĞİ VE PARA ARZI TEORİSİ Dışsal para arzı, para arzının merkez bankası tarafından kontrol edildiği anlamına gelmektedir. Para çarpanını ve dolayısıyla para arzını belirleyen faktörlerin faiz oranından etkilenmediğini düşünen, daha doğrusu bu etkinin ihmal edilebilir düzeyde kaldığını savunan iktisatçılara göre para arzı dışsaldır. Diğer taraftan içsel para arzı, para çarpanını belirleyen faktörlerin faiz oranından etkilenmesi anlamına gelmektedir. Para arzının dışsal olması durumunda para arzı eğrisi yatay eksene dik, içsel olması durumunda ise pozitif eğimli olarak çizilmektedir. 4.. Para Arzının İçselliği: Farklı Yorumlar Ana akım iktisat okulları, örneğin Monetarist yaklaşım ve Neoklasik Sentezci Keynesyen yaklaşım, para arzının para otoritelerinin kontrolünde olduğunu varsaymakta, yani para arzını dışsal olarak ele almaktadır. Buna karşılık, Post Keynesyen yaklaşımda para arzının belirlenmesinde, firmaların, hane halklarının ve bankaların davranışları etkilidir. Başka bir deyişle, para arzının içsel olduğu savunulmaktadır. Bu anlamda, para arzının içselliği yaklaşımı, para arzının para talebinden bağımsız olarak ele alınamayacağı düşüncesine dayanmaktadır (Togay, 994: 47). Post Keynesyen iktisatçıların, iktisat literatürüne kazandırdığı, para arzının içselliği yaklaşımının temelleri 9. yüzyıla kadar uzanmaktadır. 23 Bazı Post Keynesyen iktisatçılar, para arzının içselliği teorisinin temellerinin, 9. yüzyıl başlarında Bankacılık Okulu (Banking School) Nakit Okulu (Currency School) tartışmasına kadar uzandığını ileri sürmektedir. Bankacılık okulunun önemli temsilcilerinden T. Tooke ve J. S. Mill, bankaların asli işlevinin piyasanın ihtiyaç duyduğu satın alma gücünü sağlamak olduğunu vurgulamışlardır. Bankacılık okuluna göre para arzı, kaydi paranın varlığı nedeniyle, piyasa ihtiyaçlarına göre değişebilir (Karabulut, 2005: 26). Bir başka deyişle, Bankacılık okulu, para ile kredinin talep 2 Buna rağmen, 980 lerin başına kadar, merkez bankalarının para arzını kontrol yetenekleri, ana akım içinde sayılabilecek iktisat okulları arasında tartışma konusu olmamıştır (Karabulut, 2005: 26).

22 38 Yılmaz AYDIN yanlı olduğu varsayımından hareket ettiği için, merkezi otoritenin para arzını kontrol edemeyeceğini vurgulamaktadır (Nesanır, 20: 8). Nakit okulu ve Bankacılık okulu, Klasik iktisat geleneği içinde para arzının yaratılmasına ilişkin farklı görüşleri savunan iki önemli iktisat ekolünü temsil etmektedir. Klasik iktisat öncesi ve Klasik iktisat içinde yer alan nakit okulunun başlıca temsilcileri arasında Henry Thornton (760-85), David Ricardo ( ) ve Lord Overstone ( ) yer almaktadır. Nakit okulu veya Nakit teorisi geleneği Klasik ve Neoklasik miktar teorisini ortaya çıkarmıştır. Bu yaklaşımın temel özelliği, mevduatların para arzı tanımı içinde yer almamasıdır (Anderegg, 2007: 69-70). Nakit okuluna göre para tanımı, altın ve merkez bankası ile taşra bankalarının banknotlarını kapsayan dar anlamda para arzını kapsamaktadır Bu kapsamda yer almayan diğer ödeme araçlarının para arzı tanımına alınması gereksizdir; çünkü, bu yaklaşıma göre, bu para miktarı ile diğer aktifler (mevduatlar, ticari krediler vs.) arasında güçlü ve istikrarlı bir ilişki bulunmaktadır (Işık, 2004: 46). Keynes para arzının nasıl belirlendiği konusunda farklı dönemlerde farklı görüşler ileri sürmüştür. Keynes in görüşlerini Geleneksel yaklaşım ile bağdaştırmaya çalışan Neoklasik Sentezci Keynesyen yaklaşımın önemli temsilcilerinden Hicks tarafından geliştirilen LM eğrisi çizilirken para arzının dışsal olduğu, yani nominal para miktarının merkez bankası tarafından belirlendiği varsayımından hareket edilmektedir. Para miktarının dışsal olduğu varsayımı, parasal aktarım mekanizması için dayanak oluşturmaktadır. Bu bağlamda, merkez bankası para arzını artırırsa, para piyasasında denge bozulur; para piyasasında arz fazlası gerçekleşir. Bu durumda faiz oranları düşecek ve para piyasası tekrar dengeye gelecektir. Böylece merkez bankasının para arzını artırması, faiz oranının düşmesine ve yatırım hacminin artmasına neden olmaktadır. Merkez bankasının para arzını belirlemesi, parasal aktarım mekanizmasında önemli sonuçlara yol açmaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki; merkez bankası tarafından belirlenen ve veri olarak kabul edilen dışsal para arzı yaklaşımı, ek para miktarının sisteme nasıl aktarıldığını açıklamamaktadır. Başka bir ifadeyle, merkez bankası para talep etmeyen banka dışı kesime ek para arzını nasıl aktarmaktadır sorusu bu yaklaşımda cevapsız kalmaktadır. Friedman tarafından literatüre kazandırılan ve para arzı artışının helikopterden banknotların atılması örneği ile açıklandığı Helikopter etkisi ( Hubschraubereffekt ), konuya basit bir açıklama getirmekle birlikte gerçekçi olmaktan uzaktır (Görgens vd., 2004: 740). Keynes in analizinde para, bugün ile gelecek dönem arasında bağ kuran önemli bir araçtır. Genel Teori de Marshall ın kısmı denge analizine bağlı kalarak,

23 Para Arzının Belirlenmesi 39 para arzının merkez bankası tarafından belirlendiği görüşünü benimseyen Keynes, daha sonra yayımlanan makalelerinde para arzının firmaların banka kredi talebine duyarlı olduğunu ifade etmiştir (Işık, 2004: 63-64). Keynesyen iktisatçılar arasında fikir birliği olmamakla birlikte Post Keynesyen iktisatçılar, ekonomide bir bütün olarak yaşanan gelişmelerden ve üretimden bağımsız bir parasal analiz yapılamayacağını savunmaktadır. Kredi kullanma maliyetlerinin azalması ve finansal kolaylıkların yaşandığı bir ekonomide para arzının dışsallığından söz etmenin mümkün olmadığı ileri sürülmektedir. Para arzı, böyle bir ekonomide, en azından belirli bir dereceye kadar içsel olarak belirlenmektedir. Para arzının üretim sürecinde ortaya çıkan kredi ihtiyacının sonucunda bankalar tarafından yaratıldığını savunan Post Keynesyen yaklaşımda üretimden bağımsız bir para arzı genişlemesi söz konusu olamaz. Özellikle, merkez bankasının son kabul merci olarak güvenilir ve kabul edilebilir senetleri geri çevirdiğinde, son borç veren ekonomik birim olarak varoluş sebebini tehlikeye atacağı ve bankacılık sisteminin güven unsurunun kaybolacağı vurgulanmaktadır. Böyle bir durumda Post Keynesyen yaklaşıma göre para arzı, ekonomik birimlerin nakit olarak tutmak istedikleri para ile banka mevduatlarına bağlı olarak değişmektedir (Cin, 202: 68-69). Monetarist yaklaşımda para talebi milli gelirin istikrarlı bir unsuru olarak görülmektedir. Para çarpanını etkileyen faktörlerden serbest rezervler ve nakit tercihinin genelde önemli değişimler göstermediği, yani para çarpanının istikrarlı ve değişiminin öngörülebilir olduğu düşünülmektedir. Piyasaların inisiyatifinde belirlenen istikrarlı para talebi ile para arzı birbirinden bağımsız, yani para talebi ile para arzını etkileyen faktörler farklıdır. Monetaristlere göre para arzı milli gelir artış oranında arttırılmalıdır. İstikrarlı bir para ihtiyacı duyan piyasalar, bu istikrar bozulmadığı sürece, para arzı üzerinde baskı oluşturmazlar. Başka bir deyişle, para talebi piyasaların, para arzı ise merkez bankasının kontrolünde gerçekleşmektedir (Paya, 203: 7-8). Para arzı teorisi konusunda Ortodoks yaklaşımı temsil eden Monetarist yaklaşımda para, halkın nakit para talebine göre merkez bankası tarafından kolayca azaltılıp arttırabilen stok ve dışsal bir değişkendir. Dolayısıyla ekonomide üretimden tamamen bağımsız bir para miktarı helikopterden atılmış veya ağaçtan düşen bir meyve gibidir (Cin, 202: 67) Para Arzı Eğrisi Yukarıdaki açıklamalara göre Neoklasik ve Monetarist yaklaşımda, para arzının, merkez bankasının kontrolünde olduğu varsayılmakta, yani para arzı dışsal olarak ele alınmaktadır. Post-Keynesyen iktisatta ise para arzı, genel olarak hane halklarının, firmaların ve bankaların davranışlarının sonucunda, iktisadi hayatın gereksinmelerine bağlı olarak belirlendiği için para arzı içsel olarak ele alınmaktadır (Erataş vd., 205: 399).

24 40 Yılmaz AYDIN Para arzının dışsal olması, para arzını belirleyen söz konusu faktörlerin dışsal olduğu, yani örneğin faiz oranı gibi değişkenlerden etkilenmediği anlamına gelmektedir. Başka bir deyişle, para arzını belirleyen faktörlerin model dışında belirlendiği, veri olduğu kabul edilmektedir. Buna karşın, söz konusu bu faktörlerden bir kısmının model içinde belirlenmesi, yani faiz oranından etkilenmesi para arzının içsel olduğunu ifade etmektedir. Dışsal Para Arzı Para arzını belirleyen faktörler model dışında, yani iktisadi değişmelerden bağımsız bir şekilde belirleniyorsa dışsal para arzı söz konusudur. Dikey eksende faiz oranının (i) ve yatay eksende para arzının (M) yer aldığı grafikte, dik olarak çizilen para arzı eğrisi, para miktarının faiz oranı ile ilişkisi olmadığını göstermektedir. 34 Burada faiz oranlarındaki bir değişmenin, örneğin nakit tercih oranı veya serbest rezerv oranını etkilemediği veya bu etkinin ihmal edilebilir bir etki olduğu varsayılmaktadır. Dolayısıyla para çarpanı ve parasal taban modelde dışsal değişkenler olarak görülmektedir. Bu durumda aşağıda Şekil de görüldüğü gibi para arzı eğrisi yatay eksene dik olarak çizilmektedir. Şekil 3 e göre para arzını belirleyen tüm değişkenler modelde dışsal kabul edildiği için (4.) no lu denklemde yer alan parametrelerdeki bir değişme para arzı eğrisinin paralel şekilde sağa ya da sola kaymasına yol açmaktadır. i Şekil 3: Dışsal Para Arzı M 2 M 0 M M = +c (c+r DD + r TD x t+e) Kaynak: Şıklar, 2004: 60. x B (4.) M 3 Para arzı eğrisi M, dar anlamda para arzı M esas alınarak çizilmiştir.