EYLEMLERDE ÇOKANLAMLlLlK: SÖZLÜK VERİsİNİN DERLEM TEMELLİ GÖRÜNÜMLERİ i

Transkript

1 EYLEMLERDE ÇOKANLAMLlLlK: SÖZLÜK VERİsİNİN DERLEM TEMELLİ GÖRÜNÜMLERİ i Aygül UÇAR ve Özlem KURTOGLU Jkfersin [Iniversitesi aygulucar@gmail.com, ozlemkurtoglu77@hotmail.com 1. GİRİş Bir sözcüğün farklı ancak birbiriyle bağlantılı birden çok anlamı olması olarak tanımlanan çokanlamlılık (Aksan, 1999; 2000; Cruse, 1986; Lyons, 1977; Panman, 1982; Taylor, 1995), dili anlambilim açısından tanımlama ve inceleme sorunlarından biridir. Gülmece ve sözcük oyunları için kaynak oluşturması dışında çokanlamlılık gündelik dil kullanımlarında nadiren sorun yaratır. Ancak çokanlamlılık dili anlambilimselolarak, özelikle anlambilim kuramları ve uygulamaları (örn. çeviri ya da sözlükbilim) açısından, tanımlama ve inceleme sorunlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Gündelik dil kullanımlarında çokanlamlılıkla ilgili sorun yaşamayan anadili konuşucuları, bir sözcüğün birden fazla anlamının olabileceğini genellikle sözlük kullanımı ile farkındalık düzeyine taşırlar (Fillmore ve Atkins, 2000: 91). Sözcüklerin farklı anlamlarını ortaya koymayı amaçlayan deneysel çalışmalarda bağlarnın göz önüne alınması gerekir. Sözcükleri kullanıldığı bağlam içerisinde vermesi nedeniyle, dil derlerni, bir sözcüğün farklı anlamlarının tanımlanması ve gerçek bağlamsal anlamının belirlenmesi açısından önemlidir ve gerçekleşmiş dil verisinden oluşması nedeniyle araştırmanın güvenilirliğinin artırılmasına katkıda bulunur. Dil derlemi ayrıca sözcüklerin kullanım sıklığının bilgisini içermesi bakımından da özellikle sözlük yazarları için önemlidir. Çünkü sözlükte bir sözcüğün hangi anlamının önce verileceği, o sözcüğün derlemdeki farklı anlamlarının sıklığına bakılarak kararlaştırılabilir. Bu çalışmanın amacı, derlem-temelli bir yaklaşımla çokanlamlı al- eyleminin Türkçe sözlüklerdeki anlamlarını deri em üzerinden sorgulamak; bu eylemin öntip anlamını, en sık kullanı lan diğer anlamlarını ve birlikte kullanıldığı sözcüklerle oluşturduğu örüntüleri bağımlı dizinler yardımıyla belirlemektir Kuramsal Çerçeve Derlem anlambilimi, çok sayıda metnin bir araya getirilmesiyle oluşturulan gözlenebilir veriyi, sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin anlamlarını ve kullanımlarını gösteren temel kanıt olarak kullanarak dili inceleyen bir yaklaşımdır. Stubbs (2005: 20) 'Anlam kullanımdır' sözüyle sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin anlamlarının, kullamldıklan farklı dilsel ve sosyal bağlarnlara göre değiştiğini anlatır. Bir başka deyişle, sözcükler, anlamlarını sıklıkla birlikte kullanıldıkları sözcüklerden edinirler. Stubbs (2005:29) eşdizimliliği, "sözcüklerin sıklıkla bir arada kullanılması" olarak tanımlar. Derlem dilbiliminin temel aracı olan bağımlı dizinler yazılımı, seçilen bir sözcugun derlemdeki tüm kullanımlannın örneklerini gösterir ve o sözcüğün kullanıldığı bağlarnı solundaki ve sağındaki sözcükleri de gösterecek biçimde ekrana yansıtır. Böylece, sözcüklerin eşdizimliliklerine bakılarak onların farklı anlamları ve kullanım sıklığı tespit edilebilir. Bağımlı dizinler incelenerek bir sözcüğün ya da öbeğin en sık karşılaşılan anlamı ve eşdizimli olarak kullamldığı sözcük ya da öbekler, yani o sözcüğün/öbeğin tipik anlam ve 398

2 kullanımları bulunabilir. Eşdizimlilikler bir sözcugun anlam alanını bulmak için de kullanılabilir. Anlam alanı, birbiriyle değişik ilişkiler içerisinde olan sözcük demetlerini anlatmak için kullanılır. Bu ilişkiler aynılık, farklılık, gerektirim gibi mantıksal ilişkiler olabileceği gibi, konu alanına dair ilişkiler (örneğin parayla ilgili sözcükler, sporla ilgili sözcükler vb.) de olabilir (Hunston, 2002: 78). Eşdizimliliklerin incelenmesiyle, bir sözcüğün anlam ezgisi de bulunabilir. Anlam ezgisi, tutarlı bir dizi eşdizim öğesinin yakınlığı ile oluşturulan anlamdır (Louw, 2000; Partington, 1998, 2004; Stubbs, 2001; Sinclair, 1991). Örneğin Stubbs, (1995; 1996) CAUSE sözcüğünün eşdizim örüntülerini inceleyerek, bu sözcüğün genellikle 'kötü bir şeyi' gösteren adlarla (AIDS, cancer, problem, illness, disaster vb.) kullandığı sonucuna varınıştır. Anlam ezgisi, tek tek sözcüklerden çok tüm öbeğin anlamını içerir ve ancak bir sözcük ya da öbeğin çok sayıdaki örneklerine bakılarak bulunabilir çünkü anlam ezgisi bir sözcük ya da öbeğin tipik kullanımına bağlıdır (Hunston, 2002: 142). 2. YÖNTEM Bu çalışmada, devam eden Türkçe Ulusal Dil Derlemi (TUDD) projesinin alt derlemi olan 1 milyon sözcüklük Türkçe Kurgusal Metinler (TKM) Derlemi 'nde en sık kullanılan 50 sözcük içerisindeki 19 eylem arasında 13. sırada yer alan çokanlamlı al- eyleminin farklı anlamları ve sıklıkları, derlem dilbilimi yöntemiyle, bağımlı dizinlerin incelenmesiyle belirlenmiştir. Al- eylemi et-, 01- ve yap- katkısız eylemleri (light verbs) çıkarıldıktan sonra io. sırada yer tadır. Al- eyleminin TKM Derlemi'ndeki bağımlı dizinleri No oj Programı (Silberztein, 2003) yardımıyla bulunmuştur. Bağımlı dizinler al- eyleminin öncesi ve sonrasında l O'ar sözcük olacak şekilde oluşturulmuştur. İçinde 'al' geçen 'alan (Ad)', 'alman', 'alın (Ad)' 'altı' gibi sözcükler çıkarıldıktan sonra toplam 3718 bağımlı dizin elde edilmiştir. NooJ programından öncelikle 'al-' eylem olarak aranmıştır. Bağımlı dizinler FileMaker Pro 7 ile incelenmiştir. Al- eyleminin anlam ve kullanımları (l)'de örneklendiği gibi sayısal birer değer verilerek kodlanmıştır. Bağımlı dizinlerde atasözü ya da deyim olanlar (örneğin, Al takke ver külah, al gülüm ver gülüm, alıp başını gitmek vb.) "Diğer" başlığı altında toplanmıştır. (1) i ---> bir nesneyi el ile tutmak 2 ---> satın 3 ---> bir şeyi para ödeyerek > İlham > Yerini Diğer ---> Atasözü ve deyimler Hunston'ın (2002) belirttiği gibi bağımlı dizinler dilin kullanımına ait örnekleri bağlam içinde sıralar. Onları yorumlamaz. Yorum için araştırmacının sezgi ve bilgisi gereklidir. Yani bağımlı dizinler otomatik bir anlam ayrımına varamaz. Bu, ancak insan yargısı ile yapılabilir. Bu çalışmada, al- eyleminin 3718 bağımlı dizini incelenerek, bu eyleminin 260 farklı kullanım bağlamı bulunmuş, bunlar teker teker işaretlenmiş, işaretlenen kullanım bağlamlarının sıklığını bulmak için FileMaker'ın "bul" modu kullanılmıştır. Örneğin "Sehpamn üzerinde duran pirinç çanağın içindeki çikolatalardan birini aldı" bağımlı diziniyle örneklenebilecek al- eyleminin 1 ile işaretlenen 'bir şeyi elle ya da başka bir şeyle tutmak' anlamının sıklığı 396'dır. 399

3 3. BULGULAR VE YORUMLAR AI- eyleminin Türkçe sözlüklerdeki anlamları Tablo i'deki gibidir. Türk Dil Kurumu'nun yayınladığı Türkçe Sözlük'te (2005) ilk sırada yer alan anlam, "bir şeyi elle veya başka bir araçla tutarak bulunduğu yerden ayırmak, kaldırmak"tır. Dil Derneği'nin yayınladığı Türkçe Sözlük'te (2005) ise "bir şeyi ya da kimseyi bulunduğu yerden ayırmak" anlamı ilk sırada yer tadır. Tablo 1 AI- Eyleminin Sözlüklerdeki Anlamları TDK Türkçe Sözlük (2005) Dil Derneği Türkçe Sözlük (2005) ı. Bir şeyi elle veya başka bir araçla 1. Bir şeyi ya da kimseyi bulunduğu yerden tutarak bulunduğu yerden ayırmak, ayırmak: çocuğu okuldan aldı. "Benimle atı kaldırmak: "Sağ elinin çevik bir hareketiyle almaya gelecek misin?" - Y. Kemal başındaki tülbendi çekip aldı" - N. Cumalı 2. Bir şeyi, bir nesneyi elle, araçla vb. ile tutarak 2. Bir şeyi veya kimseyi bulunduğu yerden bulunduğu yerden ayırmak, kaldırmak: Kalemi ayırmak: "çocuğu okuldan aldı" masadan aldı. Şekeri maşayla aldı. 3. Birlikte götürmek. 3. Yanında bulundurmak: Sokağa çıkarken 4. Satın : "Biz bir ya da iki parti alır, şemsiyemi alacağım. çekiliriz piyasadan." - N. Cumalı 5. Ele geçirmek, fethetmek: "Fakat aldıkları yerlerin ahalisini Türkleşıire-mediklerinden bu büyüklük onların zayıf düşmesine sebep olmuş." - Ö. Seyfettin 4. Birlikte götürmek: "... sabah; gelip beni otelden aldılar." - A. Nesin 5. Satın : Ev. Kumaş Sözlüklerde bir sözcüğün ilk anlam maddesinde o sözcüğün öntip anlamının sunulması beklenir. Öntip anlam aynı zamanda bir sözcüğün dilde en sık kullanımı olan anlamıdır. AIeyleminin TKM Derlemi'ndeki anlam ve kullanım sıklıkları Tablo 2'deki gibidir. Buna göre al- eyleminin "bir şeyi para ödeyerek " anlamının sıklığı 428, "satın " kullanımının sıklığı ise 52'dir. Bu iki anlam toplamda 480 kullanım sıklığı ile TKM Derlemi'ndeki en yüksek sıklığa sahip anlamdır. Türkçe Sözlüklerde 1. ve 2. anlam maddesinde yer alan "Bir şeyi elle ya da başka bir araçla tutmak" anlamının sıklığı ise 396'dır. "Birlikte götürmek, gitmek" anlamıyla "yanına " kullanımının sıklığı toplamda 22Tdir. Tablo 2 Al- Eyleminin Anlam ve Kullanım Sıklıkları Anlam / Kullanım Sıklık Bir şeyi para ödeyerek Satın Toplam Bir şeyi elle ya da başka bir araçla tutmak 396 Birlikte götürmek, gitmek 165 Yanına Toplam Bir şeyi / kimseyi bir yerden ayırmak (-DAn ) 142 Nefes 107 Eline 88 Soluk

4 Alan yazınında, anadili konuşucularının ilk akıllarına gelen anlamının, çokanlamlı sözcüğün temel anlamı olduğu düşünülmektedir (Grober, 1997; Gilhooly ve Logie, 1980; Durkin ve Manning, ı989). Bu görüşten yola çıkarak, Uçar'da (2009) çokanlamlı eylemler üzerine anadili konuşucularının sezgilerini ölçmeye yönelik olarak uygulanan ankette, anadili konuşucularının ankete verdiği yanıtlar doğrultusunda, Tablo 3'te de görüldüğü gibi, aleyleminin temel anlamı satın olarak belirlenmiştir. Bu sonuç TKM Derlemi'ndeki anlam ve kullanım sıklıkları ile örtüşmektedir. Satın anlamı Tablo 1'de görüldüğü gibi, TDK Türkçe Sözlük (200S)'te 4. sırada, Dil Derneği Türkçe Sözlük (200S)'te ise s. sırada yer tadır. Tablo 3 Al- Eylemi için deneklerin en sık ürettikleri anlamlar AI- Sıklık Yüzde Beğendiği arabayı sonunda aldı. 87 % 64,4 Postacıdan mektubu aldı. 16 % 11,9 Masanın üstündeki kalemi aldı. 14 % 10,4 Sokağa çıkarken şemsiyesini de aldı. 2 % I,S Milli atlet altın madalyayı aldı. 2 % I,S Bu küp 10 kilo balı aldı. 1 % 0,7 Türkler istanbul'u 14S3'te aldı. 1 % 0,7 Diğer 12 % 8,9 (Uçar, 2009) TKM Derlemi'nde al- eyleminin kullanımlarına bakıldığında, al- eyleminin geçişme yoluyla ve katkısız eylemler ile oluşturulan karmaşık yüklemlerde yer alma oranının oldukça yüksek olduğu ve çeşitlilik gösterdiği söylenebilir. Tablo 4'te al- eylemi ile kurulan karmaşık yüklemlerden örnekler verilmiştir. Tablo 4 Al- Eylemi ile Kurulan Karmaşık Yüklemler Karmaşık yüklemler Abdest intikam / öç Cephe Destek izin Karar Duş / banyo Duyum Emir Esir Görev İbret ilham Koku / tat Komut Nişan Not Öğüt Önlem Öpücük Rol Sır Taktik Tavır Tedbir Tepki Teslim Yanıt / cevap Yudum / lokma Zevk / haz / keyif 3.1. Anlam Alanları Anlam alanı anlambilimsel yakınlık açısından birbirleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak bağlantılı olan anlam demetidir. TKM Derlemi'nde al- eyleminin eşdizimliliklerine bakılarak anlam alanları belirlenmiş ve bu eşdizimlilikler beş farklı anlam alanında incelenmiştir. Anlam alanlarından ilki Tablo S'te örnekleri ve sıklıkları verilen beden bölümü anlam alanıdır. Beden bölümü anlam alanında 107 kullanım sıklığıyla nefes ilk sırada yer tadır. Bu kullanımı sırasıyla 88 ve 84 kullanım sıklıklarıyla eline 401

5 ve soluk izlemektedir. Eline kullanımında "el" beden bölümünün açıkça kullanıldığı, nefes ve soluk kullanımlarında beden bölümünün açıkça belirtilmediği görülmektedir. Ancak "nefes" ve "soluk" için "burun" beden bölümünün kullanılması gerekliliğinden yola çıkılarak bu iki kullanım da Beden bölümü anlam alanı içerisinde ele alınmışlardır. Tablo 5 Beden Bölümü Anlam Alanı Beden Bölümü Sıklık Beden Bölümü Sıklık Elinden Ağzından laf Nefes Eline Soluk Göze Kucağına Gözünü / göz Gözlerini bir şeyden alamamak Eşdizimliliklerin incelendiği ikinci anlam alanı Tablo 6'da görülen Yer anlam alanıdır. Yer alam alanı içerisinde birini / bir şeyi bir yere anlamı 108 kullanım sıklığıyla ilk sırada yer tadır. Bu anlamı sırasıyla 20 kullanım sıkhğıyla arasına / aralarına, 14 kullanım sıklığıyla birini işe / kadroya / ekibe ve iokullanım sıkhğıyla banda / kayda izlemektedir. Tablo 6 Yer Anlam Alanı Yer Sıklık Yer Sıklık Birini / bir şeyi bir yere Arasına / aralarına Birini işe / kadroya / ekibe Banda / kayda Üçüncü anlam alanı Tablo 7'de kullanımları ve sıkhkları verilen bilgi / öğrenme anlam alanıdır. Bu anlam alanında en yüksek kullanım sıklığı 49 ile haber kullanımına aittir. Bunu 22 kullanım sıklığı ile ders / kurs, 16 kullanım sıklığı ile bilgi, 15 ve 14 kullanım sıklıkları ile yanıt ve cevap izlemektedir. Bilgi / öğrenme anlam alanındaki diğer kullanımları ile sıklıkları Tablo 7'de verilmektedir Tablo 7. Bilgi / Öğrenme Anlam Alanı Bilgi / öğrenme Haber Ders / kurs Bilgi Yanıt Cevap Sıklık Bilgi / öğrenme Emir / direktif Ağzından laf Eğitim Söz Selam Sıklık Kontrol/güç anlam alanı TKM Derlemi'nde eşdizimliliklerin incelendiği dördüncü anlam alanıdır. Bu anlam alanında en sık görülen kullanım... altına kullanımıdır. Kontrol! güç anlam alanında incelenen diğer kullanımlar ise esir, sorumluluk, gözaltına, ablukaya gibi kullanımlardır. Tablo 8'de kontrol/güç anlam alanındaki diğer kullanımlar ve sıklıkları verilmektedir. 402

6 Tablo 8. Kontrol/Güç Anlam Alanı Kontrol/Güç Sıklık Kontrol/Güç Sıklık... altına 26 Kıskacına 2 (boyunduruk, koruma, etki, garanti, güven vb.) Esir Sorumluluk Gözaltına Ablukaya İdareyi ele Kontrolü Yetki Beşinci anlam alanı algısal / bilişsel / duygusal durum başlığı altında toplayabileceğimiz kullanımları içermektedir. Zevk 40 kullanım sıklığı ile bu anlam alanında ilk sırada yer tadır. Bu kullanımdan sonra sırasıyla, 28 kullanım sıklığıyla koku / tat, 16 kullanım sıklığıyla intikam, 15 kullanım sıklığıyla keyif izlemektedir. Algısal / bilişsel / duygusal durum anlam alanında incelenen diğer kullanımları ve sıklıkları Tablo 9' da verilmektedir. Tablo 9 Algısal, Bilişsel, Duygusal Durum Anlam Alanı Algısal, bilişsel, duygusal durum Zevk Koku / tat İntikam Öç Keyif Sıklık Algısal, bilişsel, duygusal durum 40 Öfkesini / hıncını 28 Hafife 16 Haz 15 Dikkate 1i Sıklık ıo Eşdizimlilikler Bu bölümde, beden bölümü anlam alanından eline /, yer anlam alanından kucağına, bilgi / öğrenme anlam alanından haber, cevap ve yanıt, kontrol/güç anlam alanından (boyunduruk, koruma, etki vb.) altına, algısal / bilişsel / duygusal durum anlam alanından zevk, haz ve keyif, eşdizimlilikleri açısından incelenmiştir. Beden bölümü anlam alanındaki "bir şeyi elle tutmak" anlamında kullanılan ve eline eylemlerinin eşdizimlilikleri Tablo l O'da verilmiştir. 403

7 Tablo LO ve (2)'de görüldüğü gibi, içerisinde "eline" sözcüğü geçmese bile eyleminin Tablo 10 Almak / eline arkadaşları. Masada duran tabancasını aldı. Penceredeki gazeteyi yırttı. Bulanık...düşündü özözüne. Tası aldı dosya gözüme ilişti. Camı açtım, aldım dosyayı de kanepenin üstündeki kitap açacağını aldım Sadece uzanıp porselen bibloyu almış Ama kime? Kalktı, çantasını aldı Kadehleri masaya koydu. Şişeyi eline aldı Adam kırılan cam parçalarını eline almıştı.dibine kadar içti ayranı. İçinde evin alımıyla ilgili 1960 tarihli... Komi dizlerinin üstüne çökmüştü,, kadına, "Ben gidiyorum!" diye seslenip, içine baktı. Yirmi üç yıllık öğretmenli... Sema'ya bakarak "Patlatalım mı?" diye Bir araç daha durdu, sürücüsü başını ardından Cevdet Yoldaş, eline aldı... Duygu yüklü konuşmasına başladı; megafonu seyreden Tina, eline yanık kremini alıp aşağıya indi. Geç vakitte gelen Mikrofonu zorlukla eline alan Müren, "Güleyim mi ağlayayım mı?" Kahvaltı sofrasındaki zeytini aldı eline. Zeytin titredi kızın avucunda. "eli ile tutmak" anlamına gelen kullanımları ile "eline " örüntüsü karşılaştırıldığında, olumlu tümeelerde herhangi bir anlam ya da kullanım farkına rastlanmamıştır. (2) Olumlu tümce: Şenol, yere doğru eğilip eline bir avuç toprak aldı.= Şenol, yere doğru eğilip bir avuç toprak aldı. Tablo II'de ise eline yapısının olumsuz kullanımları yer tadır. Tablo II'deki örneklerde "eli ile tutmak" anlamının olumsuzu için yalnızca "eline almamak" eşdizimliliği kullanılmakta, tek başına almamak eylemi bu anlamda kullanılmamaktadır. Tablo 11 eline almamak Eşdizim örüntüleri Anlam Ezgisi Eline gazete almaz, başbakan kim diye sor, zor bilir.... zamandan beri eline kalem almamış... O gün bugün elime kitap almadım. Kitap okumayı çok severim ama inan ki elime kitap alacak vaktim yok... Olumsuz ( -ALışKANLıK) (3) ve (4)'te görüldüğü gibi, eline almamak eşdizimliliği kullanılarak kurulan tümeelerde eline sözcüğü tümeeden çıkarıldığında tümcenin anlamı değişmekte, satın almamak anlamı ortaya çıkmaktadır. (3) Olumsuz tümce: Kitap okumayı çok severim ama inan ki elime kitap alacak vaktim yok... (okumak) Kitap okumayı çok severim ama inan ki kitap alacak vaktim yok... (satın ) 404

8 (4) Olumsuz tümce: O gün bugün elime kitap almadım. O gün bugün kitap almadım.(satın (okumak) ) Yer anlam alanına giren örnekler "birini / bir şeyi (bir yere) " yapısı içerisinde kullanılmaktadır. Bunlardan odasına / arabasına / kıyıya / gişeye gibi örnekler, nötr bir anlam ezgisine sahiptir. Bu yapı içinde kullanılan, aynı zamanda beden bölümü ile ilgili sözcükleri de içeren örnekler birini / bir şeyi kucağına / avucuna / sırtına /omzuna şeklinde geçmektedir. Sırtına / omzuna nötr bir anlam ezgisine sahipken avucuna bu derlemdeki kullanımlarında olumlu bir anlam ezgisine sahiptir. Kucağına ise bazı kullanımlarda olumlu, bazılarında ise nötr anlam ezgisi taşımaktadır. Derlemde "birini / bir şeyi bir yere " yapısını taşıyan odasına / arabasına / kıyıya / gişeye gibi örnekler bulunmasına rağmen, bu yapı ile kullanılan beden bölümleri ile ilgili örneklerin sıklığı daha fazla olduğu için 36 kullanım sıklığına sahip olan kucağına yapısı incelenmiştir ve Tablo 12'de gösterilmiştir. Tablo 12 kucağına Anlam öz. Anlatım Eşdizim örüntüleri Anlam ezg. + canlı çocuğu kucağın SEVGİ Olumlu + insan kardeşini a... aldı kucağına. "Ah benim kızını canım torunum" dedi... kucağına alıp sevmeye başladı TESELLİ bebeği Emin'i kucağına alarak oğlunu "Erkekler ağlamaz" dedi. sevgilisini.. kucağına aldı. "Ağlamasın torunlarını benim cici yavrum" KORUMA.. ayağı kayarken kucağıma aldım + canlı kedi yi kucağın SEVGİ Olumlu - insan a Kucağına aldı kediyi. Okşadı. Başına bir öpücük kondurdu. telefon rehberini telefon rehberini kucağıma alıp kağıt satır satır hatmederek... Nötr - canlı tomarını kağıt tomarını almıştım kucağıma bebekmiş gibi Kucağına, <+insan> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında, sevgi, teselli, koruma belirten eşdizim örüntüleriyle birlikte yer tadır ve olumlu anlam ezgisine sahiptir. <-İnsan> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında yine sevgi belirten eşdizim örüntüleriyle birlikte görülmekte ve olumlu anlam ezgisi taşımaktadır. <- Canlı> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında ise nötr bir anlam ezgisi taşımaktadır. 405

9 Tablo 13' de bilgi / öğrenme anlam alanına giren yapılardan haber ve eşdizimlilikleri verilmiştir. Olumlu tümeelerin yer aldığı bu örneklerde alınan haberin içeriği ya da niteliğinin belirtildiği görülmüştür. Tablo 13 haber Az sayıdaki gazetecinin isyan edeceği haberini alan kimi yöneticiler... Sabah bu haberi aldı ve taktik değiştirdi Anadoludan iyi haberler almıştı. Rektörlükten içimi rahatlatan haberi aldıktan sonra eve döndüm. Tablo 14'teki olumsuz kullanımlarda ise haberin içeriği ya da niteliği belirtilmemiştir. Bu türncelerde alınamayan haber kişinin kendisiyle ilgilidir. Örneğin, "Bir gün ortadan ansızın toz oldu. İki yıl kadar hiçbir haber alamadık." tümcesinde haberin içeriği, haber alınamayan kişiyle ilgilidir. Tablo 14 haber alamamak ansızın toz oldu. İki yıl kadar hiçbir haber ne oğlunu aramış, ne kocasını... Hiç haber alamadık alarnamıştı Tony'den bir daha hiç haber alamadım Mary de henüz annesinden bir haber alamadı kardeşlerimi Yurt dışına çıkmış ondan. Bülent, annesiz. St. Croix'ya,. Ama alacak! görmeye gidersin. Hiç alamadım "Ne herifler var haberlerini dünyada, Yakınlarımdan haber alamıyorum Koskoca bir kent göçtü,... ortaya çıkmaya karar verinceye kadar haber alamayacak Adam ondan. Tablo 15'te bilgi / öğrenme anlam alanına giren cevap ve yanıt yapılarının eşdizimlilikleri yer tadır. Hunston (2002:48) yakın anlamlı sözcüklerin aynı örüntüyü paylaşabileceklerini vurgular. Bu örneklerde de cevap ve yanıt yapılarının ikisinin de anlam ve yapı bakımından aynı örüntü içerisinde olduğu görülmektedir. Tablo 15 Cevap / yanıt... tüm sorularına cevap Bu soruya Şişmanca adam ise,... bir daha sordu....yalvardım, ama bir cevap... gelininden hala bir yanıt alırsm alacağı aldığı Aldığı alamadım alamamıştı. Bahçedeki yolculuğumuz... yanıtm çok önemi yoktu, cevaptan çok hoşnut kalmış.. yanıt, her şeyi açıklamanın,. Demekki....Yaşlı lider, onun bu tavrı Aynı örüntüde olan sözcükler benzer anlam görünümlerini taşıma eğilimindedirler. Tablo 16'da gösterilen"... altına " yapısının kullanımında statü, ekonomik durum vb. açısından daha güçlü olanların, sözü edilen eylemin kılıcısı durumunda olduğu 406

10 gözlenmektedir. Bu eşdizimliliklerde yöneten-yönetilen (halk), doktor-hasta, öğretmenöğrenci vb. arasındaki güç ilişkileri görülmektedir. Tablo altına GÜÇSÜZ ANLATıM GÜÇLÜ bu halkın hepsini boyunduruk altına biz (yönetenler) bunları (kuşları) Kendisinden aşağı olan bir koruma altına Avrupalılar ınsan şeyı olayları kontrol altına Belediye Başkanı yolcuların her hareketlerini, alamamak davranışlarını, etrafa bakış kontrol altına şekillerini, fızyonomilerini o geleceğini hayatlarını garanti altına teminat altına çocuk O kendisini (bir kişiyi) etki altına cinler / bazı gizemli güçler onu da etkisi altına yıllardır bu evde yaşanan etrafındakileri tesir altına korkunç hava heyecan dalgası ülkenin gerçek siyasal egemenlikleri altına büyük arazi sahipleri yaşamını akıl ve ruh hastalarını tedavi altına Siz (doktorlar) Karadeniz kıyılarını abluka altına Donanma doğayı denetim altına ınsan çevredeki bütün sanatçıları hüküm altına zengin ve zanaatkarları bizi (öğrencileri) büyüsü altına sert bir öğretmen köylüleri kanad(ının) altına ağa Doğu sınırını güven altına komutan Algısal / bilişsel / duygusal durum anlam alanına giren zevk, haz ve keyif sırasıyla Tablo 17, 18 ve 19'da verilmiştir. Zevk, hayat, ilişki, öğrenme, çalışma, sanat, oyun / yarış anlam alanlarına giren sözcüklerle ve kendisine ya da başkasına yönelik acı, zarar, istenmeyen durum belirten sözcüklerle eşdizimli olarak kullanılmıştır. 407

11 Tablo 17 Zevk ANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıM HAYAT hayattan/yaşamdan uyumlu ve iç içe yaşamaktan hayatın her anından ilişki öpüşmek, koklaşmak, sevişmekten sevişmekten/cinsel ilişkiden arkadaşlığından ÖGRENME ÇALIŞMA SANAT OYUNNARIŞ Kendisine/başkasına yönelik ACı ZARAR İSTENMEYEN DURUM siyasetten konuşmaktan açıkça belli olan bir anlatılan konudan eski adet ve gelenekleri öğrenmekten kitap okumanın filmden iki sacı birbirine kaynatmaktan zevk zevk almamak zevk hiç zevk almamak zevk zevkini zevk oyundan araba yarışından değişik bir zevk itaat etmekten acılardan garip bir canımı acıtmaktan acısından kavga etmekten zevk Haz (Tablo 18), edebiyat, hayat ve (kendisine ya da başkasına yönelik) acı, zarar, istenmeyen durum anlam alanlarına giren sözcüklerle eşdizimli olarak kullanılmıştır. Haz ile yakın anlam ve kullanımlara sahip zevk ve keyif karşılaştırıldığında, garip bir zevk ve garip bir keyif kullanımlarının bulunmamasına rağmen, garip bir haz kullanımının olduğu görülmüştür. Tablo 18 Haz ANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıM EDEBİYAT Arif'in şiirlerinden büyük haz bir HAYAT tekdüze yaşamaktan gizli bir haz Kendisine/başkasına yönelik ACı ZARAR istenmeyen DURUM Nazi subayı gibi görünmekten bu durumdan yaralayıcı, küçük düşürücü sözlerinden haz garip bir haz gizli, garip bir haz almaya başlamak 408

12 Keyif (Tablo 19), sanat, öğrenme, oyun/yarış, boş zaman, (kendisine ya da başkasına yönelik) acı, zarar, istenmeyen durum anlam alanlarına giren sözcüklerle birlikte kullanılmıştır. Tablo 19 Keyif ANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıM SANAT müziklerden en keyif aldığım müziklerden biri ÖGRENME hatıraları, sırları, mahremi keyif keşfetmekten büyük bir OYUNIYARIŞ tavla oyununda yenilmek/yenmekten zor bulmacalardan BOŞZAMAN Pazar sabahı kahvaltılarının mayışık_uzunluğundan Kendisine/başkasına yönelik ACı ZARAR istenmeyen DURUM yasalara boyun eğmesinden çayın burukluğundan kirli suları içmekten batıyor, ama hiç acıtmıyor, aksine keyif almamak keyif keyif keyif müthiş keyif alıyorum Zevk, haz ve keyif yapılarının eşdizimlilikleri, anlam alanları bakımından karşılaştırıldıklarında, üçünde de ortak olan kullanırnın (kendisine ya da başkasına yönelik) acı, zarar, istenmeyen durum bildiren sözcükler olduğu göze çarpmaktadır. Hayat anlam alanına giren sözcükler, hem zevk hem haz yapılarının eşdizimlilikleri arasında yer tadır. Öğrenme ve oyun/yarış anlam alanına giren sözcükler hem zevk hem de keyif kullanımlarının eşdizimlilikleri arasında bulunmaktadır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, gerçekleşmiş dil verisini içeren derlemlerin, al- eylemi örneğiyle, çokanlamlı eylemlerin eşdizim örüntüleri, kullanım bağlamları, anlam alanları ve anlam ezgilerinin betimlenmesinde sağladıkları niceliksel ve niteliksel görünümleri incelenmiştir. Çokanlamlı eylemlerin anlam özelliklerini tanımlamada derlem temelli bir incelemenin büyük katkı sağladığı gözlemlenmiştir. Çokanlamlı eylemler aynı zamanda derlemde yüksek sıklık gösteren eylemlerdir. Eylemin kullanım sıklığı ne kadar yüksekse çokanlamlılık derecesi de o kadar yüksektir. Eylemin sık kullanılan anlamı temel anlamıdır ve sözlükte ilk anlam maddesi olarak sunulmalıdır. Al- çokanlamlı eyleminin gerçekleşmiş dil verisine dayalı kullanımlarının incelendiği bu çalışmada al- eyleminin farklı anlamlarının yanı sıra katkısız eylem olarak da kullanımları olduğu görülmüştür. Geleneksel dilbilgisi kitaplarında ve Türkçe sözlüklerde et-, 0/- ve yapeylemleri dışında kalan katkısız eylemler için tatmin edici açıklamalar bulunamamaktadır. Al- gibi katkısız eylem olarak da kullanılan eylemler, Türkçede çokanlamlılık gösteren sözlüksel eylem eşlerinin alt anlam maddesi olarak konumlandırılmamalı, katkısız eylem olduğu belirtilerek sunulmalıdır. Gerek sözlüksel eylem gerekse katkısız eylem olarak algibi bir çokanlamlı eylem, derlem örnekleri kullanılarak ve anlam alanları ve anlam ezgileri göz önünde bulundurularak tanımlanmalıdır. 409

13 Derlem dilbilimi, anlambilim çalışmalarında, çokanlamlılığın incelenmesinde kullanılabilecek ve sözlük yazımında yararlanılabilecek etkili bir yöntemdir. Daha büyük derlemler üzerinde yapılacak çalışmalar alana büyük katkılar sağlayabilir. Notlar: 1. Bu çalışma Mersin Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Fonu tarafından desteklenmiştir. (Proje no: BAP-FEF-İDEB (SYA) ). Kaynakça Aksan, D. (1999). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi. Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil: Anaçizgileriyle Dilbilim m. Ankara. TDK. Cruse, D. A. (1986). Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press. Durkin, K. & Manning, 1. (1989). Polysemy and the subjective lexicon: Semantic relatedness and the salience ofintraword senses. Journal ofpsycho/inguistic Research, 18 (6), Fillmore, C. J. & Atkins, B. T. (2000). Deseribing polysemy: The cas e of craw!. Y. Ravin ve C. Leacock (Haz.), Polysemy: Theoretical and Computational Approaches (pp ). Oxford: Oxford University Press. Gilhooly, K. 1. & Logie, R. H. (1980). Age-of-acquisition, imagery, concreteness, familiarity, and ambiguity measures for 1,944 words. Behavior Research Methods & Instrumentaıion, 12 (4), Grober, E. (1976). Polysemy: Its imp/ications for a psychological model of meaning. Yayımlanınamış doktpra tezi. John Hopkins University. Hunston, S. (2002). Corpora in App/ied Linguisıics: Cambridge: Cambridge University Press. Louw, B. (2000). Contextual prosodic theory: Bringing semantic prosodies to life. C. Heffer vd. (Haz.) Words in Context. Birgmingham: University of Birmingham. Lyons. J. (1977). Semantics. London: Cambridge University Press. Panman, O. (1982). Homonymy and polysemy. Lingua 58, Partington, A. (1998). Patterns and Meanings. Amsterdam: John Benjamins. Partington, A. (2004). Utterly content in each other's company: Semantic prosody and semantic preference. International Journal of Corpus Linguisıics, 9 (1), 13i-156. Silberztein, M. (2003). NooJ manua!. Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxfrod University Press. Stubbs, M. (1995). Collocations and semantic profiles: On the cause of the trouble with quantitative studies. Functions of Language 2, Stubbs, M. (1996). Text and Corpus Analysis. Oxford: Blackwell. Stubbs, M. (2002). Words and Phrases. Oxford: Blackwel!. Taylor, J. R. (1995). Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Oxford University Press. Türkçe Sözlük. (2005). 10. Baskı. Ankara: TDK. Türkçe Sözlük. (2005). 2. Baskı. Ankara: Dil Derneği. Türkçe Ulusal Dil Derlemi Projesi. / Uçar, (2009). Türkçe eylemlerde çokanlamlılık: Uygunluk kuramı çerçevesinde bir çözümleme. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara. 410