Mehmet BOZOĞLU Doç.Dr. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Samsun

Transkript

1 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Samsun İlindeki Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Kooperatifçilik İlkeleriyle İlgili Bilinç Düzeyleri Bakiye KILIÇ Araş.Gör. Mehmet BOZOĞLU Doç.Dr. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Samsun Özet Kooperatiflerin kooperatifçilik ilkelerine uygun olarak işletilmeleri, ortakları ile olan ilişkilerinin geliştirilebilmesi ve başarıları açısından büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın temel amacı, Samsun ilindeki tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olan çiftçilerin kooperatifçilik ilkeleriyle ilgili bilinç düzeylerinin belirlenmesidir. Araştırmanın ana materyalini, Samsun ilindeki tarımsal kalkınma kooperatiflerinin ortakları arasından basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilen 89 çiftçiden anket yöntemiyle elde edilen veriler oluşturmaktadır. Cluster analizinden yararlanılarak ortaklar, kooperatifçilik ilkeleri hakkındaki bilinç düzeylerine göre sıfır/hiç (21 işletme), orta (33 işletme) ve yüksek (35 işletme) olmak üzere 3 gruba ayrılmış ve sonuçlar belirlenen gruplar için karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, kooperatiflerde yaşanan sorunların başında, ortakların görev ve sorumluluk bilinç düzeylerinin düşük olması, bu sorumlulukların genellikle yerine getirilmemesi ve kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri konusunda yeterli bilgilerinin olmaması gelmektedir. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi ile ortakların eğitim durumu, tarımsal deneyim, arazi varlığı, 1163 sayılı Kooperatifçilik Kanununun okunması, kooperatif anasözleşmesinin okunması ve kooperatifçilik ile ilgili herhangi bir eğitim alma durumu arasında anlamlı farklılık bulunmaktadır. Araştırma bölgesindeki kooperatif yöneticileri, ortakları ve ortak olma potansiyeli bulunan çiftçilere yönelik kooperatif ilkeleri ve işletmeciliği konusunda eğitim programları hazırlanarak uygulamaya konulması ve bu eğitimin verilemesinde üniversitelerden sürekli olarak yararlanılması gerekli görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Tarımsal kalkınma kooperatifi, kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi, Kümeleme Analizi, Samsun. Level of Consciousness Members of Agricultural Development Cooperative Related To Cooperative Principles in Samsun Abstract Accordance with the principles of cooperatives operates as cooperatives are critically important in terms of developing of member-cooperative relationship and cooperative success. The main purpose of this study is to determine level of consciousness the principles of cooperative members of agricultural development cooperatives in the Samsun province. The main materials of this study is the data collected through surveys among the agricultural development cooperatives members in the Samsun province 89 members randomly selected. The members were separated into 3 groups according to Cluster Analysis such as no (21 farms), medium (33 farms) and high (35 farms) in terms of level of knowledge principles of cooperatives and then the results were comparatively evaluated for the designated groups. According to the results of the research, the main problem in cooperatives are law awareness of members and fulfill members duties and responsibilities and ignorant about the principles of cooperatives. A significant difference between the principle of cooperatives awareness and educational status of members, agricultural experience, land factors, reading of the cooperative law No.1163, reading of the cooperative s articles of association, receive any training about cooperatives. Training programs must prepare about cooperatives principles and cooperatives operate for cooperatives management, members and potential to be common farmers in research area seems necessary to continuously benefit from the universities. Key Words: Agricultural development cooperative, level of consciousness the principles of cooperative, cluster analysis, Samsun. 1. Giriş Kooperatifler, bireyin tek başına çözümleyemediği ekonomik ve sosyal sorunların ortaklaşa çözümlemesinde önemli bir araçtırlar (UN, 2009). Kooperatifleşme, bireylerin tek başlarına yapamayacakları veya birlikte yapmalarında yarar bulunan işleri en iyi biçimde ve maliyet fiyatına yapmak üzere dayanışma yapmak suretiyle ekonomik güçlerini bir araya getirmeleri olarak tanımlanmaktadır (Mülayim, 2010). Medeni hakları kullanma yeterliliğine sahip olan gerçek ve tüzel kişilerin, kooperatif anasözleşmesi hükümlerini bütün hak ve ödevleriyle birlikte kabul ettiklerini belirten kişilere ise ortak denir (TMKB, 2011). Ortaklar tarafından yönetilen kooperatifler, ortaklarına ekonomik ve sosyal faydalar sağlamalarının yanında ülkelerin ekonomisine de önemli katkılar sağlamaktadırlar. Kooperatifler, kaliteli ürün ve hizmet sağlayan ve istihdam yaratıp iş olanaklarını geliştiren temel ekonomik kuramlardır. Kooperatifler dünyanın birçok ülkesinde bireylerin dolayısıyla toplumun daha iyi bir hayat sürdürmelerini sağlamaktadır. Dünyada yaklaşık 1 milyar kişi kooperatiflere ortak durumundadır. Kooperatiflerin diğer önemi istihdam sağlamalarıdır. Dünyada yaklaşık 100 milyon kişiye kooperatifler tarafından istihdam sağlanmaktadır (ICA, 2012). Dünyadaki tarımsal kooperatiflerin sayısının ise yaklaşık 569 bin olduğu tahmin edilmektedir (UN, 2009). 1016

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak Türkiye de ise adet tarımsal kooperatife kişi ortaktır. Tarımsal kooperatifler, 126 birlik ve 7 merkez birliği olarak örgütlenmişlerdir. Türkiye deki tarımsal kooperatiflerin %62,9 unu Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, %13,6 sını Tarım Kredi Kooperatifleri, %19,2 sini Sulama Kooperatifleri, %4,1 ini Su Ürünleri Kooperatifleri, %0,2 sini ise Pancar Ekicileri Kooperatifleri oluşturmaktadır. Tarımsal kalkınma kooperatiflerinin sayısı olup, bunların ortağı bulunmaktadır. Bu tarımsal kalkınma kooperatifleri 82 Birlik ve 4 Merkez Birliği bünyesinde üst örgütlenmelerini sağlamışlardır (Anonymous, 2012a). Türkiye de tarımsal kalkınma kooperatifleri sayıca fazla olmalarına rağmen, potansiyel çiftçilerin önemli kısmını bünyelerine katamamış bir yapı arz etmektedirler. Kooperatifçilik hareketinin, ülkenin ekonomik, sosyal kalkınma ve gelişmesinde yeterince başarılı ve etkili olamayışının nedeni, kooperatifçiliğin finansman, üst örgütlenme, eğitim ve araştırma, mevzuat ve denetim gibi temel sorunlarının çözülememiş olmasından kaynaklanmaktadır (Mülayim, 2010). Araştırma bölgesi olarak seçilen Samsun ilindeki tarımsal örgütlenme düzeyinin sayısal olarak iyi olduğu ifade edilebilir. Samsun Tarım İl Müdürlüğü nün 2010 verilerine göre; ilde 67 tarımsal kalkınma kooperatifi, 36 tarım kredi kooperatifi, 17 su ürünleri kooperatifi, 14 sulama kooperatifi ve 1 pancar ekicileri kooperatifi mevcuttur. İldeki tarımsal kalkınma kooperatiflerinin ortağı bulunmaktadır (SAMTİM, 2011). Türkiye nin farklı bölgelerinde faaliyet gösteren tarımsal kalkınma kooperatifleri ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri ile ilgili bilinç düzeylerini irdeleyen araştırma sınırlı sayıdadır (Terin ve ark. 2010; Özüdoğru 2004; Eren, 2006). Yapılacak olan çalışmanın literatürdeki bu yöndeki boşluğu doldurması beklenmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, Samsun İlindeki tarımsal kalkınma kooperatifleri ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeylerinin belirlenmesidir. 2. Araştırmanın i lgili Literatür i çindeki Yeri Araştırma kapsamında incelenen literatürlerden hayvancılık alanındaki kooperatifleşme konusundaki çalışmaların (Yılmaz ve Gül, 2010; Kurtaslan ve Doğaner, 2004; Terin ve ark., 2010; Acar ve Yıldırım, 2000; Dedeoğlu ve Yıldırım, 2006; Ödül, 2006; Sayın ve ark., 2007) ağırlıklı olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte; kooperatiflerin yerel kalkınmaya etkisi (Karlı, 2003; Dedeoğlu ve Yıldırım, 2006; Çıkın ve ark., 2010; Akın ve Özdemir, 2010; Hendrikse ve Veerman, 2001), ortakların taahhütlerinin kooperatifler açısından önemi (Fulton, 1999; Karantininis ve Zago, 2001), ortakların ürün teslim ettikleri yerin kararı ve ürün teslim etmelerinde etkili faktörler (Karantininis ve Zago, 2001; Pascucci ve Gardebroek, 2010), arz ve talep dengesizliğiyle kooperatiflerin ilgisi (Kıvanç, 1982), kooperatiflerde kaynak kullanımı (Olgaç, 2000), kooperatiflerin tarımsal sanayinin gelişmesine ve piyasaya yaptığı katkılar (Bozoğlu ve ark., 2001) ortaya koyan çalışmalar da söz konusudur. Yine; tarımsal kooperatiflerde ortaklar arası ilişkilerde güvenin etkisi (Hansen ve ark., 2002; Bilgin ve ark., 2007), ortak-kooperatif ilişkileri (Özüdoğru, 2004; Özdemir, 1996; Ertan ve Turan, 2001) araştırılan konular arasında yer almıştır. Buna karşın, Türkiye de ortakların kooperatifçilik ilkeleri hakkındaki bilinç düzeyleri ile ilgili sınırlı sayıda (Terin ve ark. 2010; Özüdoğru 2004; Eren, 2006) araştırma bulunmaktadır. Araştırma alanı olarak belirlenen Samsun ilinde ise bu çalışma ilk olma özelliği taşımaktadır. Bu sebeple araştırma alanı olarak Samsun ili, konu olarak ortakların kooperatifçilik ilkeleri hakkındaki bilinç düzeyleri seçilmiştir. 3. Materyal ve Yöntem Çalışmanın ana materyalini, Samsun İlindeki 67 tarımsal kalkınma kooperatifi arasından gayeli olarak belirlenen 9 kooperatife ortak olan 1136 çiftçi arasından Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemine göre belirlenen 89 kişi ile Şubat-Mart 2011 döneminde yüz yüze yapılan anketler oluşturmaktadır (Şekil 1). Formülde; n, örnek hacmini, n0, sonlu düzeltme faktörünün 1 e eşit olduğu durumdaki örnek hacmini, N, ana kütleye dahil ortak sayısını (1136), d, ortalamadan izin verilen hata payını (%10), p, ortalamadan daha küçük değerlerin meydana gelme ihtimalini (0,5), q, ortalamadan daha büyük değerlerin meydana gelme ihtimalini (1-p=0,5) ve Z, standart normal dağılım tablosunda istenen güven derecesini (%95), Ztablo= 1.96 değerini ifade etmektedir. Araştırmada ortalamadan izin verilen hata payı %10 olup, %95 güven aralığında örnek hacmi 89 olarak hesaplanmıştır. Örnek sayısı bu şekilde belirlendikten sonra, hangi kooperatif ortakları ile anket yapılacağı ise tesadüfi sayılar tablosundan rastgele belirlenmiştir. Örnek hacminin %25 i kadar yedek kooperatif ortağı seçilmiş ve asıl ortakların anket yapılmasını istemediği ve/veya onlara ulaşılamadığı durumlarda yedekleri ile anketler yapılmıştır. Araştırmaya dahil edilen tarımsal kalkınma kooperatiflerinin seçiminde kooperatiflerin coğrafi dağılımı, faaliyet konuları ve etkili hizmet vermeleri gibi etmenler dikkate alınmıştır. İkincil veriler ise konu ile ilgili yayınlanmış yerli ve yabancı literatür, diğer araştırmacıların çalışmaları, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, Tarım İl Müdürlüğü kayıtları, Uluslararası Kooperatif Kurumu (ICA), konuyla ilgili diğer yazılı materyaller ve internet ortamından temin edilmiştir. Örneğe girecek kooperatife ortak çiftçi sayısının belirlenmesinde aşağıdaki formül kullanılmıştır (Yamane, 1967). 1017

3 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Şekil 1. Samsun ilinde anket yapılan kooperatiflerin ilçelere göre dağılımı İncelenen kooperatiflerde doldurulan anket formları kontrol edilmiş ve daha sonra SAS 9.0 (Statistical Analysis Software) bilgisayar paket programına girilerek analize hazır hale getirilmiştir. Bunun yanı sıra araştırmada anket yoluyla elde edilen verilerin değerlendirilmesinde frekans dağılımı, yüzde ve aritmetik ortalama gibi tanımlayıcı istatistiklerden yararlanılmıştır. Bu çalışmada kooperatif ortakları, kooperatifçilik ilkelerini bilinç düzeylerine göre kümeleme analizi yönteminden faydalanarak üç gruba ayrılmıştır. Kümeleme yöntemi, birimlerden oluşan bir örneklem hakkında bilgi içeren veri setleri ile başlayan ve bu birimleri homojen gruplar halinde tekrar düzenlemeyi sağlayan çok değişkenli bir istatistiksel yöntemdir (Aldenderfer ve Blashfield, 1984). Analiz sonucuna göre, ortaklar kooperatifçilik ilkelerini bilgi düzeyi sıfır (21 ortak), orta bilgi düzeyi (33 ortak) ve yüksek bilgi düzeyi (35 ortak) olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Araştırmada, bireylerin test sorularına verdikleri cevaplar arasındaki tutarlılığın ölçülmesinde, Cronbach Alfa katsayısından yararlanılmıştır. Cronbach Alfa katsayısı ölçekte yer alan k tane sorunun varyansları toplamının genel varyansa oranlaması ile bulunan bir ağırlık standart değişim ortalamasıdır. Alfa katsayısı 0 ile 1 arasında değişim gösterir ve katsayının 0,80-1,00 arasında olması ölçeğin yüksek derecede güvenilir bir ölçek olduğunun göstergesidir (Şencan, 2005). Bu araştırmada Cronbach Alfa katsayısı 0,926 olarak tespit edilmiş olup, deneklerin anket sorularına verdiği cevaplar arasında tutarlılık söz konusudur. Araştırmada deneklere ICA nın 1995 yılında Viyana da belirlediği 7 kooperatifçilik ilkelerinin her biri alt unsurları ile sorulmuş ve bilgisinin olup olmadığı hayır (0) veya evet (1) seçenekleri ile işaretlenmiştir. ICA tarafından belirlenen ilkeler; Gönüllü ve Serbest Giriş, Ortağın Demokratik Yönetimi, Ortağın Ekonomik Katılımı, Özerklik ve Bağımsızlık, Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme, Kooperatiflerarası İşbirliği ve Toplumsal Sorumluluk şeklindedir. Gönüllü ve Serbest Giriş ilkesi; her ortağın kooperatif ana sözleşmesinde belirtilen kurallar çerçevesinde ortak olabilmesi, ayrılmak istediğinde ise yönetim kurulunun kararı doğrultusunda ayrılabilmesi ve kooperatife ortak olmada din, cinsiyet, ırk ve siyasal ayrım yapılmamasını ifade etmektedir. Ortağın Demokratik Yönetimi ilkesi; kooperatifin ortaklar tarafından yönetilmekte ve denetlenmekte olduğunu, kooperatif üyelerinin eşit oy hakkına sahip olduğunu ifade etmektedir. Ortağın Ekonomik Katılımı ilkesi; ortakların sermayesini genel kurulda denetleyebilmesi, kooperatifte yedek akçe ayrılması, ortakların yatırdıkları sermayeye sınırlı faiz verilmesi ve ortaklara risturn dağıtılmasını ifade etmektedir. Özerlik ve Bağımsızlık ilkesi; kooperatifin ortakları tarafından yönetilip, özerk ve bağımsız olduğunu, devlet ve diğer kuruluşlarla ilişkilerde kooperatife zarar verilmemesini ifade etmektedir. Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme ilkesi; kooperatiflerin ortaklar, yöneticiler ve personeline kooperatifçilik konusunda eğitim verilmesi, kooperatifin yararları konusunda gençleri ve toplumu bilgilendirilmesi ve ortaklarla yöneticiler arasında sürekli iletişim kurulmasını ifade etmektedir. Kooperatifler Arası İşbirliği ve Toplumsal Sorumluluk ilkesi; kooperatifin bölge ve ülkedeki diğer kooperatiflerle işbirliği kurması gerektiğini, kooperatifin içinde yaşadığı toplumun sürdürülebilir kalkınması, çevrenin korunması için çalışma sorumluluğunun olduğunu ifade etmektedir (Mülayim, 2010). Kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyleri sıfır/hiç, orta ve yüksek olan ortaklar arasında farklılığın olup olmadığının ortaya konulmasında; veriler süreklilik göstermediğinde (normal dağılmadığında) parametrik olmayan (non-parametrik) farklılık testleri ( Mann Whitney U testi, Kruskal Wallis testi, Friedman testi, vb.) ile, ikiden çok bağımsız değişken (en az 3) olduğunda ve bu değişkenler normal dağılmadığında, bunların sıra ortalamaları Kruskal Wallis testi ile, bu değişkenler normal dağıldığında bunların aritmetik ortalamaları ANOVA testli ile karşılaştırılmıştır (Büyüköztürk, 2011). 1018

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma 4. Araştırma Sonuçları Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyleri incelendiğinde, işletmeler ortalamasında gönüllü ve serbest giriş ilkesinin en fazla bilinen ilke olduğu belirlenmiştir. Bu sıralamayı, ortağın demokratik yönetimi ilkesi, özerklik ve bağımsızlık ilkesi, eğitim, öğretim ve bilgilendirme ilkesi, kooperatifler arası işbirliği ilkesi, ortağın ekonomik katılımı ilkesi ve toplumsal sorumluluk ilkesi takip etmektedir. Araştırma kapsamında ele alınan kooperatif ortaklarının %23 ünün kooperatifçilik ilkeleri hakkında bilgilerinin olmadığı belirlenmiştir. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkelerinin alt unsurlarını bilinç düzeyi değerlendirildiğinde ise, kooperatife ortaklıkta cinsiyet, ırk, din ve siyasal ayrım yapılmadığı, kooperatifte ortakların eşit oy hakkı olduğu, kooperatifin ortaklar tarafından yönetildiği ve denetlendiği, kooperatife giriş ve çıkışta kimseye zorlama olmadığı en fazla bilinen ilkeler arasında yer almaktadır. Ortakların kooperatife yatırdıkları sermayeye faiz verilmesi gerektiği, ortaklara risturn verilmesi gerektiği ve kooperatifte yedek akçe ayrılması gerektiği ise kooperatif ortaklarının bilinç düzeylerinin en az olduğu ilkeler arasındadır (Çizelge 1). 1019

5 1020 Kooperatifçilik İlkeleri Çizelge 1. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkelerini bilinç düzeyleri Biline Diizevi (%) Sıfır (n=21) Orta (n=33) Yüksek (n=35) İşletmeler geneli (n=89) Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet 1. G önüllü ve serbest giriş ilkesi Kooperatife giriş ve çıkışta kimseye zorlama yoktur Kooperatife hizmetlerinden yararlanabilenler üyedir Kooperatif ortakları sorumluluklarını yerine getirmektedir Kooperatife ortaklıkta cinsiyet, ırk, din ve siyasal ayrım yapılmamaktadır O rtağın dem okratik yönetim i ilkesi Kooperatif ortaklar tarafından yönetilmekte ve denetlenmektedir Kooperatifte ortakların eşit oy hakkı vardır Bölge birliği ve merkez birliği demokratik yönetilmektedir O rtağın ekonom ik katılım ı ilkesi Ortaklar sermayesini genel kurulda demokratik olarak denetlemektedir Kooperatifte yedek akçe ayrılmaktadır Ortakların yatırdıkları sermayeye faiz verilmektedir Ortaklara risturn verilmektedir Ortakların uvgun bulduğu/onavladığı faaliyetler desteklenmektedir Ö zerklik ve bağım sızlık ilkesi )10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya - Kooperatif ortakları tarafından yönetilmekte olup, özerk ve bağımsızdırlar Devlet ve. diğer kuruluşlarla ilişkiler kooperatife zarar vermemektedir E ğitim, öğretim ve bilgilendirm e ilkesi Ortaklar, yöneticiler ve personeline kooperatifçilik konusunda eğitim vermelidir Kooperatifin yararları konusunda gençleri ve toplumu bilgilendirmelidir Ortaklarla yöneticiler arasında sürekli iletişim kurulmaktadır K ooperatifler arası işbirliği ilkesi Kooperatifin bölge ve ülkedeki diğer kooperatiflerle işbirliği vardır Toplum sal sorum luluk ilkesi Kooperatif içinde yaşadığı toplumun sürdürülebilir kalkınması için çalışma sorumluluğu vardır Kooperatifin çevrenin korunması için çalışma sorumluluğu vardır

6 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Araştırma kapsamında görüşülen kooperatif ortaklarının ortalama yaşları 46 dır. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkelerini bilme durumları, yaşlarına göre anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İşletmeler ortalamasında aile nüfusu 6,21 kişi olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerdeki hane halkı sayısı, Samsun İli (4,81 kişi) ve ülke (4,5 kişi) geneline göre daha yüksektir (Anonymous, 2012b). Araştırmada görüşülen kooperatif ortaklarının ortalama eğitim düzeyi 5.5 yıldır. Kooperatif ortaklarının eğitim durumu, kooperatifçilik ilkelerini bilme durumlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05). Araştırma kapsamında görüşülen kooperatif ortaklarının eğitim düzeyi, Karlı (2003) in GAP Bölgesi, Özdemir ve Kiracı, (2006) in Tekirdağ ilinde yaptıkları araştırmalarındaki kooperatif ortaklarına göre yüksek iken, Özüdoğru (2004) nun Kırklareli ilinde, İnan ve ark. (1999) nın Trakya ilinde ve Karlı ve ark. (1992) nın Şanlıurfa ilinde yaptıkları araştırmalardaki kooperatif ortaklarına göre daha düşüktür. Kooperatif ortaklarının eğitim seviyesinin düşük oluşu, bölgede yapılacak eğitim-yayım çalışmalarında dikkate alınması gereken önemli bir konuyu oluşturmaktadır. Kooperatif ortaklarının ortalama tarımsal deneyimleri işletmeler ortalamasında 32 yıl olarak tespit edilmiştir. Bu oran, Özdemir ve Kiracı (2006) nın çalışmasında 35 yıl, Terin ve ark. (2010) nın çalışmalarında ise 32,5 yıl olarak tespit etmiştir. Kooperatif ortaklarının tarımsal deneyimi, kooperatifçilik ilkelerini bilme durumlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05). Kooperatif ortaklarının geneline göre ortalama tarımsal gelir dir. Terin ve ark. (2010) nın yaptıkları çalışmada ortakların ortalama yıllık gelirlerinin ' olduğunu tespit etmiştir. İşletmelerin %18 i tarım dışı gelire sahip olduklarını belirtmişlerdir. Görüşülen kooperatif ortaklarına ait işletmelerin ortalama arazi varlığı ise 56,61 dekardır. İncelenen işletmelerin ortalama arazi varlığı, 2001 Genel Tarım Sayımına göre 61 dekar olan ülke ortalamasına oldukça yakındır (Anonymous, 2012b). Kooperatif ortaklarının arazi varlığı, kooperatifçilik ilkelerini bilme durumlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05). İncelenen işletmelerin ortalama toplam sermayesi ' olarak tespit edilmiştir ve ortakların yarısı (%55) işletme sermayelerinin yeterli olmadığını belirtmişlerdir. Araştırma da ele alınan kooperatiflerin, ortalama olarak 16 yıllık bir geçmişi bulunmaktadır. Araştırmada görüşülen ortakların %74 ü kooperatifin kuruluş tarihini bilmektedirler. Ortakların tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortaklık süresi ise ortalama 9,7 yıldır. Çiftçilerin örgütlenme durumları incelendiğinde, işletmelerin %96 sının herhangi bir tarımsal örgütlere ortak olduğu tespit edilmiştir. Kurtaslan ve Doğaner (2004), Aydın ilindeki çalışmalarında kooperatif ortağı olan üreticilerin %54 ünün herhangi bir tarımsal kooperatife ortak olduğunu belirlemişlerdir. Ortakların kooperatiflerine ziyaret sıklığı irdelendiğinde; yılda ortalama 15 kez uğradıkları tespit edilmiştir. Aydın İlindeki tarımsal kalkınma kooperatiflerinde ortakların %17,07 sinin haftada 1 kez, %29,27 sinin ayda 1-2 kez, %24-39 unun yılda 3-5 kez, %17,07 sinin yılda bir kez ve %12,2 sinin birkaç yılda bir kez kooperatife uğradıkları tespit edilmiştir (Kurtaslan ve Doğaner, 2004). Araştırma kapsamında ele alınan kooperatiflerin %69 unun proje uyguladığı ya da uygulamakta olduğu belirlenmiştir. Kooperatiflerin daha etkili hizmet sağlamalarında hakları ve sorumluluklarını bilen ortakların varlığı büyük önem taşımaktadır. Ortakların temel hak ve sorumlulukları, ilgili kooperatifler kanunu ve ana sözleşmelerde ortaya konulmaktadır. Ortakların geneli arasında 1163 sayılı Kooperatifler Kanununu okuyanların oranı %24 dür. Bu oran, Terin ve ark. (2010) ın çalışmasında %32,6, Özüdoğru (2004) nun çalışmasında %30,5, Kızılaslan ve ark. (1996) nın çalışmasında %27,94 dür. Görüşülen kooperatif ortaklarının yarısı ortak olmadan önce anasözleşmeyi okumamış olup, bu oran Terin ve ark. (2010) un araştırmasında %27,9, Acar ve Yıldırım (2000) ın araştırmasında %32, Özdemir ve Kiracı, (2006) nın çalışmasında %29,5, Özüdoğru (2004) nun çalışmasında %31,4 dür. Kooperatif ortaklarının 1163 sayılı Kooperatifler Kanununu ve kooperatife ortak olmadan önce anasözleşmeyi okuma durumları, kooperatifçilik ilkelerini bilme durumlarına göre anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05). Kooperatif ortaklarının sorumluluklarından biri de, kooperatife ürün teslim etmesidir. Ortakların ürünlerini kooperatife teslim etmeleri, sorumluluklarını yerine getirmeleri ile birlikte tarımsal gelirlerinin artmasına imkan sağlayabilecektir. Ortakların yarıdan daha fazlası (%58) kooperatiflere ürününü teslim etmektedirler. Kooperatif ortaklarının, temel sorumluluklarından biri de, kooperatiflerine her yıl düzenli olarak aidat ödemeleridir. Araştırmada görüşülen kooperatif ortaklarının genelinde düzenli olarak kooperatifine yıllık aidatını ödeyenlerin oranı sadece %22 dir. Ortakların kooperatife yıllık aidat ödeme durumları ile kooperatifçilik ilkelerini bilme durumları arasında anlamlı farklılık bulunmamaktadır (p>0.05). Kooperatif ortaklarının genelinde genel kurullara katılım oranı %96 dır. Kooperatiflerde genel kurullara katılan ortakların oranı, Terin ve ark. (2010) nın araştırmasında %97,7, Acar ve Yıldırım, (2000) ın araştırmasında %87,23, Kurtaslan ve Doğaner (2004) in araştırmasında %92,68, Özdemir ve Kiracı, (2006) in araştırmasında ise %59,5 olarak tespit edilmiştir. Kooperatif ortaklarının genel kurullara katılımı, kooperatifçilik ilkelerini bilme durumlarına göre anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). Ortakların kooperatif genel kurullarına katılım göstermeleri kadar genel kurullarda fikirlerini rahatça anlatabilmeleri de önemlidir. Araştırma bölgesinde ortakların tamamına yakını (%94) kooperatif genel kurullarında fikirlerini rahatça anlatabilmekte olduklarını belirtmişlerdir. Bu oran, Karlı (2003) nın araştırmasında %100 iken, Terin ve ark. (2010) nın araştırmasında %60,5 dir. Ortakların tamamına yakını (%96) kooperatiflerinin iyi yönetildiğini düşünmektedirler. Ortakların kooperatifin iyi yönetildiğini düşünmeleri, kooperatifçilik ilkelerinin bilinç düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermektedir (p<0.05). Kooperatifin faydalı olduğunu düşünenlerin oranı ise %92 dir. Tarımda her türlü verimliliği artırıcı tedbirler almak, ortaklarına girdi temin etmek kooperatiflerin çalışma konularındandır. Araştırma kapsamında görüşülen ortakların %53 ünün kooperatiflerinden tarımsal girdi olarak sadece yem ve hayvan sağladıkları belirlenmiştir. Tarımsal kooperatiflerin daha etkili hizmet verebilmeleri ve ortakların bilinçlendirilmeleri vb. amaçlarla İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri aracılığıyla kooperatif ortaklarına eğitimler verilmektedir. Araştırma- 1021

7 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya da görüşülen kooperatif ortaklarının yalnızca %36 sının kooperatifçilik ile ilgili eğitim aldıkları tespit edilmiştir (Çizelge 2). Ortakların kooperatifçilik ile ilgili herhangi bir eğitim alma durumları, kooperatifçilik ilkelerinin bilinç düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermektedir (p<0.05). Çizelge 2. Deneklere ait sosyo-kültürel, ekonomik ve düşünsel faktörlere ait tanımlayıcı istatistikler Bilinç Düzeyi Sıfır (n=21) Orta (n=33) Yüksek (n=35) İşletmeler geneli (n=89) Ortalama Standart Sapma Ortalama Standart Sapma Ortalama Standart Sapma Ortalama Standart Sapma İlke bilgi/bilinç düzeyi 1 0,00 2 0,00 3 0,00 1,16 0,782 Sosyo-kültürel faktörler (yıl) Yaş Eğitim düzeyi* Tarımsal deneyim* E konom ik faktörler Toplam sermaye (") Tarımsal gelir ("/yıl) Tarım dışı gelir (0. Hayır, 1. Evet) Arazi varlığı* (da) D üşünsel/d avranışsal faktörler (0. H ayır, 1. Evet) Kooperatife ortaklık süresi (yıl) Diğer tarımsal örgütlere ortaklık durumu Kooperatifin proje varlığı** Kooperatiften girdi alma** Kooperatife ürün teslimi Kooperatifçilik eğitimi alma* Kooperatife düzenli aidat ödeme Kooperatife uğrama sıklığı (kez/yıl) Genel Kurullara katılma Sayılı Kooperatifler Kanununu okuma* Kooperatif Ana sözleşmesini okuma* Kooperatifin iyi yönetildiğini düşünme* Kooperatif kuruluş yılı (yıl) Kooperatifin kuruluş tarihini bilme* Kooperatifin faydalı olduğunu düşünme *Ifade edilen değişkenler açısından ortakların kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi arasındaki fark %5 önem düzeyinde istatistik açıdan önemlidir. ** İfade edilen değişkenler açısından ortakların kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi arasındaki fark %10 önem düzeyinde istatistik açıdan önemlidir. 5. Sonuç ve Öneriler Araştırmada, Samsun ilindeki tarımsal kalkınma kooperatifleri ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri konusunda bilinç düzeylerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Türkiye genelinde tarımsal kooperatiflerde yaşanan sorunların büyük bir çoğunluğu, Samsun ilinde faaliyet gösteren tarımsal kalkınma kooperatiflerinde de yaşanmaktadır. Bu sorunların başında, ortakların görev ve sorumluluk bilinç düzeylerinin düşük olması, bu sorumlulukların genellikle yerine getirilmemesi, kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri konusunda yeterli bilgilerinin olmaması gelmektedir. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi ile ortakların eğitim durumu, tarımsal deneyim, arazi 1022

8 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma varlığı, 1163 sayılı Kooperatifçilik Kanununun okunması, kooperatif anasözleşmesinin okunması, kooperatifçilik ile ilgili herhangi bir eğitim alma durumu, kooperatifin iyi yönetildiğini düşünme ve kooperatifin kuruluş tarihini bilme durumu arasında anlamlı farklılık bulunurken; ortakların yaşı, tarımsal gelirleri, kooperatife ortaklık süresi, kooperatife ürün teslim etme, genel kurullara katılma ve yıllık aidat ödeme durumları arasında ise anlamlı farklılık bulunmamıştır. Ortakların kooperatifçilik kanunu ve kooperatif ana sözleşmelerini okuma oranları oldukça düşüktür. Oysa kooperatifçilik ilkeleri hakkında bilgi düzeylerinin artırılmasında kanun ve ana sözleşmenin okunması pozitif yönde etki etmektedir. Bu sayede, ortaklar hak ve sorumluluklarının bilincine varacak, kooperatiflerin daha etkin çalışmaları kaçınılmaz olacaktır. Araştırma sonuçlarına göre, ortakların kooperatifçilik ile ilgili herhangi bir eğitim alma oranı oldukça düşüktür. Bu sebeple, araştırma bölgesine yönelik kooperatifçilik eğitim stratejisi tespit edilmeli, hem kooperatif yöneticileri hem de ortaklar kooperatif ilkeleri ve işletmeciliği konusunda eğitilmeli ve ortakların örgütlenme bilinç düzeyleri yükseltilmelidir. Bu eğitimin verilmesinde, Tarım İl ve İlçe Müdürlüklerinden ayrıca üniversitelerden sürekli olarak yararlanılması gerekmektedir. Bu sayede, ortakların kooperatifçilik ilkeleriyle ilgili bilinç düzeyi artırılabilecek hem kooperatifler hem de kooperatif ortakları hak ve sorumluluklarının bilincine varabileceklerdir. Sonuç olarak; üreticilerin yeni teknolojileri takip edebilmeleri ve işletmelerinde uygulayabilmeleri, tarımsal gelirlerini artırabilmeleri, tarımsal girdileri daha düşük fiyat ile temin edebilmeleri, ürünlerini en iyi koşullarda pazarlayabilmeleri ve küreselleşme sürecinde tekelleşen firmalar ile rekabet edebilmeleri açısından kooperatiflere sahip çıkmaları kaçınılmazdır. Araştırma kapsamında ele alınmayan mevzuattan kaynaklanan sorunlar ve/veya eksiklikler üzerine yapılacak çalışmalar gerekli görülmektedir. Kaynaklar Anonymous, 2012a. Türkiye Milli Kooperatifler Birliği-Türkiye de Kooperatifçilik. Web adresi: Erişim Tarihi: Anonymous, 2012b. Türkiye İstatistik Kurumu. Web adresi: Erişim Tarihi: Acar, İ., Yıldırım, İ., Mandıra İşleten Dönerdere Tarımsal Kalkınma Kooperatifine Ortak İşletmelerin Ekonomik Analizi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi, 10 (1): 61-70, Van. Akın, S., Özdemir, G., Diyarbakır İli Çermik İlçesi Bağcılığı ve Üzüm Üreticilerinin Örgütlenmeye Bakış Açıları. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, s: , Şanlıurfa. Aldenderfer, M. S. and Blashfield, R. K., Cluster Analysis. Sage University Paper Series on Quantitative Applications in the Social Science, Series No: Bilgin, N., Ergün, E., Aytekin, M., Kooperatif Ortaklarının Güven Duygusu İle Ortakların Performans- Tatmin Arasındaki İlişki: TARİŞ te Bir Uygulama. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt:22 Sayı:1, S:67-82, İzmir. Bozoğlu, M., Cinemre, H., Ceyhan, V Tarımsal Sanayinin Geliştirilmesinde Kooperatifleşme: Tonya Örneği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, s.23-29, Samsun. Büyüköztürk, Ş., Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. Pagem Yayıncılık, 201s, Ankara. Çıkın, A., Çukur, F., Çukur, T., Dayan, V., Yerel Kalkınma Ve Tarımsal Kooperatifler: Milas İlçesi Örneği. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, s , Şanlıurfa. Dedeoğlu, M., Yıldırım, İ., Emek Tarımsal Kalkınma Kooperatifine Ortak İşletmelerin Ekonomik Analizi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi, 16 (1): 39-48, Van. Eren, E., Kahramanmaraş İli Göksun İlçesinde Sığır Besiciliği Yapan İşletmelerin Yapısı Ve Sorunları. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Kahramanmaraş, 81 s. Ertan A., Turan A., GÜLBİRLİK Ortaklarının Kooperatif Ortak İlişkisi Yönünden Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, s Isparta. Fulton, M Cooperatives and Member Commitment. The Finnish Journal of Business Economics 4: Hansen, M.H., Morrow Jr. J.L, and Batista, J.C The İmpact Of Trust On Cooperative Member Retention, Performance And Satisfaction: An Exploratory Study. International Food and Agribusiness Management Review 5: Hendrikse, G., Veerman, C., Marketing Cooperatives And Financial Structure: A Transaction Costs Economics Analysis. Agricultural Ekonomics, 26, ICA (International Cooperatives Alliance), 2012, Web adresi: Erişim Tarihi: İnan, İ.H., Kumkale, İ., Gaytancıoğlu, O., Trakya da Kırsal Kesimin Örgütlenmesinde Tarım Kooperatifleri, Üretici Birlikleri ve Köylere Hizmet Götürme Birliklerinin Rolü. Türk Kooperatifçilik Kurumu Yayınları, No:91, Ankara. Karantininis, K., Zago, A., Cooperatives And Membership Commitment: Endogenous Memberships in Mixed Duopsonies. American Journal of Agricultural Economics 83:

9 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Karlı, B., Yurdakul, O., Şılbır, Y., Baytekin, H Şanlıurfa Tarım Reformu Uygulama Bölgesinde Tarımsal Yapı Analizleri Ve İşletme Avlusu Modeli Geliştirilmesi. Proje No: 91 K , T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü - Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Şanlıurfa. Karlı, B., GAP Alanındaki Tarım Kooperatifleri ve Diğer Çiftçi Örgütlerinin Bölge Kalkınmasındaki Etkinliği. S. 116, Yayın no: 97 ISBN , Şanlıurfa. Kıvanç, C., 1982, Türkiye Ekonomisinde Tarımsal Amaçlı Kooperatifçilik İşletmeleri, Türkiye Kooperatifçilik Kurumu Yayınları, No: 48, Ankara. Kızılaslan, N., Gürler, Z., Kızılaslan, H., Türkiye de Tarım Kredi Kooperatiflerinde Kooperatif Ortak İlişkilerinin Değerlendirilmesi (Tokat İli Örneği). Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, S , Adana. Kurtaslan, T., Doğaner, M., Çiğ Süt Pazarlamasında Çiftçilerin Tarımsal Kooperatiflere Yaklaşımlarının Değerlendirilmedi (Aydın İli Örneği). Türkiye VI. Tarım Ekonomisi Kongresi, S , Tokat. Mülayim, Z.G., Kooperatifçilik, Yetkin Yayınları, Yayın Kodu: ISBN , Sayfa: 72, Ankara. Olgaç, E.,2000, Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerde Kaynak Kullanımının Ekonomik Analizi: S.S. Haçcağız Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Örneği. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Ödül, M., Çiğ Süt Pazarlamasında Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Rolü (Çanakkale İli Biga İlçesi Örneği). Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, S , Antalya. Özdemir, G.,1996. Tekirdağ İlinde Tarımsal Kooperatiflerde Kooperatif Ortak İlişkisi. Doktora Tezi (Basılmamış), Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Özdemir, G., Kiracı, M., Bağcılıkta Üreticilerin Sorunlarının Çözümünde Örgütlenme Durumu Ve Olanakları: Tekirdağ İli Şarköy İlçesi Örneği. Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi. S , Antalya. Özüdoğru H., Köy-Koop Kırklareli Birliği nin Ekonomik Analizi Ve Yöneticilerin Kooperatif İşletmelerinin Başarısına Etkilerinin Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 172s. Pascucci S., Gardebroek, C., Some Like To Join, Others To Deliver. An Ekonometric Analysis Of Farmers Relationships With Agricultural Co-Operatives. Structual Change in Agriculture, April 15-16, Berlin, Germany. SAMTİM, Samsun Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları, Erişim Tarihi: Sayın, C., Mencet N., Taşçıoğlu Y., Süt Pazarlama ve Dağıtım Yapısında Kooperatiflerin Rolü ve Önemi, Antalya İli Örneği. Gazi Üniversitesi, Ulusal Kooperatifçilik Sempozyumu, Ankara. Şencan, H., Sosyal ve Davranışsal Ölçümlerde Güvenilirlik ve Geçerlilik. Seçkin Yayıncılık, ISBN: , Sayfa: 105, Ankara. Terin, M., Yavuz, F., Yıldırım, İ., Güler, O.İ., Hayvansal Üretimin Gelişmesinde Kooperatiflerin Rolü: Kırklareli Merkez Erikler Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Örneği. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi TMKB (Türkiye Milli Kooperatifler Birliği), Sayılı Kooperatifler Kanunu org.tr/1163trk/1163trk.html (Erişim: ). UN (United Nations), Cooperatives in Social Development, Report of the Secretary General, A/64/132, 19p. Yamane, T., Elemantary Sampling Theory. Prentice Hall Inc., Englewoods, Sayfa: , New Jersey. Yılmaz, H., Gül, A., Adana İlinde Kooperatifler Aracılığıyla Uygulanan Süt Sığırcılığı Projelerinin Genel Bir Değerlendirmesi. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi, , Şanlıurfa. 1024