Beləki bütün texnoloji proseslər müxtəlif üsullarla aparilsada, ümumi halda prosesi iki hissəyə ayirmaq olar :

Transkript

1 Mündəricat Giriş...3 Xammal və alınan məhsulun seçilib əsaslandırılması...5 Prosesin elmi əsasları 9 Texnoloji sxemin seçilib əsaslandırılması.16 Əsas aparatın izzahı 20 Ədəbiyyat.

2 Giriş Xlorid turşusu xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində və turşu istehsalatları içərisində kükürd və azot turşusundan sonra üçüncü yeri tutan, qevvətli oksigensiz turşudur. Güclü kimyəvi aqressiv tesiredici xassəyə malik olduğundan, onun saxlanması və nəql edilməsi üçün çini və ya şüşə balonlardan, içərisi rezin təbəqələrlə örtülmüş sisternlərdən istifadə edirlər. Xlorid turşusu bir cox mineral duzların, müxtəlif üzvi maddələrin xlorlaşdirilmasinda, piylərin və yağların sabunlaşmasında, metallarin təmizlənməsində, şəkərin istehsalinda, derinin aşılanmasında və rənglənməsində, aktiv kömür, yapışqan, kauçukların istehsalında, qalvanoplastikada istifadə edilir. Xlorid turşusu həmçinin sink, barim və s. metalların qeyri üzvi birləşmələrini almaq üçün əlvan metalurgiyanın bir çox sahələrində müxtəlif məqsədlər üçün, astilindən vinil xlorid alınmasında, anilin

3 boyalarınistehsalında, spirtlərin alınması prosesində və s. sahələrdə coxlu xlorid turşusu tələb olunur. Kənd təsəvüfatında xlorid turşusunda konservləşmiş yemlərin hazirlanmasında istifadə olunur. Təmiz xlorid turşusu rəngsiz, şəffaf mayedir. Fe, Cl 2 və s. iştirak etdikdə xlorid turşusu sarimtil - yaşıl rəng çalarlarına malik olur C-də 31 % -li xlorid turşusunun sıxlığı kq/m 3 olur. Texniki xlorid turşusunun donma temperaturu C dir. Qızıl, tantal, platin və niobiumdan başqa metalların əksəriyyəti xlorid turşusunda həll olur. Beləki bütün texnoloji proseslər müxtəlif üsullarla aparilsada, ümumi halda prosesi iki hissəyə ayirmaq olar : 1. Hidrogen xlorid qazının alınması. 2. Alınmış hidrogen xlorid qazının suyla absorbsiyası. Hidrogen xlorid qazının suda məhluluna xlorid turşusu və ya duz turşusu deyilir. Hidrogen xlorid qazını yüksək həllolma qabiliyyətinə malikdir. Beləki, 15 0 C temperaturda, bir həcm suda 450 həcmə qədər xlorid qazı həll ola bilir. Hidrogen xlorid qazı suda çox həll olduqca, alınan turşuda bir o qədər qatı olur. Hidrogen xlorid qazını bir neçə üsulla almaq olar : 1. Xörək duzuna, kükürd turşusuyla təsir etməklə; 2. Kükürd 4 oksidin, oksigen və su buxarını istirakı ilə xörək duzuna təsiri ilə; 3. Xlora, su buxarı və kömürlə təsir etməklə; 4. Üzvi birləşmələrin xlorlaşmasindan;

4 5. Elementlərin bir başa sintezindən. Son zamanlar xlor üzvi sintezin inkişafı ilə əlaqədar olaraq çoxlu miqdarda əlavə məhsul kimi hidrogen xlorid qazı alınır və o xlorid turşusunun istehsalında xammal kimi istifadə oluna bilər. Hal hazirda dünya miqyasında istehsal olunan xlorid turşusunun 90% - i xlor üzvi sintezində alınan hidrogen xlorid əsasında alınır. 1.XAMMAL VƏ ALINAN MƏHSULUN SEÇİLİB ƏSASLANDIRILMASI. Sintetik xlorid istehsalında xammal kimi xlor və hydrogen qazlarından istifadə edilir. Qələvilərin (NaOH və KOH ) elektrokimyəvi üsul ilə istehsalı zamanı əsas məhsul ilə yanaşı xlor qaz və hidrogen alınır. NaCl + H 2 O NaOH + ½ Cl 2 + ½ H 2

5 Xlor olan tələbat gündən günə artır. O sintetik xlorid turşusunun istehsalında istifadə olunur. Üzvi birləşmələrlə birləşərək xlor onların aktivliyini artırır. Xlorun iştirakı ilə xalq təsərrüfatında geniş istifadə olunan xlor tərkibli polimer materiallar, ağardıcılar, həlledicilər, kənd təsərrüfatında işlənən pestisidlər alınır. Adi temperaturda və atmosfer tezyiqində xlor sarımtil rəngdə, kəskin iyli, zəhərli qazdır. Atmosfer təzyiqində mənfi 34 0 C temperaturda xlor maye hala keçir. Onun sıxlığı q/l -dir, yəni o 2.5 dəfə havadan ağırdır. Cədvəl 2.1 Göstəricilər norma Sıxlıq qazşəkilli, 1 atm də q/l Maye halda C də q/l Buxarlanma istiliyi kal/q C 61.9 Ərimə istiliyi kal/q 22.9 Ərimə temperature, 0 C -101,6 Qaynama temperature, 0 C atm də istilik tutumu Qazşəkilli C-ə Maye halda Xlor qazı hidrogenlə partlaya bilən siq əmələ gətirir. Partlayış təhlükəsi olan qatılıq sərfəddi 5.8 % -dən 88.5 %-ə qədərdir. Bu nisbətlərdə olan xlor hidrogen qarışığı işığın, elektrik qığılcımının, yüksək temperaturun və bəzi maddələrin (Fe 2 O 3 ) təsiri nəticəsində partlayır. Suda həll olarkən, xlorun bir hissəsi su ilə qarşıqlı təsirə girərkən xlorid və hipoxlorid turşularını əmələ gətirir.

6 Cl + H 2 O HCl + HClO Xlorid turşusu ən güclü turşulardan biridir, hipoxlorid turşusu isə ən aktiv oksidləşdiricidir. Sulu məhlulda həll olmuş xlordan başqa xlorun su ilə hidratları da olur. Xlorun sulu hidratının Cl 2 6H 2 O sulu məhlulunu C temperatura qədər soyudanda doymuş məhluldan kristalhidrat kristalaşaraq şökür. Xlorun suda həllolma qabiliyyəti temperatur artdıqca azalır. Xlorlu su ağardıcı və zərərsizləşdirici maddə kimi geniş istifadə olunur. Xlorid turşusunun istehsalında istifadə olunan xlor qazı aşağıdakı terkibə malik olmalıdır. Cədvəl 2.2 Göstəricilər Norma Xlorun miqdarı həcmi,% azı Hidrogenin miqdarı həcmi,% çoxu Karbon-4 oksidin miqdarı həcmi,% çoxu 1.2 Havanın miqdarı həcmi,% 2.0 Nəmlik,% 0.04 Hidrogen xlorid turşusunun istehsalında ikinci xammal kimi hidrogendən istifadə edirlər. Hidrogen havadan 14 dəfə yüngüldür. O yüksək diffuziya xassəsinə malik olduğundan o nazik metal layından, rezindən belə keçir. Hidrogen asanlıqla xlor ionları ilə birləşir. Xlorid turşusunun istehsalında isifadə edilən hidrogenin göstəriciləri cədvəl 2.3-də verilmişdi.

7 Cədvəl 2.3 Göstəricilər norma Hidrogenin miqdarı,%l coxu 96.1 Oksigenin miqdari,% çoxu 0.5 Oksigenin miqdarı,mq/m 3 çoxu 0.1 Hidrogen xloridin sulfat usuluda alınması sulfat turşusunun natrium xlorid ilə qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. 2NaCl + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + 2HCl Reaksiya C temperaturda xüsusi sobalarda aparılır. Bu üsulun bir sıra çatışmayan cəhəti var : alınan qaz qarışığında yalnız hidrogen xlorid olurki, buda onun əsasında alınan xlorid turşusunun həm çirkli, həm də aşağı qatılıqda olmasına səbəb olur. Bundan başqa prosesdə çoxlu miqdarda sulfat turşusu sərf olunur və əlavə yanacaq tələb olunur. Sintetik üsul ilə alınan xlorid turşusu çox təmiz olur,çünki alınan qazın tərkibində % hydrogen xlorid olur, prossesdə sulfat turşusu sərf olunmur, yanacaq tələb olunmur. Proses nəticəsində xlorid turşusunun qatılığı 31 35% olur. Göstərilən səbəblərə görə sintetik üsul sulfat üsulunu istehsalatdan sıxışdırıb çıxartmışdır. Bundan başqa bir sıra üzvi sintez müəssisələrindədə hidrogen xlorid qazı alınır və o, xlorid turşusunun istehsalında xammal kimi istifadə olunur. Sintetik üsul ilə xlor və hidrogen xüsusi sobada yandırılır.

8 H 2 + Cl 2 = 2HCl Və alınan hidrogen xlorid qazı su ilə absorbsiya olunur. 2. PROSESİN ELMİ ƏSASLARI Əvvəllər xlorid turşusu almaq üçün xörək duzuna sulfat turşusu ilə təsir edirdilər. Bu zaman turşu aşağı qatılıqlı (22-26% HCl) olduqda və tərkibində çoxlu miqdarda qarışıqlar olurdu. Hazırda xlorid turşusu almaq üçün üzvi maddələrin xlorlaşdırılmasının köməkçi məhsulu olan abqaz adlanan HCl və

9 sintetik hidrogen xloriddən istifadə edir. Sintetik hidrogen xloriddən 3 növ sintetik xlorid turşusu alınır. Onlar qatılıqlarına və qarışıqların H 2 SO 4, Fe və s. miqdarına görə fərqlənirlər. Qarışıqları aradan qaldırmaq üçün reaktiv turşusu, kvars, çini və ya digər materiallardan hazırlanmış xüsusi aparatlarda alırlar. Abqazlardan alınan turşunun tərkibində 22-26% HCl və xeli miqdarda üzvi turşular olur. O korroziya cəhətdən aktivdir. Korroziyanın qarşısını almaq üçün abqaz turşusunun tərkibinə ingibitorlar əlavə edirlər. İngibitorlardan istifadə edilməsi xlorid turşusunun adi polad tutumlarda saxlamağa və daşımağa imkan verir. Belə turşu ingibitorlaşmış turşu adlanır və abqazlardan alınan məhsul xlorid turşusunun əsas hissəsini təşkil edir. Abqaz turşusunun bir hissəsi təmizlənir, təmiz qatı (100%-li) hidrogen xlorid alınması üçün istifadə edilir. Sintetik üsulla xlorid turşusunun Cl 2 və H 2 -ın birbaşa sintezdən alınması reaksiyası aşağıdakı kimidir. H 2 + Cl 2 = 2HCl + 92,30 kcl (1) Xlorid sintezi sadə aparatlardan istifadə etməklə təmizliyi yüksək HCl turşusu almağa imkan verir. (1) tənliyi kütlələrin təsiri qanununa tabe olur və reaksiyanın sürət sabiti, temperaturdan asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, baxılan reaksiyada tarazlıq sağ tərəfə doğru yönəlir. HCl qazının dissosiyasiyası C-dən yuxarı temperaturda nəzərə çarpır. Beləliklə, dissosasiya dərəcəsi C-də dir; C-də dir ; C olur.

10 Adi temperaturda və işığının təsiri olmadan Cl 2 və H 2 demək olarki, praktiki təsir etmirlər. Qızdırıldıqda və ya güclü işıq şuasıyla təsir etdikdə reaksiya partlayışla gedir. HCl sintezini öyrənən görkəmli alimlər müəyyən etdilər ki, bu reaksiya zəncirvari mexanizm üzrə gədir və aşağıdakı sxemlə ifadə olunur. Cl 2 atomlara dissosyasiya edir, onlar da hidrogen malekulları ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq HCl və hidrogen atomu əmələ gətirir.axırıncı öz növbəsində xlor ilə qarşılıqlı təsirdə olur və xlorid əmələ gətirir və bu vaxt xlor atomu ayrılır. Cl 2 + hv = Cl * + Cl * Cl * + H 2 = 2HCl + H * H * + Cl 2 = HCl + Cl * Hidrogen və xlor malekulları toqquşduğu zaman reaksiya getmir, belə ki bu zaman əmələ gələn kinetik enerji rabitələrin qırılmasına bəs etmir ( H - H rabitəsinin enerjisi 432 kc, Cl - Cl rabitəsinin enerjisi isə 239kC -a bərabərdir). Qazqarışığında oksigenin iştirakı (1) reaksiyasının sürətini yavaşıdır. Bu onunla izzah olunur ki, hidrogen atomu təkcə xlorla, deyil həmdə oksigenlə reaksiyaya girir. Bu zaman OH 2 radikalı əmələ gəlir, hansıki daha sonra hidrogen və ya xlor atomu ilə reaksiyaya girir : H + O 2 = HO 2, H + HO 2 = H 2 + O 2, Cl + HO 2 = HCl + O 2 Anoliji olaraq oksigenlə xlorda təsir gostərirlər:

11 Cl + O 2 =ClO 2, H +Cl 2 = HCl + O 2, Cl + ClO 2 =Cl 2 + O 2 Beləliklə,hər oksigen malekulu, uyğun olaraq 2 dəfə reaksiya zəncirini qırır. Buna görədə oksigennin qatışığda miqdarı 0.1 % -dən çox olduqda (1) reaksiyasının sürəti tormuzlanır. HCl qazının reaksiyasının sürəti reaksiyada iştirak edən komponentlərin qatılığından aslılığı aşağıdakı empirik düsturla hesablanır. d[ HCl]/dτ = k [Cl 2 ] 2 [H 2 ]/[O 2 ] { [H 2 ] + 0.1[Cl 2 ] } Burada ; k- reaksiyasının sürət sabitidir. Çox quru xlor və hidrogen reaksiyaya girmirlər, rütubətin iştirakı ilə isə reaksiya o qədər intensiv sürətlənir ki, qeyd olunduğu kimi partlayışla nəticələnə bilir. Xlor və hidrogenin stixometrik nisbəti vaxtı hidrogen xloridin nəzəri alovlanma temperaturu təqribi olaraq C yə bərabərdir. Ancaq hidrogenın artıq miqdarı və başqa qaz qatışıqları bu temperaturu C-yə qədər aşağı salmağa imkan verir. Qızdırıldıqda, işıqla şüalandırdıqda və ya katalizator iştirak etdikdə reaksiya sürətlənir. Cl2 və H2-dən HCl alınması zəncirvari mexanizm üzrə gedən reaksiyalara aiddir. Qızdırıldıqda və ya işıqla şüalandırıldıqda Cl2 atomlara dissosia edir, bunlar da hidrogen molekulları ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq hidrogen xlorid və hidrogen atomu əmələ gətirir. Axırıncı öz növbəsində xlor molekulu ilə qarşılıqlı təsirdə olur HCl əmələ gətirir, bu vaxt xlor atomu ayrılır və s.

12 Müəyyən şəraitlərdə xlorun hidrogenlə qarşılıqlı təsiri partlayışla müşayət olunur. Partlayışın qarşısını almaq üçün qarşılıqlı təsirdə olan qazları odluqlarda yaxşı qarışdırılır. Hidrogen və xlor odluğa ayrı-ayrılıqda daxil olur və hidrogen bir qədər izafi miqdarda verilir. Onlar bilavasitə hidrogen alovunun məşəlində qarışırlar. Cl2 və H2 -nin qarşılıqlı təsiri zamanı HCl əmələ gəlir və o, fasiləsiz olaraq absorbsiyaya göndərilir. Xlorid turşusu su ilə adiobatik absorbsiya zamanı əmələ gəlir. Bu proses adiobatik, başqa sözlə desək istiliyin kənarlaşdırılmadığı şəraitində HCl-ın suda həllolma istiliyinin ayrılmasına əsaslanır. Əmələ gələn turşunun temperaturu yüksəlir. Bu onun buxarlarının təzyiqinin yüksəlməsinə səbəb olur. Qaynatdıqda turşunun tərkibində su buxarlanır, onun qatılığı yüksəlir. HCl rəngsiz, kəskin iyli, havada tüstülənən və havanın nəmliyi ilə duman əmələ gətirən qazdır. Hidrogen xlorid adi atmosfer təzyiqində C-də sıxılır maye hala keçir, - 114,2 0Cdə isə bərk hala keçir. Onun kritik temperaturu və təzyiqi 51,5 0C və 81,6 atm-dır. Maye HCl-ın xüsusi çəkisi 20 0C-də 0,831 q/sm3, - 85,81 0C-də 1,194 q/sm3-dır. Maye HCl-un üzərində buxarların təzyiqi. Temperatur 0 C , -20, 40, Təzyiq atm 1.0; 14.53; 25.46; 41.58; 64.52; 30 0C temperaturda maye HCl da 0.1%-dan az su həll olur. Qarşılıqlı HCl-un istilik tutumu sabit təzyiqdə aşağıdakı düsturla hesablanır. Cp = T

13 Nəm havada HCl turşusu xlorda damlalardan ibarət olan qazı duman əmələ gətirir. O, orqanizmə mənfi təsir göstərir, nəfəs yolarını və s. dağıdır. Istehsal binalarında işçi zonalarında buraxılabilən HCl-ın qatılığı 0.01 mq/l-dir (Cl mq/l). Susuz HCl metallara demək olar ki, təsir göstərir. Amma xlorid turşusu metalları həll edir. Xlorid turşusunun təsirinə Pt, Ag bəzi silikat mineralları (andezit, deabas, kvars) və məmulatlar (şüşə, saxsı, farfor) və ebonit rezin və bəzi plastiki kütlələri məs: faolit, viniplast və digərləri davamlıdır C-yə qədər qızdırılmış karbonlu polad 1x18H9T və <<ЭU-496>> markalı paslanmayan 500 0C-yə qədər qızdırılmış xlorid turşusunun sərfinə davamlıdır. Metal oksidləri qaz şəkilli HCl-un təsiri nəticəsində xloridlərə çevrilir və bu reaksiyalar buxarın təsiri nəticəsində sürətlənir. HCl un suda həll olması yüksəkdir və o, temperaturdan asılıdır. 1 l su ilə udulan HCl-un litrlərinin sayı 506.5, 473.9, 442.0, 411.5, 385.7, 361.6, Qazda HCl-un parsial təzyiqi 760 mm.c.st-da 1 l suda 0 0C temperaturda l HCl həll olur (məhlulda kütlə %-i HCl) 18 0C-də l HCl (məhlulda kütlə faizi HCl). HCl-un parsial təzyiqi 0.1 mm.c.st-dan az olanda qaz şəkilli HCl Na2SO4+Na2SO4. 10H2O-dan ibarət olan qarışıq tərəfindən tez udulur. Yəqin ki, nəticədə Na2SO4+NaCl bərk məhlul əmələ gəlir. Susuz Na2SO4 aşağı təzyiqlərdə qaz şəkilli HCl ilə reaksiyaya girmir və o, yavaş sürətlə HCl-la reaksiyaya girir təzyiq 2 atm-dən yüksək olanda. HCl un absorbsiyası: HCl qazının suyla absorbsiyası zamanı hidrat birləşmələrdə əmələ gəlir. Məs: HCl H 2 O, HCl 3H 2 O, HCl

14 6H 2 O və s. Ümumi formada HCl turşusunun formulunu aşağıdakı kimi yazmaq olar. HCl nh 2 O HCl qazının turşuya absorbsiyası kalonlarda istiliyin ayrılmaması və ya istiliyin ayrılması ilə - istilikdəyişdirici plasmaslarda gedir. Absorbsiyanın digər üsulları demək olar ki istifadə olunmur. Kimyəvi təmiz turşu almaq üçün hərdən kvarslı absorbsiya quraşdırılır. HCl-un adiabatik absorbsiyası. Adiabatik absorbsiyanın prinsipi HCl-H 2 O sistemində rektifikasiyaya yaxındır. Bu prosesin əsas xüsusiyyətlərindən biri xlorid turşusunun qaynama temperaturunun onun qatılığından asılı olan xüsusiyyətidir. Məlumdur ki, xlorid turşusu 20-24% qatılıqda olduqda azeotif qarışıq əmələ gətirir ki, onunda qaynama temperaturu C-dir. Turşunun aşağı qalığı məhlullarının qaynama temperaturu aşağı olur. Turşunun daha qatılaşmış məhlullarında onların qaynama temperaturu tədricən aşağı düşür. Qaynama temperaturunun xlorid turşusunun qatılığından asılılığı asılılıq əyrisi şəkil 1 də verilib.

15 Şəkil 1. Xlorid turşusunun qatliğinin qaynama temperaturundan aslılığı Alınmış xlorid turşusunun qatlığı həmdə hidrogen xloridin absorbsiyasinin istiliy effektinə təsir edir. Qaz kalona o C temperaturunda daxil olur. Qazın qaz ayricısında çox soyulması ziyandır, belə ki HCl-nin kondensasiyası baş verə bilər ki buda karroziyanı gucləndirir. Alınmış turşunun qatliğina yüksək taxmalı kalonlar və nəzəri boş qablar əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu asılılıq şəkil 2 dəki kimidir. Şəkildən göründüyü kimi qatlığın artması ilə

16 nəzəri boşqabların sayı çoxalır. Qatliği 27% olan turşu almaq üçün 4 nəzəri boşqablı, 35% li turşu almaq üçün isə 8 boşqablı rettifikasiya kalonlarindan istfadə etmək lazımdır. Hazır məhsulun temperaturu C dən çox olmamalıdır. Şəkil 2. Alınmış turşunun qatılığının nəzəri boşqablarin sayından aslılığı. 3. TEXNOLOJİ SXEMİN SEÇİLİB ƏSASLANDıRıLMASI Texniki xlorid turşusu istehsalı 2 mərhələdən ibarətdir. Hidrogen xloridin sintezi və onun su ilə absorsiya nəticəsində qatılığı 31 % - dən az olmayan

17 turşunun alınması. Hidrogen xlorid və xlorid turşusu istehsalı prosesinin texnoloji sxemi sekil 3 də gösterilmişdir. Hidrogen xlorid hidrogenin sobada 11 xlor atmosferində yandırılması ilə alınır. Soba, oturacaqları ilə bir birinə birləşdirilmiş 2 konusdan ibarətdir. Konusların oturacaqlarının diametri 2m -ə qədər olur. sobanın ümumi hündürlüyü 5.2 m-dir. Sobanın dibində odluq quraşdırılmışdır. Odluğa fasiləsız olaraq xlor və hidrogen verilir. Odluqlar polad patronlara keçirilmiş iki lülədən (trubka ) ibarətdir. Xlor daxili, hidrogen isə xarici lülədən daxil olur. Daxili boru xüsusi poladdan, xarici boru isə istiyədavamlı materildan (dinos, kvars və yaxud xüsusi paslanmayan polad ) hazırlanmışdır. Xlorqaz yaxud tullanı qazların elektrolizi nəticəsində alınan xlorun maye xlor şübəsinin tullantı qazları ilə qarışığı, (tərkibində 75%-dən az olmayan xlor (abqazlar) olan ) buferə 1 daxil olur. Burada xlorun qurudulması sistemindən cəlb olunmuş sulfat turşusundan ayrılır, sonra sobanın 11 odluğuna daxil olur. Hidrogen odluğa yanğın partlayış məhdudlaşdırıcıdan 12 keçməklə verilir. Hidrogen və xlorun dozalara bölünməsi, sobaya aparan qaz kəmərlərində quraşdırılmış differensial monometrlərin göstəricilərinə görə avtomatik olaraq həyata keçirilir. Partlayış təhlükəli qatılığın yaranmasının qarşısını almaq üçün sistemə verilən hidrogenin miqdarı elə olmalıdır ki, çıxan qazda onun miqdarı xlorun miqdarı xlorun miqdarından 5 10% çox olsun.

18 Yaranan qazların alovunun məşəli C yə yaxın temperatura malik olur və sobanın hündürlüyü boyunca C dək azalır. Sobanın xarici divarının temperature C-dən az və C-dən çox olmamalıdır. Sobada təzyiq 80 kpa- a yaxındır. Sintez prosesi alovun rənginə görə nəzarət olunur. Normal şəraitdə o ağ süd rəngində olmalıdır. Xlorun miqdarı artdıqda alov yaşılımtıl rəng çalarında olur. Sobanın çıxışında C temperatura malik qaz soyuducuda 10 soyudularaq absorbsiyaya verilir. Absorbbsiya kalonu 9 faolitdən hazırlanmış və mm ölçülü Raşiq həlqələrdən ibarət doldurucu ilə təchiz olunmuşdur. Absorsiya temperaturu C dir, o, absorbsiyaya verilən suyun buxarlanması hesabına tənzimlənir. Tərkibində H 2,N 2, hidrogen xlorid və su buxarları olan udulmamış qazlar kalonun yuxarı hissəsindən quyruq qülləyə 8 ə daxil olur. Qüllə Raşiq həlqələrindən ibarət taxma ilə doldurulmuşdur və su ilə suvarılır. Burada, hydrogen xlorid tam udulur, su buxarları kondensləşir, qalan hidrogen və inert qazlar isə ejector 13 və yanğın partlayış məhdudlaşdırıcıdan 12 keçməklə atmosferə atılır. Quyruq qüllədən çıxan turş su neytrallaşdırıldıqdan sonra kanalizasiyaya tullanir. Qazların atmosferə ayrılmasının qarşısını almaq üçün bütün tutumlardan və basqı çənlərindən, həmçinin doldurulma zamanı koteyner və dəmiryol sisternlərindən abqazın sorulması nəzərdə tutulmuşdur.

19 Xlorid turşusu istehsalı partlayış təhlükəli proseslərə aid edilir. Çünki ilkin qazla Cl 2 və H 2 -dən birinin aparata verilməsi qaydası pozulduqda partlayış baç verə bilər. İnsan dərisinə düşdükdə xlorid turşusu səthi yanıq əmələ gəlir bilər. Turşunun uzun müddətli tesiri yara əmələ gətirə bilər. Xlor,HCl və xlorid turşusunun zəhərli təsirindən qorumaq üçün əlehqaz geyinmək, xüsusi rezin sekmə, önlük, əlcək və eynəklə işləmək lazımdır.

20 NƏTİCƏ Kurs işində sintez üsulu ilə xlorid turşusu istehsal edən qurğunun texnologiyası əsaslandırılmışdı. İşdə ilk növbədə standarta uyğun olaraq xammal və hazır mehsulun xarakteristikası verilmişdir. Xammal kimi hidrogen və xlordan istifadə olunur. Xarakteristikadan sonra prosesin nəzəri olaraq əsaslandırılması aparılmışdır. Bu zaman prosesin əvvəlindən sonuna qədər bütün mərhələlər boyu baş verən proseslər və bu proseslər zamanı ona təsir edən amillər öz əksini tapmışdır. Nəzəri əsaslandırmadan sonra texnoloji sxemin seçilib əsaslandırılmış və əsas aparat olan sobanın izzahı verilmişdir. Prosesdə HCl in elementlərin bir başa sintezindən alınmasının üstun cəhətləri : məhsulun daha temiz, qatılığının yüksək olması, yanacağın tələb olunmaması qeyd olunmuşdur.

21 ƏDƏBİYYAT 1.Ağakişiyeva M.Ə, Əliyeva S.F. «Ümumi kimya texnologiyası» Bakı Əliyeva S.F. «Qeyri üzvi maddələrin texnologiyasının avadanlığı və layihələndirilmənin əsasları» Bakı Дыбина П.В. «Технология минеральных солей» Госхимиздат, Позин М.Е.«Технология минеральных солей» Изд-во «Химия», Cabbarov A.Ə,Rzaye M.H«Ümumi kimya texnologiyası» Azərnəşriyyat, Bakı 1975