BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK

Transkript

1 ULUSLARARASI İSTANBUL BASKIRESİM ETKİNLİKLERİ BİLDİRİ KİTABI PROCEEDING BOOK INTERNATIONAL ISTANBUL PRINTMAKING ACTIVITIES

2

3 Engravist hakkında Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU ENGRAVİST Organizasyon Kurul Bașkanı Mağara dönemiyle başlatılan insanlık tarihi, resim ve baskıresim sanatının başlangıcını da oluşturmaktadır. Yazının başlangıcından önce kullanılan baskıresim sanatı, dünyanın her yerinde ortak bir dil olarak kabul edilmektedir. Püskürtme yöntemiyle şablon baskı, boyalı ellerin bir yüzeye aktarılmasıyla yüksek baskı gravür, çukurdaki boyaların bir yüzeye aktarılmasıyla ise çukur baskı gravür sanatı tarih içinde çeşitli evre ve yöntemler geçirerek günümüze kadar gelmiştir. Güzelliği, Kültürel geçmişi ve üzerinde kurulmuş medeniyetlerle sürekli adından söz ettiren İstanbul, önce kitap sanatlarında görülen tahra basma gravürleriyle, sonradan özellikle 19. ve 20. Yüzyılda merak ve cazibe merkezi olması sebebiyle birçok sanatçıya ilham kaynağı olmuştur. Osmanlı toprakları ve kültürüne olan merak Anadolu nun hemen hemen her şehrinin gravür baskılarının yapılmasına sebep olurken; İstanbul un güzelliği, ihtişamı bu detaylı betimlemelerden fazlaca nasiplenmiştir. Gravür konusundaki geçmişe dayalı bir altyapısı olan İstanbul un Osmanlı Devleti nden sonra yapılan gravür eserlerinde azalma görülmektedir. Sanat fakültelerinde var olan atölye imkanlarının özel atölyelerde olma olasılığının az olması gibi birçok nedenle İstanbul a ait yani gravürlerin çok az üretilmesi, önce Uluslararası İstanbul Gravürleri Çalıştayı ve sergisini ortaya çıkarmış, buna ilaveten aynı konu başlığı ile geçmişten günümüze İstanbul gravürleri konulu bildirili bir sempozyum fikrinin gerçekleşmesine sebep olmuştur. İstanbul temalı Uluslararası Engravist Gravür Çalıştayı ve Sergisi, Türkiye, Balkanlar ve diğer akraba topluluklar arasında gerçekleştirilen ve özellikle günümüz İstanbul gravürlerinin üretilmesini sağlamak amacıyla Uluslararası Engravist İstanbul Baskıresim Etkinlikleri olarak 28 Şubat-4 Mart 2016 tarihlerinde İstanbul da Yıldız Teknik Üniversitesi Baskıresim atölyelerinde gerçekleştirilmiştir. Etkinlik, İngilizce engraving ve İstanbul un ilk üç harfi bir araya getirilerek oluşturulan ENGRAVIST markasıyla yapılan baskı resim etkinliğimiz, kapsam ve eylem olarak Türkiye de bir ilk olma özelliğini barındırmaktadır. Birleştirici, eğitici, öğretici, güzelleştirici, diyalog kurucu, yardımlaşmaya açık ve çoğaltılabilme özelliğine sahip olan gravür sanatının İstanbul un kendine has güzelliğinin bir araya getirilmesi şüphesiz hem eğitim bakımından, hem sanatsal, hem kültürel bakımdan birçok önemli açığın kapanmasına katkıda bulunmuştur. Desteklenmesi halinde gelenekselleştirilmesini planladığımız bu etkinliğin zaman zaman genel, zaman zaman odaklanılmış teknikler üzerinden tekrarlanması düşünülen bu etkinliklerin bienallere, trianellere, festivallere ve uluslararası etkinliklere dönüştürülmesi hedeflerimiz arasındadır. 3

4 Organizasyon Komitesi Engravist 2016 Sempozyum Onursal Başkanı: Rektör Prof. Dr. İsmail Yüksek Sempozyum Başkanı: Dekan Prof. Dr. Turan Sağer Organizasyon Kurul Başkanı: Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Organizasyon Kurul Başkan Yardımcısı: Öğr. Gör. Mehmet İlhan Bilim Kurulu Prof.Dr. Melihat Tüzün Namık Kemal Üniversitesi Doç.Dr. Nedret Yaşar Kemerburgaz Üniversitesi Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Doç. Musa Köksal Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. Salih Denli Kemerburgaz Üniversitesi Prof.Safet Spahiu Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof.Nafi Jashari Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Prof. Nehat Beqiri Tetova Devlet Üniversitesi, Makedonya Doç.Dr. Kenan Zekic Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Bosna Hersek Doç.Peno Penev St Cyril and St Methodius University of Veliko Tırnovo, Bulgaristan Sempozyum Düzenleme ve Yayın Kurulu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yıldız Teknik Üniversitesi Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Uludağ Üniversitesi Yrd.Doç. Ali Kılıç Kemerburgaz Üniversitesi Öğr.Gör. Mehmet İlhan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Zeynep Özge Kalyoncu Plato Meslek Yüksek Okulu Arş.Gör. Çağatay Bilsel Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Nesli Gül Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Yıldız Teknik Üniversitesi Arş.Gör. Bahadır Uçan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr.Gör. Murat Toprak Yıldız Teknik Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmet Ziya Sandıkçıoğlu Basın Koordinatörü

5 Çalıştay Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Burak Satar Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Nur Cemelelioğlu Altın Arş.Gör. Çağatay Bilsel Arş.Gör. Nesli Gül Sergi Seçici Kurul Prof.Dr. Melihat Tüzün Doç.Dr. Nedret Yaşar Doç.Dr. Lütfü Kaplanoğlu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Emin Kahraman Yrd.Doç. İsmail Tetikçi Öğr.Gör. Emrah Günay YTB Temsilcisi Sergi Düzenleme Kurulu Öğr.Gör. Emrah Günay Öğr.Gör. Ahmet Dolunay Arş.Gör. Tuğba Renkçi Taştan Arş.Gör. Serpil Akdağlı Arş.Gör. Çağatay Bilsel Editör Yrd.Doç.Dr. Mehmet Nuhoğlu Yapım Tablet İletişim 5 Basım Haziran 2016, İstanbul Tor Ofset ISBN Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.

6 6 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Prof. Dr. Ahmet Şinasi İŞLER, Tarihsel Süreç İçinde Avrupa da Basılan Kitap ve Haritalarda Ağaçbaskı, Metal Gravür ve Taşbaskı Tekniği İle Çoğaltılan Panoramik İstanbul İllüstrasyonlarından Örnekler The Examples from Panoramic stanbul Illustrations with Replicated Printed Books and Maps in Wood Printing, Metal Engraving and Lithography Technique in The Historical Process in Europe Arş. Gör. Bahadır UÇAN, Gravürler Üzerinden İstanbul Efsaneleri Istanbul Legends Via Engravings Bora FER, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Toplu Taşıma ve Gündelik Hayat Public Transportation and Everyday Life in 19th Century stanbul Engravings Arş. Gör. Ceren ÇALIŞKAN, Osmanlı Dönemi Seyahatname ve Gravürlerinde Julia Pardoe ve William Henry Bartlett in İzlenimleri Julia Pardoe and William Henry Bartlett s Impressions on the travel book and engraving in the Ottoman Period Çağatay BİLSEL, 19. Yüzyilda Türkiye ye Gelen Yabanci Sanatçilarin Gözünden İstanbul Görünümleri, Dönemin Yaşami, Giyim Ve Kuşamini Tanitan Gravürler İncelenmesi The Examination of Engravings on the Istanbul views, life period, clothing and finery from eyes of foreign artists arriving to Turkey on 19th century Öğr. Gör. Emrah GÜNAY, Haydarpaşa Garı nın Kent Belleğindeki Yeri Haydarpasa Train Station In The Memories Of The City" Öğr. Gör. Erkan ÇİÇEK, Öğr. Gör. Ahmet DOLUNAY, İstanbul un 19. Yüzyılında Gravürlerle Yaşam Sahneleri The Living Scenes of Istanbul with Ingravings in the 19th Century" Doç. Güldane ARAZ AY, Görünümler ve Ötesi Behind The Images Arş. Gör. Gülderen GÖRENEK BEYAZ, Devrim Erbil in Sanatı ve İstanbul Temalı Gravürleri Devrim Erbil s Art and İstanbul Themed Engraving Doktora Öğrencisi Hatice KARADOĞAN, Geçmişten Günümüze Gravür Tekniğinin Resim Sanatında Yeri ve İstanbul Gravürleri Until Nowadays The Situation of Engraving Technic in the Paint Art and The Engraving of Istanbul Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin KAHRAMAN, Öğr. Gör. İsmail Erim GÜLAÇTI, İstanbul Temalı Gravür Çalışmalarında Ekslibris Örnekleri The Exlibris Examples on the Istanbul Themed Engravings Workigns Yrd. Doç. Dr. Mehmet NUHOĞLU, Celal ESER, Sanayi- Nefise Mektebi Hâkk (Gravür) Hocası Mösyö Napier nin Servet-i Fünun Dergisindeki Gravürleri The Fine Arts School Teacher Engravist Napier s Gravures in The Journal of Servet-i Funun" Doç. Dr. M. Sinan NİYAZİOĞLU, Tasvir Mi? Temsil Mi? 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde İkonografik Dil The Desciription or The Represent? The Iconographic Language Istanbul Engravings in the 19th Century Doktora Öğrencisi, Öğretmen, Müberra BÜLBÜL, 18. ve 19. Yüzyıl Gravürlerinde İstanbul Hipodromu Istanbul Hippodrome in The 18th and 19th Centuries Gravure Okt. Necla TOSMUR, Osmanlı Gravür Sanatında Harem Resimleri The Harem Paintings on the Ottoman Engraving Art Arş. Gör. Saliha Nesli GÜL, Aliye Berger Gravürlerinde İstanbul un İzleri Influence of Istanbul at The Engravings of Aliye Berger Nur CEMELELİOĞLU ALTIN, Tarihin Görsel Sunumu: 15. ve 16. Yüzyıl İstanbul Haritaları The Visual Presentation of History: 15th and 16th Century Istanbul Maps Öğr. Gör. Özlem ERZURUMLU JORAYEV, Doç. Dr. Lütfü KAPLANOĞLU, William Henry Bartlett in İstanbul Gravürlerinde Giyim Kuşam The Clothing and Finery on The William Bartlett s Istanbul Engravings

7 BİLDİRİLER PROCEEDINGS Doktora Programı Özlem VARGÜN, İstanbul Haliç Gravürlerinde Kentin Anlam Haritaları The Meaning Maps of The Urban on the Istanbul Golden Horn Engravings Yrd. Doç. Salih DENLİ, İstanbul Gravürleri Ve Oryantal (Doğulu) Göstergeler The Istanbul Engraving And Oriental (Eastern) Signs Doç. Dr. Seza SİNANLAR USLU, Gravürlerle Bir Meydanın Öyküsü The Story of a Square with The Engravings Yrd. Doç. Sezin TÜRK KAYA, Arş. Gör. Şerife ŞEN, Ahmet Şinasi İŞLER in Gravürlerinde İstanbul Yorumları The Istanbul Comments on The Ahmet Şinasi İŞLER s Engraving Works Arş. Gör. Tuğba RENKÇİ TAŞTAN, Ressam Melchıor Lorck un İstanbul Temalı Baskıresimleri The Painter Melchior Lorck s Istanbul Themed Printingpictures Ubeydullah BİNOL, 19. Yüzyıl İstanbul Gravürlerinde Kent Konutları The Urban Houses in The Istanbul Engravings on The 19th Century Yrd. Doç. Umut GERMEÇ, The Contemporary Istanbul Engravings Öğr. Gör. Volkan YAVUZ, Pietercoecke Van Aelst Gravürlerinde İstanbul Istanbul In The Engravings Of Pieter Coecke Van Aelst Prof. Dr. Üzlifat ÖZGÜMÜŞ, Doç. Dr. Rabia ÖZAKIN, Öğr. Gör. Umut ÇELİK, Konservatör Serra KANYAK, Gravürlerde Ayasofya The Hagia Sophia in the Engravings Öğr. Gör. Zeynep Özge KALYONCU, Gravürlerde İstanbul da Gündelik Yaşam; Boğaz ın Güzellikleri Gravürleri Üzerine Bir Araştırma The Daily Living in Istanbul Engravings; A Research on The Bosphorus Beauty Engravings

8 222 The Contemporary Istanbul Engravings Yrd. Doç. Umut GERMEÇ ÇOMÜ. GSF Resim Bölümü, ÖZET İstanbul gravürleri denildiğinde, sanat alanından birisi için bile ilk akla gelen; çoğu 18. yy. ve 19. yy.larda fotoğraf yaygınlaşıncaya kadar batılı gezgin ressamların desenlerinden yapılan ve oryantalizme veri sağlayan gravürlerdir. İstanbul un tanıtımını görev olarak üstlenmiş önemli kurumların vitrinlerini bu gravürlerin kopyalanarak basılmaktan çizgileri belirsizleşmiş reprodüksiyonları süslemektedir. Bartlett, Melling, Allom gibi sanatçıların yaptıkları, temel amacı belgelemek olan bu gravürlerin teknikleriyle ilgili küçük ayrıştırıcı yanlar dışında, plastik açıdan belirgin, öznel bir yordam gözlenemez. Tahtayı kazıyarak, oyarak kalıp yapma ve bu kalıbı boyayıp basma, yazmacılık; Anadolu da yüzyıllardır yapılan bir halk sanatıdır. Osmanlı İmparatorluğu nda İstanbul un Üsküdar, Kanlıca, Kandilli, Samatya semtleri de yazmacılığın geliştiği önemli merkezlerdir. Yazmacılık teknik özellikleri açısından gravür sanatından ayrı tutulamaz. Ne var ki, bu tekniğin ülkemizde geleneksel yapısından gelişerek sanat düzeyine yükseldiğini de göremeyiz. Çağdaş İstanbul gravürlerinin üretimi kuşkusuz Türkiye'de gravürün gelişimiyle ilintilidir yılında Sanayi-i Nefise Mektebi nin kuruluşuyla, gravür özgün bir sanat dalı olarak önem kazanmıştır yılları arasında kesintili de olsa, yaklaşık yüz otuz yıldır akademik düzeyde eğitimi sürdürülmektedir. Geleneksel kökleri üzerinde gelişme göstermediğinden, gravür sanatının yaygınlaşması eğitim kurumlarının; öğretim elemanı, teknik donanım, araç-gereç gibi olanaklarına bağımlı kalmıştır. Yakın dönemlere kadar bu saydığımız gereksinimlerin karşılandığı en önemli merkez Paris tir. Aliye Berger in hurdaya çıkmış bir matbaa makinasından yapılmış gravür presi, gravür sanatçısı olarak tanınmasında önemli bir etkendir. Bugün Türkiye gravürünün tarihi açısından önde gelen birçok sanatçının o baskı aletini kullandığını biliyoruz. Cihat Burak ın İstanbul u konu alan, tarih bilinci taşıyan asitle kazıları çağdaş İstanbul gravürlerine temel oluşturur. Ercüment Kalmık ın yine İstanbul la ilgili tümsek baskıları, sanatçının gravür tekniklerini kendi anlatım gereksinimi için yetkin bir plastik dille buluşturmasının sonuçlarıdır. Devrim Erbil in İstanbul gravürleri, nicel ve nitel açılardan gravür sanatının evrensel ilkelerinin oturmuşluğuyla ve estetik bağlamıyla konumuzla ilgili önemli örneklerdir yılında ayrı kuşaklardan 40 a yakın sanatçının Gravürist sanatçı kolektifi çatısıyla gerçekleştirdiği İstanbul'la Yüzleşme - çalıştayı, sergileri ve kitabı; tarihsel, kültürel, doğasal ve toplumsal yanıyla benzersiz bir kent olan İstanbul için olduğu kadar Türkiye gravürü açısından da değerli bir çabadır. Anahtar Sözcük: çağdaş, İstanbul, gravür, geleneksel Contemporary Istanbul Gravures When it comes to "Istanbul Gravures", the first thing that comes to mind even for the people from art field, is gravures which have been drawn by Voyager painters and provide data for orientalism, till photograph art been common during 18th and 19th centuries. Reproductions of these etching prints which have even got unclear lines because of copied and printed many times are being decorated to showcase and shelves of famous institutions who have taken as a task to promotion of Istanbul.

9 The main aim of these gravures are documenting and regarding plastic point of view have not got distinct original characteristics except from little discrepancies. These have been drawn by artists such as Barlett, Melling and Allom. Hand-painted kerchief which is being done by scaling, stripping, painting and printing have been known in Anatolia for centuries as a folk art. Some Istanbul districts such as Üsküdar, Kanlıca, Kandilli and Samatya were the centre of hand-painted kerchief during Ottoman Empire. If take into consider technical characteristics hand-painted kerchief is cannot be distinguished from etching printing. However we cannot be a witness to its evolving from traditional practice to art practice in our country. Undoubtedly there is a relation between contemporary Istanbul gravures and Turkish gravures historical improvement. By Sanayi-i Nefise Mektebi -which is the first Turkish art school opened and since 1883 gravures is started get importance as an original branch of art. Even there is a non-continuous between 1883 and 1936, etching prints academic education has been carried out for 130 years. Because it s improvement has not based on traditional roots, it s popularity depended on educational institutions academic staff and technical equipment facilities. Paris was an important centre which these needs provided by. An gravure press which was transformed by an old printing press has an important effect of Aliye Berger s carrier and known a famous etching artist. We know that many famous Turkish etching artists have used that the gravure press in the history. Cihat Burak s historical awareness subjected of his etching prints which have been done by acid are underlying of contemporary Istanbul etching prints. Ercüment Kalmık s Istanbul related bulge etching prints are the result of using etching print technics differently to obtain his art originality in plastic art. Devrim Erbil s Istanbul etching prints are very important examples of our subject that universally experienced principles of etching print art for both quantitative and qualitative ways. In 2010 almost 40 etching print artists achieved a workshop namely Facedown with Istanbul-Contemporary Istanbul under skeletal of Etching Print Collective and organize exhibitions and publish a book as outcome, wasnot a unique and valuable effort for the unique city Istanbul from the stand point of history, culture, nature and society but also for Turkish etching prints. Key words: Contemporary, Istanbul, etching, traditional. GİRİŞ GAMZESİ İSTANBUL'UN Düşlerin ve düşüncelerin kenti. Çocukluğumda düşlerimin kentiydi. Gençliğimde de... Büyüdüm, o da benimle birlikte büyüdü. Yüz yüze geldik, el ele tutuştuk, gönül gönüle verdik. Gelecekte de böyle olması muhakkak... insan geçmişi, şimdiyi, geleceği başka nerede yaşayabilir? Geçmişin, şimdinin, geleceğin düşleri ve düşünceleri ondan başka hangi kentte yeşerip filiz verebilir? Yazılamaz değil, yazılmaz bir şiirdir. Ressamın tuvalindeki boya, romancının ilk cümlesinde ilk hece, karikatürcünün mizahında çizgidir. Şiirdir, resimdir, gravürdür... 1 Yüzyıllarca bu gizemli kentin görüntüleri Batıdan gelen gezginlerce kendi ülkelerine taşındı. Fotoğraf bulgulanıncaya kadar, Batılıların İstanbul la ilgili merakını giderecek biricik araç, çoğaltıp yayabilme özelliğiyle gravür olmuştur. Çok uluslu bir yapıya sahip Osmanlı İmparatorluğu nda Batılı halkların yaşam biçimi, Batı daki kentlerin doğal, tarihi, kültürel varlıkları araştırma ve belgeleme konusu olmamıştır. Bu olguyu ülkemizde gravür sanatının, Çin de ve Avrupa dakine benzer bir gelişme gösteremeyişinin temel etkenlerinden sayabiliriz. Ancak 1721 yılında Fransa ya elçi olarak gönderilen Mehmed Efendi nin anılarını yazmasıyla Türkler ilk defa Batı yı, kendilerinden birinin gözlemleriyle öğrendiler. 2 Batı sanatında gravürün gelişimini yağlıboya tekniğiyle yapılmış, dinsel konulu önemli yapıtların kopya edilerek çoğaltılmasının etkisi büyüktür. Yağlıboya tekniğiyle ilgili her yeni bulgu, onu taklit etmeye yönelik, gravür tekniklerini, yöntem ve araçlarını da geliştirmiştir. Her bir gravür tekniğinin ve aracının, yağlıboya resmin gelişimi sürecinde ortaya çıkan üslupların özelliklerini yansıtmaya yönelik işlev gördüğünü söyleyebiliriz. İstanbul u konu edinen gravür sanatçılarının, zanaatkarların teknik yetkinlik, estetik bağlam açılarından, kendi dönemlerine ilişkin birikimi yansıtıp yansıtmadıklarını değerlendirmek önemlidir. 15. yüzyılda Albrecht Dürer in tahta kazı tekniğiyle betimlemede ulaştığı yetkinliği, Rubens, Rembrandt ve Go Durbaș, R.. (2010). Gamzesi İstanbul un. İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, s Boppe, A.. (1998). XVIII. Yüzyıl Boğaziçi Ressamları (Çev:Nevin Yücel Celbiș), s. 9

10 224 ya nın dönemlerine ilişkin üslup özelliklerini ve kişisel anlatım gereksinimlerini karşılamaya yönelik bulgularını bilmeksizin, en önemli örnekleri 17. ve 19. yüzyıllar arasına tarihlenen eski İstanbul gravürlerini yorumlamak sıkıntılı olacaktır. Rembrandt bakır kalıba yapılandırdığını yontup yineden kazıyarak, deneyler yaparak kalıba kazandırdığı plastik boyutla, modern gravürün temelini atmıştır. Rembrandt ın yaklaşımı Avrupa gravür sanatını 2o.yüzyılda William Hayter in Paris de kurduğu Atölye 17 ye taşımıştır.1927 de kapısını Modernizm in önde gelen sanatçılarına açan bu atölyede deneyselliğe, bilgi ve birikim paylaşımına önem verilmiştir. Atölye 17 gravürün resimden bağımsız bir sanat olarak plastik olanaklarının, kişisel anlatım gereksinimlerine göre teknik özelliklerinin araştırıldığı, bulgulandığı bir merkez olmuştur. Türkiye de gravürün gelişiminde önemli rolü olan iki eğitimci-sanatçı; Gündüz Gölönü ve Asım İşler, William Hayter in öğrencisi olmuşlardır. Bizdeki özellikle renk konusunda deneyci yaklaşımı bu geleneğe bağlayabiliriz. Bir gravürü değerlendirirken; konu ve estetik bağlam, kalıp, boyut, teknik, çoğaltımla ilgili nitelik-nicelik, üzerinde durmamız gereken önemli unsurlardır. ESKİ İSTANBUL GRAVÜRLERİ 16. Yüzyıl ve 19. Yüzyıllar arasında tarihlenen çoğu Paris de ve Londra da yayınlanan İstanbul u konu alan kitaplar için çalışılmış gravürlerde kentin topografik özelliklerini göstermek amaçlanmış, önemli mimari yapılar, kuleler, surlar, saraylar, camiiler, tersane vb. okunur kılınarak kentin genel dokusu hayali olarak betimlenmiştir. Kuşbakışı çizilen desenlerin coğrafi tutarlılığında kulelerden ve minarelerden yararlanılmış olabileceği düşünülebilir. Gravürler kimi zaman mekan görülmeden ve konular uydurularak, başka resimlere de bakılmak yoluyla yapılmş ve doğrular çarpıtılmıştır. Bazıları şematik ve harita niteliği olan gravürler yanında, Osmanlı ülkesini ve sosyal yaşamını tanıtan, fekalade belgesel nitelikte, teknik olarak başarılı ve romantik imgeye sahip gravürler de görülür. Cornelis van Bruyn (17.yy), Bartlett ( ), Tomas Allom ( ), Flandin ( ), Melling ( ), S. Cabasson, G. Brindizi (19.yy) ve Preziosi ( ) bu dönemde sayılması gereken başlıca isimlerdir. 3 İstanbul gravürleri çalışmış sanatçı, zanaatkar; oldukça kabarık bir isim listesinden seçtiğimiz, İstanbul gravürleriyle ilgili genel yaklaşımı; teknik ve estetik açıdan nitel-nicel yanları, Guillaume-Joseph Grelot, D ohsson, Antoine Ignase Melling, Thomas Allom ve Barlett nin gravürleriyle yorumlayabiliriz. Konu ve estetik bağlam Gravür sanatı yağlıboya resim ve heykel sanatlarıyla etkileşim içinde, birlikte gelişmiştir. Çoğaltılabilir yayılabilir oluşu, gravüre estetik, plastik özelliklerini önceleyen; sosyal - kültürel bir işlev de yüklemiştir. Bilinmeyen uzak topraklarla ilgili bilgi ve görüntü taşıması yanında, toplumların önemli tarihsel süreçlerine tanıklık eden; toplumsal yıkımları, sevinçleri belgeleyen ve duyuran iletişim aracıdır. Propaganda ve eleştiri aracıdır. Romantizmin önde gelen temsilcilerinden olan, İspanyol ressam ve gravür sanatçısı Francisco Goya nın (d. 30 Mart ö. 16 Nisan 1828), gravürleri yaşadığı döneme ilişkin bilgi veren önemli belgelerdir. Savaşın Felaketleri dizisinde (yüze yakın gravürden oluşur) savaşın korkunçluğu ürpertici bir şekilde anlatılmıştır. Bu gravürler 1810 ile 1815 yılları arasında, İspanyol bağımsızlık savaşı sırasında işlenen acımasız suçların betimler. Sanatçının öznel politik ve etik anlayışı işlerindeki estetik bağlamla doğrudan ilintilidir. Teknik, yöntem ve estetik bağlam açılarından sonraki yüzyıllarda etkileyici olmuştur. İstanbul la ilgili gravürlerin konu ve estetik bağlamını genel olarak; kendi devletlerine stratejik açıdan önemli görsel veri toplama amaçlı yapılan topografik peyzajlar, oryantalizm: Doğu hakları ve kültürüne yönelik dışarıdan yapılan yorumlar ve pitoresk görünümler oluşturur. Saptanmış imgeyi, bilgiyi bir alıcıya iletmek veya yaymak birincil amaçtır. Yitirilmiş bir mülkü geri kazanabilmeye yoğunlaşmış bilinç ve duygu, estetik bağlamın temelini oluşturur. Gravürlerinde bu saydığımız yaklaşımlardan ilkine Guillaume-Joseph Grelot örnek olabilir.(r.1) Fransız gezgin ressam 1670'li yılların başında İstanbul'a gelmiş ve iki yıl kalmıştır. İstanbul Seyahatnamesi olarak bilinen, orijinal adı "Relation Nouvelle d'un Voyage á Constantinople" olan kitabı Fransa kralı XIV. Luis ye sunmuştur. Bir gün Fransa nın olacak mülkün dökümüdür, krala ilettiği. 3 İșler, A.. (2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı, S.8

11 Resim 1 Guillaume Joseph Grelot, (1680) İstanbul un Genel Görünümü Karlofça anlaşmasının ardından İstanbul a gelen Fransa büyük elçisi D ohsson, Osmanlı İmparatorluğuna ilişkin raporlar hazırlamış, yanında getirdiği ressamlarla görsel belgeler oluşturtmuştur.(r.2) Yayınladığı Tableau General de L empire Otoman adlı kitapta yer alan gravürler; saray yaşamı, törenler, devlet gelenekleri, kurumları ve hiyerarşik yapıyı gösteren resmi bir rapora ilişkin görsel dayanak işlevi gören gravürlerdir. 225 Resim 2 D ohsson, (1787) Bab-ı Hümayun Gravürü

12 Antoine Ignase Melling Sultan III. Selim in saray hizmetinde bulunmuş mimardır de ikinci kez İstanbul a gelip on yıl yaşamıştır. Kentin panoraması, boğaziçi, mimari özellikleri, günlük yaşam gibi konularla gravürler yapmıştır.(r.3) Pitoresk yamaçlarda gezerek kenti gözlemlemiş, geniş bir ton skalası kullanarak, gökyüzünü, denizi ve mimari unsurları kaynaştırmış, bütüncül bir derinlik oluşturmuştur. Işık etkileyici bir biçimde Romantik anlatıma katılmıştır. Melling döneminin, gravür sanatına ilişkin teknik, yöntem ve araçlarını yetkin bir biçimde kullanmıştır. Işığı etkin kılmak ve bütünlük sağlamak için asitle kazıma, aquatinte tekniklerinden yararlanmıştır. Resim 3 Antoine Ignase Melling, (1819) Tophane Çeșmesi ve Pazar Yeri Thomas Allom, İngiliz mimar ve ressam 1834 de İstanbul a gelmiş, daha çok sosyal dokuyu gözlemlemiştir. Gravürlerindeki estetik bağlam oryantalizmle açıklanabilir olsa da çoğu çalışmasında içtenlikli bir yaklaşım sezilir. Mimariye ilişkin ayrıntılar üzerinde yoğunlaştığı işlerinde İnsan figürleri ölçü unsuru olarak kullanılmıştır.(r.4) İstanbul gravürlerini 1839 da, Londra da Constantinople Ancienne et Moderne adlı kitabında yayınlamıştır. 226 Resim 4 Thomas Allom, (1839) Süleymaniye Camii

13 1806 doğumlu İngiliz yazar Julia Pardoe 1835 yılında The Biaties of The Boshorus adlı kitabını yazmak için İstanbul a İngiliz ressam W.Henry Barlett ile birlikte gelmiştir. Barlett le 1838 yılında yayınlanan bu kitap için yaptığı gravürlerle tanınmıştır. Barlett nin gravürlerinde daha çok toplumsal yaşam alanları başat konu durumundadır. Meydanlarda, cami avlularında, çeşme başlarında, çarşılarda gezinmiştir. Meslek gruplarına ve yaşam biçimine ilişkin ayrıntılar üzerinde yoğunlaşmıştır. Kadrajı mimari ögeler, ağaçlar ve figürlerle doldurup, gökyüzüne çok az yer vermiştir. Arka plandaki mimariye ilişkin ayrıntıları gölgede eriterek, ışığı figürleri vurgulamak için kullanmıştır.(r.5) Gravür sanatının 19. Yüzyılda eriştiği teknik bulgular, plastik değerler bu gravürlerden okunabilir. Resim 5 W.Henry Barlett,(1838) Bayezid Camii Avlusu Kalıp, Boyut ve Teknik özellikler İstanbul gravürlerine teknik özellikler açısından baktığımızda, Çengel uç özellikle gökyüzünü ve denizi betimlemek için, bir çekişte birbirine paralel çoklu çizgi almayı sağlamasıyla işlevseldir. Çelik kalem koyu kararlı çizgiler için kullanılmıştır. Kalıp olarak genellikle kolay bozulmaması özelliğinden bakır ve çelik plaka yeğlenmiştir. Yer aldıkları kitapların boyutu, gravürlerin boyutunu da belirlemiştir. 17.Yüzyıla kadar kolay bir oyma sanatı olarak kabul edilen asit le yedirme tekniği (etching), bu devirde önem kazanmıştır. Kol kuvveti yerine asidin kemirmesi ile elde edilen çizgiler, bakır levhanın yüzeyinde istenilen yerlere dağıtılabilen aşınmış alanlar, sanatçılara yeni çalışma olanakları sağlamıştır. 17. ve 18. Yüzyıllarda resimden çoğaltma amacını aşarak kazı resim sanatına yenilikler getiren usta lar yetişmiştir. Bu sanatçıların eserleri ve geliştirdikleri yöntemler günümüz sa natçılarına dek etkisini gösterecektir 4 Allom un ve Barlett nin gravürlerinde asitle kazı ve aquatint tekniğinin çok yetkin bir şekilde kullanıldığını görürüz. Doku, ton, bezeme ayrıntıları ve maddesel özellikler ustalıkla elde edilmiştir. Çoğaltımla ilgili nitelik-nicelik 17. ve 18. Yüzyıllarda yağlı boya resimleri, desenleri çoğaltma amacı aşılarak, gravür sanatına yenilikler getiren usta lar yetişmiştir. Savaşın Felaketleri dizisi Goya'nın sağlığında yanlızca iki set olarak basılmıştır. Goya bunlardan birini sanat eleştirmeni olan bir arkadaşına vermiştir. Bu gravürler, o gün geçerli olan estetik bağlama, hazır bir alıcı kitleye yönelik çalışılmamıştır. Sanatçı çok yetkin bir biçimde kullandığı aquatinte tekniğini kişisel anlatım gereksinimiyle bütünleştirmiştir. Allom un ve Barlett nin İstanbul gravürlerinde birincil amaç zaten çoğaltıp yaymaktır. Kazıdıkları gravürler çok sayıda basılıp, yayılan kitapların içinde yer almıştır. Genellikle amaçlanan, Batının doğuya bakışına, oryantalizme görsel veri sağlamaktır. Fotoğraf bulgulandığında gravür bu işlevinden bağımsızlaşmış, özgür bir anlatım ve resimsel yaratı aracı olarak gelişimini sürdürmüştür. Türkiye de gravürün gelişimi ve İstanbul gravürleri Gravürün gelişimi bir düşünceyi, inancı, simgeyi yayma gereksinimiyle koşuttur. Türkçe süreli yayınlar 19. yüzyılda yaygınlık kazanmıştır. Bu durum toplumda siyasi bilincin belirli birikime ulaşmasıyla açıklanabilir Gölönü, G. (1979). Kazı Resim, S.78

14 228 Türkçe yayın basmak için ilk matbaanın 1727 yılında kurulmasına karşın Osmanlı İmparatorluğun' da azınlıkların kurduğu matbaalar daha önceki yüzyıllara tarihlenir. Bilinen ilk örnekler, 15. yüzyılın sonlarında göçle gelen Yahudilerin kurduğu İbranice baskı yapan matbaalardır. Venedik'te matbaacılık sanatını öğrenen Ermeni din adamı Apkar Tıbir Tokhadetsi (Tokatlı), 1567'de Venedik'ten getirdiği Ermenice hurufatlarla İstanbul'da kitaplar yayınlamıştır. İstanbul 'da ilk Rum matbaası Niko-Demos Metaksas adında bir rahibin İngiltere 'den getirttiği aletlerle 1627'de kurulmuştur. Fatih dönemi ve I. Viyana Kuşatması sonrasında gelişen ilişkilerde, suret çoğaltma, imaj oluşturma gibi noktalarda gündeme gelen gravürün kullanımı, kültürlerin birbirleriyle ilişkisini değerlendirmede yeni açılımlar sunduğu gibi, iktidar-siyaset-sanat ilişkisinin deşifre edilmesi yönünden de çok önemlidir. 5 Gravür sanatının tekniklerinden biri olan yazmacılık ın, Anadolu da MÖ. 700 lerde Hitit lerce uygulandığı arkeolojik buluntularla kanıtlanmıştır. Yazmacılık onlarca uygarlığın, binlerce yılın içinden geçerek günümüze ulaştığı halde, bir sanatçının anlatım gereksinimin aracı olamamıştır. Tahta baskı Çin de yüzyıllarca, doğaya bütünsel bakan kültürün taşıyıcısı ve iletişim aracı olarak gelişim göstermiştir. Çin sanatıyla etkileşim içinde gelişen Japon sanatının, tahta baskı sanatçıları, Hiroshige ve Hokusai 20. Yüzyıl Batı sanatını; teknik yetkinlik ve estetik bağlam açısından etkilemiştirler. Türkiye de ise bu sanatın temelini teşkil eden desen, oyma ve süsleme tekniklerinin kullanımı binlerce yıl öncesinden beri yapılagelmekteydi. Yalnızca oluşturulan bu rölyef ve oyma nesnelerden baskı almak, oyma ve baskı tekniklerinin geliştirilmesi ve bu teknikler kullanılarak serbest resim yapılması denenmemişti yüzyıl dan sonra minyatür sanatçısının, doğaya ve Batı resmine bakmasıyla Türkiye de sanatın gelişiminin önü açılmıştır. Saraya ancak değerli kumaşların üzerinde süsleme öğesi olarak girebilen tahta baskı, sanatsal bir yaratı aracı olarak benimsenmek için, daha uzun süre geleneksel kalıpları içinde bekleyecektir. Yeni bir yüzyıla girerken, Sanayi-i Nefise Mektebi nin kuruluşu, Levantenlerin açtıkları Salon Sergileri ( ), bilime, sanata bakışta görece değişimlere, gravür sanatının da gelişimine kapı aralamıştır. İkinci Meşrutiyetin oluşturduğu politik ortamın etkisiyle, sanat alanında yaratıcılığın yaygınlaşması için Osmanlı Ressamlar Cemiyeti kurulmuştur. Sanayi-i Nefise Mektebi nin kuruluşundan itibaren, gravür sanatı ve eğitimi bu kurumun temel disiplinlerinden biri olmuştur yılında Mektep resim, heykel, hakk (gravür), mimarlık bölümlerinden oluşmakta idi. Hakk (gravür) bölümünün ilk öğretim üyesi olan Fransız Napier bu disiplinin öğretimini üstlenmiştir lu yıllara kadar gravür sanatına ilişkin eğitim ve yaygınlaşma açısından önemli bir gelişmeden söz edemeyiz. Artık kitap resmi olmaktan özgürleşmiş gravürün, Avrupa da açılan sergilerde yer aldığını gören İstanbul u sanatçılar 1901 yılından başlayarak açtıkları salon sergileri inde İstanbul gravürlerine de yer vermişlerdir. Sanayi-i Nefise Mektebinde görevli Avrupalı eğitimcilerden gravür dersi alan Lina Gabuzzi çok yetkin bir teknik bilgi ve beceriyle İstanbul gravürleri kazımıştır. İçtenlikli bir bakışla kazımaya değer gördüğü Üsküdar dan bir doğa kesiti, barındırdığı estetik bağlam açısından bizi minyatürün dünyasına çekmektedir. Gravürün konusu, servili bir yol; son yolculuğun yolu dur. Ancak, buradaki serviler minyatürdeki gibi donuk, simetrik motifler değildir. Sanatçının geçtiği o toprak yolda uğultusunu duyduğu servilerdir.(r. 6) Lina Gabuzzi, II. Abdülhamit in doktoru olan babasına aldırttığı gravür presiyle, ülkemizde etiğim kurumları dışında baskı yapma olanağına sahip ilk gravürcüdür. Resim 6 Lina Gabuzzi, Üsküdar Mezarlığı, Gravür, 16x12 cm 5 Yaman, F. (2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı, S.7 6 Koç, E. (2004). Alyoșa, S İșler, A. (1995). Sabri Berkel Anısına, S.4

15 Çanakkale Savaşları atmosferinde, 1917 de kurulan Şişli Atölyesi ile resim sanatı bu topraklarda, ilk kez ideolojik bir araç olarak önem kazanmıştır. Cumhuriyetin kuruluşuyla ulusal aydınlanma politikalarının gereği, evrensel değerlerle beslenen bir yereysellik desteklenmiştir lı yılara kadar İstanbul ve Ankara da önemli sergiler açılmıştır. Ankara sanat için ikinci önemli merkez olmuştur yılında Ankara da açılan Sovyet Sanatçıları Sergisi Yurt Gezileri düşüncesini doğurmuştur. Bu dönemde sanatta ulusal nitelik bir devlet politikası olarak yürütülmüştür. Kentlerin doğal ve toplumsal görünümleri sanatın konusu olmuştur. Sanayi-i Nefise Mektebi, 1924 de Güzel Sanatlar Akademisi ismini almıştır da Fransa dan getirtilen Leopold Levy e kadar gravür eğitimi aksamıştır. Floransa da eğitim gören Sabri Berkel in Levy nin asistanı olarak Gravür atölyesine 1937 de görevlendirilmesiyle atölyede eğitim gerçek anlamıyla başlamıştır yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-İş Bölümü nün ve 1957 yılında, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu nun kuruluşuyla gravür eğitiminde yeni kapılar açılır. Avrupa ve Amerika da çeşitli merkezlerde yetişmiş eğitimciler bu okullarda görevlendirilirler. Mürşide İçmeli, Veysel Erüstün, Mustafa Aslıer, Nevzat Akoral, Muammer Bakır gravür sanatı ve eğitimi açısında öne çıkan isimlerdir li yıllarda Leopold Levy nin, öğrencileriyle çıktığı açık hava çalışmalarına Bedri Rahmi de katılır. Yurt gezilerinden edindiği görsel, düşünsel birikimle İstanbul u gözlemler.(r.7) Yüzde yüz bir kesinlikle söylenebilir ki Bedri Rahmi, resminin yerli içeriğini, ana temalarını Çorum da saptamıştır. Bu dönem konu dağarcığının doldurulduğu yılları kapsar. O, bu dağarcıktan zaman zaman çıkardığı konuları, yeni biçimsel sorunların ve malzeme (araç ve gereç) olanaklarının belirlediği sınırlar içinde, yeniden yeniye işlemeden duramaz arasında Bedri Rahmi nin konu dağarcığında Beylerbeyi, Çengelköy, Suadiye (Korupark), Fenerbahçe, Tophane, Karabaş gibi İstanbul köşeleri de, yeni bir yorumla sunulmak üzere yer alırlar Resim 7 Beyazıt ta Atkestanesi ve Kahvehane,1938, Asitle Kazı, 35x25 cm 50 li yıllarda ise linol üzerine gravür ile ağaç baskı öne çıkmakta ve araştırma-deney mantığı yanında geniş bir yelpazede sanatçı tavrı, yaratma isteği ve özgün resimsel kompozisyonlar, geometrik, post-kübist anlayış temelinde yoğunluk göstermektedir li yıllarda tümsek baskının yaygınlaşmasında en önemli etkenlerden biri o dönemde yayınlanan dergilerdir. Ülkü Dergisi, Varlık Dergisi kapaklarında ve iç sayfalarında siyah beyaz dilin çarpıcılığından yararlanırlar. Üstelik fazla bir donanım gerektirmeksizin yapılabilmektedir yılında Paris e giden Bedri Rahmi o tarihte yeni açılan İnsan Müzesi ni gezmiştir. Bu müzede yeryüzünün her yanındaki yaratıkların el işleri sergilenmektedir. Bu müzede Anadolu halk sanatı olan yazma kalıplarını anımsar. Yazma daha öncede değindiğimiz gibi gravürle ilişkilendirilmemiştir. Bedri Rahmi yurda döndüğünde Güzel faydalı olabilir, faydalı olmak güzelin gücünü eksiltmez söylemiyle bu yeni keşfi araştırmaya koyulmuştur yılında, Bedri Rahmi, bazen öğrencilerini de yanıma alarak Çengelköy yazma işliklerini bir bir dolaşmağa, yazma ustalarıyla tanışmağa, yazmacılığı incelemeğe koyuldu. Bu işe kendini öylesine kaptırdı ki bir de yazma destanı yazdı Erol, T. (1984). Günümüz Türk Resminin Olușum Süresinde Bedri Rahmi Eyüboğlu Yetișme Koșulları Sanatçı Kișiliği, s İȘLER, A. (2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı, S.9 10 Erol, T. (1984). Günümüz Türk Resminin Olușum Süresinde Bedri Rahmi Eyüboğlu Yetișme Koșulları Sanatçı Kișiliği, s.105

16 230 Bu alan üzerine yaptığı araştırmaların, çalışmaların sonucunu, 1950 yılında açılmış olan, Türkiye sanatında ilk özel galeri olması açısında önemli yer tutan, Maya Galeri sinde açtığı sergiyle büyük ilgi görerek almıştır. Bedri Rahmi nin bu yazmacılık eğilimi boya resmindeki plastik düşünce açısından etkili olmuştur. (R.8) Çınar altlarını sevmesi, üzgünken ağaçlara sarılması, türküler için şiir yazması O nun estetik bağlamıyla ilgili bize yeterince bilgi vermektedir. Resim 8 Bedri Rahmi, (1973) Gecekondular, Akrilik, 50x70 Çukur baskı yapmanın özel bir teknik donanım gerektirdiğini, özellikle baskı presinin bu işin olmazsa olmazı düzeyinde önem taşıdığını biliyoruz. Aliye Berger 1947 de Londra bulunan ablası Fahrünnissa Zeid in yanına gitmiş, gravürle burada tanışmıştır. Üç yıl John-Buchland-Wrigt atölyesinde eğitim alan Berger, yurda döndüğünde bir gazete matbaasının hurdalığından edindiği parçalarla yaptırdığı gravür presiyle entelektüel çevrede ilgi odağı olmuştur. Bastığı gravürler genellikle monotip özelliği taşır. Cihat Burak, Aliye Berger in ünlü gravür presinin tutkunkarından biridir. İstanbul la ilgili oldukça didaktik, eleştirel, tarih bilinci taşıyan asitle kazılarını ve elek baskılarını anmadan geçemeyiz. Ercüment Kamlık 1950 lerde, belki Anadolu halk sanatı olan yazmacılıkla da ilişkilenerek yaygınlaşan tümsek baskının, linol kazıyla yaptığı İstanbul gravürleriyle en önemli temsilcisi olmuştur.(r.9) Resim sanatının çeşitli türlerini teknik gücüyle deneyen Kamlık, yağlıboyada, desende, tahata ve lino kazısı gravürlerde, duvar remi ve mozayikte ustalığını göstermiştir. Yelkenliler, İstanbul Limanı, Balıklar gibi büyük çaptaki tabloları en cesaretli renk konbinezonlarını gerçekleştiren başarılardır. İstanbul şehir galerisinde açtığı lino-muşamba kazısı siyah-beyaz ve renkli gravürlerinde Ercüment Kamlık, biraz da ilüstratif bir karekter taşıyan, boyalarından çok ayrı bir kişilikle karşımıza çıkmıştı. 11 Ercüment Kalmık İstanbul gravürlerindeki plastik yapı, estetik bağlam ve bilinçli kurguyla ardılı, yine İstanbul gravürleriyle tanıdığımız bir sanatçıyı, Devrim Erbil i derinden etkilemiştir. Devrim Erbil İstanbul gravürlerinde oluşturduğu çizgisel devinim içinde, çizginin betimleyici işlevini bir yana bırakıp ritme ağılık vermiştir. 11 Berk. N.,(1983),Cumhuriyet Dönemi Türk Resmi,s.91,92

17 Resim 9 Resim Ercüment Kalmık, Linol Kazı İstanbul da yaşayan, duyan sanatçıların gravürleri söz konusu olduğunda. Devrim Erbil belki de bu bağlamda ilk akla gelebilecek sanatçıdır. Kuşbakışı, kıpraşan çizgilerle İstanbul un bitmez tükenmez enerjisini betimlerken anıtsal yapıları temel alarak geliştirdiği kompozisyonlarıyla, eski İstanbul gravürlerine de göndermede bulunur. 12 ÇAĞDAŞ İSTANBUL GRAVÜRLERİ ÇALIŞTAYI VE SERGİLERİ Geleceği öngöremeyen politikaların sonucu 1950 lerden 1990 lara kadar gecekondulaşmayla doğası yağmalanan İstanbul kenti, 1990 lı yıllardan sonra da neoliberal politikaların yıkıcı sonuçlarıyla karşılaştı. Üretim alanlarının yok oluşu kırsaldan kente göçü körükledi. Günümüz sanatına konu olan yeni toplumsal portreleri ortaya çıkardı. Kağıt Toplayıcılar (R.10), Tinerciler, Mendilci Çocuklar vb. Kentin belleğini oluşturan; sinema, tiyatro, kültür merkezi, meydan, park, bahçe, bostanlar gibi mekanların giderek yok olması öncelikle kültür ve sanat alanına ilişkin çevrelerde kentini koruma duyarlılığı oluşturdu. Fabrikaların kapatılması, tarım alanlarının farklı amaçlarla kullanım dışı kalması, doğaya yönelik çıkarcı yaklaşımların, canlı varlıkların bütün olarak yaşamlarını etkilenmesi kültür, sanat ve yazın alanında yeni bir estetik bağlam, yeni anlatım biçimleri ve araçlarını doğurmuştur. Kentin toplumsal yaşam açısından farklı renklerini, özgün kültürel varlıklarını barındıran semtlerin dönüştürülmesi de başka bir sancılı sürece neden olmuştur. Çınar ağacı artık Bedri Rahmi nin sarılıp dertleştiği, yüzlerce yıldır köklerini toprağın derinliklerinde güvenle tutan kuşaktan kuşağa dalları yapraklarıyla altında söyleşenlere çatı olan varlık değildir. Gecekondular da artık Anadolu dan göç etmiş kasketli erkeğin, yazmalı kadının barınağı değildir. Kentin yamacında, yeşilliğin içinde beyaz benekler olmaktan çıkmışlardır Germeç, U. (2010). İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, s. 13

18 232 Resim 10 Ahmet Umur Deniz, "Kağıt toplayıcılar", Asitle Kazı, Aquatinte, 29,5 x 36 cm. 19. yy.a kadar batılı gezgin ressamlarca yapılan İstanbul gravürleri dışında, Türkiye de gravürün gelişim sürecinde çok az sayıda ve yaklaşım çeşitliliğinde İstanbul gravürü çalışılmıştır yılında İstanbul, 2010 Avrupa Kültür Başkenti seçildiğinde etkinlikler kapsamında yineden eski İstanbul gravürleri derlenip bir kitap kapağı içinde yayınlanmıştır. İstanbul un yüzünü sanatçıların kendi iç aynalarından yansıtarak bakır ya da çinko bir plakaya kazımaları çok konuşulmuş ama bir türlü yaşama geçirilememiştir.( ). Kuşkusuz sanatsal üretimleri içinde İstanbul gravürleri de olan daha birçok sanatçımız vardır. Ama bir kitap oluşturmaya yöneldiğimizde yeterli sayıda yapıta ulaşılamayacağı da ortadadır yılı biterken İstanbul için özgün bir tasarıyla gerçek, doğru ve kalıcı bir iş yapmak için İstanbul lu sanatçılar-ozanlar gönüldaş olup istanbullayüzleşme -Yüz Çağdaş İstanbul Gravürü çalıştayını gerçekleştirdiler. Kitap bütünlüğünde bu denli kapsamlı bir çalışmanın Türk resim tarihinde ilk olduğunu söylemek yerinde olacaktır. Başlangıçta yalnızca tasarının adı olarak düşünülen GRAVÜRİST bu birlikte çabanın, kolektif bir yapının adı olmuştur. Birkaç atölyede birden çalışılırken ortaya çıkan coşku, sevinç, yardımlaşma, deneyimlerin paylaşımı, özellikle genç sanatçılar için birlikte oluşun güzelliğini ve önemini belirginleştirdi. İTÜ, GSB Gravür Atölyesi başta olmak üzere, MSGSÜ, Resim Bölümü Gravür Atölyesi, ÇOMÜ, Resim Bölümü Gravür Atölyesi gibi birçok üniversite ve sanatçı atölyelerinde, Ekim ve Kasım ayları içinde bir ayı aşkın süre çalıştay yapıldı. Bütün gravürler Galatea Sanat Galerisinin ev sahipliği yaptığı sergi ve kitap için sınırlı sayıda basıldı. Koleksiyonerlere yönelik, her sanatçının en az bir gravürünün yer aldığı iki özgün kitap (mappe) oluşturuldu. 14 Ayrı kuşaklardan sanatçıların 100 gravürüyle İstanbul la yüzleşmesi bir kapak altında toplanmıştır. İstanbullu sanatçılar kalıplarına (çinko, bakır, linol, tahta vb.) çelik kalemleriyle İstanbul a sevgilerini, umutlarını, sitemlerini, kaygılarını, korkularını kazımışlardır. Ona dışarıdan bakan bir yabancının gözüyle değil, onu içinde taşıyan, onun içinde yaşayan sanatçı duyarlıklarıyla... En büyükleri 1937, en küçükleri 1987 doğumlu, İstanbul un dününe ve bugününe gençlikleriyle tanık olanlar, İstanbul için yazdılar, kazıdılar; Devrim Erbil, Refik Durbaş, Gülseren Südor, Yusuf Katipoğlu, Yaşar Miraç, Aydın Ayan, Emin Koç, Emrah Günay, Ahmet Umur Deniz, İhsan Doğrusöz, Can Aytekin, Beyza Boynudelik, Setenay Alpsoy, Sibel Kırık, Desen Halıçınarlı, Gümüş Özdeş, Kadir Selçuk Yaşa, Gizem Kurt, Hakan Ulusman, Kader Genç ( ) (R.12, 13, 14, 15) İstanbul un bahar bahçe suyun iki kıyısında yerleşimin oldukça sınırlı olduğu, o anıtsal kapısı Haydarpaşa yla (R.11 ) Anadolu ya açılan 50 li yıllarında genç olan, 60 larda 70 lerde, üniversitelilerin, işçilerin, yazarların, çizerlerin, düşün adamlarının yaşadığı; cumbalı evlerde oturanların apartman sevdasına tutuldukları, cumbalardaki sardunyaların yerini balkonlardaki tv antenlerinin aldığı döneminde genç olanlar, 80 lerin her yönden savurguna tutulmuş kirli, paslı can pazarında İstanbul da genç olanlar, 90 larda bütün çirkinliklerinin üstünün boyanıp cilalandığı, gökdelenlerin ense çukuruna, tepesine bindirildiği, dünyanın en güzel mimari örnekleri olan camilerinin estetik yapısına karşıt kitch yapıların yüzüne kara gibi çalındığı günlerinde genç olanlar. Bugün ve gelecekte İstanbul sevileri içlerinde hep diri, hep genç kalacaklar İstanbul la yüzleştiler. 15 Gravür sanatı ve İstanbul için istanbullayüzleşme -Yüz çağdaş İstanbul Gravürü sergisinin ve kitabının uslara, gönüllere kazındığı kanısındayız. 13 Germeç, U. (2010). İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, s.7 14 Germeç, U. (2010). İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, s.8 15 Germeç, U. (2010). İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, s.9

19 Resim 11Hayri Ağan, 2010, "Haydarpașa", Asitle Kazı, Kuru Uç, 24,5 x 39,5 cm. Resim 12 Gizem Kurt, 2010, Asitle Kazı, 21 x 28 cm. 233 Resim 13 Gümüș Özdeș, 2010, Ahșap Baskı, 20 x 35 cm.

20 Resim 14 Kadir Selçuk Yașa, 2010, "Haliç", Aquatinte, 12 x 15 cm. 234 Resim 15 Aslıhan Kaplan Bayrak, 2010,"Ayasofya 002", Ağaç Baskı, 24,5 x 24,5 cm.

21 İSTANBUL UN YÜZÜ İSTANBULLU SANAÇILARCA TARİHE KAZINMIŞTIR Türkiye gravür sanatıyla ilgili, teknik ve estetik bağlamında büyük bir birikime sahiptir. Yüz otuz yılı aşkındır, akademik düzeyde eğitimi sürdürülen gravür, resim ve heykelin yanında özgün bir sanat dalı olarak yerini almıştır. Bu saptamayı bize yaptırtan; Sabri Berkel, Nurullah Berk, Fethi Kayaalp, Aliye Berger, Fethi Karakaş, Eşref Üren, Turgut Zaim, Muammer Bakır, Bedri Rahmi, Cihat Burak, Mürşide İçmeli, Gündüz Gölönü, Mustafa Aslıer, Hayati Misman, Özer Kabaş, Devrim Erbil, Asım İşler, Fevzi Tüfekçi gibi sanatçılarımızın, eğitimcilerimizin varlığıdır. Estetik açıdan olduğu kadar etik açısından da gravür sanatının uluslararası ölçütlerini gözeten, ilkeleştiren bir yaklaşım, düşün ve emektir söz konusu edilen. Üzülerek söylemek gerekir ki hala; bu daha çok eğitim kurumlarının arşivlerinde, sınırlı sayıda kişilerin özel koleksiyonlarında saklı bir birikimdir. Galeriler ve sanat yazarları bu birikime yabancıdır lara kadar eğitim kurumlarına odaklı gelişim gösteren gravür, A.Ü - GSF Baskı Sanatları bölümünün kurulması ile Eskişehir de, en önemlisi gravür presi olmak üzere; gravür oyma setleri dahil gerekli bütün aletlerin üretimi diğer bölgelerdeki eğitim kurumlarında da Gravür Atölyelerinin kurulup gelişmesine itki sağlamıştır. Günümüzde kazı resim yapan her sanatçı atölye düzeneğini kolaylıkla oluşturmaktadır. Açık olduğu süreçte Atölye Alaturka sanatçılara, şimdiye kadar alışmadığımız büyük boyutlarda baskı yapma olanağı sağlayan donanımıyla, yayınlarıyla ve yöneticilerinin ilkeli tutumlarıyla, gravürün gelişimini bütünleyen, önemli bir merkez olmuştur. Çağdaş iletişim yöntemleri de gelişimin ana etkenlerinden biridir. Balkan ülkelerinde, Polonya da, Çin de, Japonya da düzenlenen özgün baskı bienallerine ülkemizden katılım önemli düzeydedir. Gravür ün zanaat yönü paylaşıma ve yardımlaşmaya açıktır. Bilginin, deneyimin paylaşımı sanatçılar arasında sıkı bir bağ oluşturmaktadır. Sonuçta teknik ve bilgiyi her sanatçı kendi ifade gereksinimi doğrultusunda kullanacaktır. Gravür teknik gösterişliliğe ulaşmak için bir takım gizemleri olan zanaatkarın bize gösterdiği şey değildir. Birincisi 2010 de gerçekleştirilen istanbullayüzleşme -Yüz Çağdaş İstanbul Gravürü çalıştayı, sergileri ve kitabı, ikincisi 2016 ya tarihlenen Engravist Uluslararası İstanbul Gravürleri Sempozyumu, Çalıştay ve Sergi siyle, İstanbul un yüzü sanatçılarca tarihe kazınmıştır. Gravürün kendine özgü plastik dilinin, anlatımı çoğaltarak yayma özelliğinin, nicel ve nitel açılardan gereklerinin anlaşılması; gravür sergilerinin artması ve sanatçı-galerici-izleyici bütününün daha sık oluşturulması yoluyla gerçekleşecektir. KAYNAKÇA Berk. N., Özsezgin, K. (1983),Cumhuriyet Dönemi Türk Resmi, Ankara: Türkiye İș Bankası Kültür Boppe, A. (1998). XVIII. Yüzyıl Boğaziçi Ressamları (Çev.Nevin Yücel Celbiș). İstanbul: Pera Turizm Tic. Aș. Durbaș, R. (2010).Gamzesi İstanbul un, Umut Germeç (Ed.), İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü. İstanbul: Galetea Sanat Kurumu Yayını. Erol, T. (1984). Günümüz Türk Resminin Olușum Süresinde Bedri Rahmi Eyüboğlu Yetișme Koșulları Sanatçı Kișiliği. İstanbul: Cem Yayınevi. Germeç, U. (2010). İstanbul la Yüzleșme Yüz Çağdaș İstanbul Gravürü, İstanbul: Galetea Sanat Kurumu Yayını. Gölönü, G. (1979). Kazı Resim. İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi. İȘLER, A.,Yaman, F., Tüfekçi. F. (2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı. İstanbul: Karșı Sanat Çalıșmaları. İșler, A. (1995). Sabri Berkel Anısına - Gravür Atölyesi Sergisi Katalogu. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Koç, E. (2004). Alyoșa. İstanbul: Can Yayınları Yaman. F., İșler, A.,Tüfekçi. F. (2001). Bașlangıcından Bugüne Türkiye de Gravür Sanatı. İstanbul: Karșı Sanat Çalıșmaları. 235

22

23