TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

Transkript

1 TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ATTİLA İLHAN IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN İKİLEMELER Yasemin ÇÜRÜK YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/ 2009

2 TC ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ATTİLA İLHAN IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN İKİLEMELER Yasemin ÇÜRÜK Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/ 2009

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN (Danışman) Üye: Prof. Dr. A. Deniz ABİK Üye: Yrd. Doç. Dr. Faruk YILDIRIM ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../2009 Doç. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 ii ÖZET ATTİLA İLHAN IN KURTLAR SOFRASI ADLI ROMANINDA GEÇEN İKİLEMELER Yasemin ÇÜRÜK Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN Şubat 2009, 418 sayfa Bu çalışmada ikilemeler, çok yönlü olarak incelenmiştir. Çalışmanın amacı, Türkçenin her döneminde kullanılmış olan bu anlatım biçimi ile ilgili sorunları tespit edip çözümler üretmektir. Giriş bölümünde, ikileme için kullanılan terimler üzerinde durulmuş ve hangisinin tercih edildiği belirtilmiştir. Ayrıca ikilemenin tanımı yapılmış, diğer araştırmacıların tanımlarına değinilmiş, tanımların ortak ve farklı noktaları belirtilmiştir. Bu bölümde bu çalışmada yapılan tasnifle ilgili bilgi de verilmiştir. Çalışmanın inceleme bölümünde, ikilemeler esas olarak yapı, anlam, ses ve söz dizimi bakımından incelenmiştir. Ayrıca ikilemeleri oluşturan sözcüklerin türleri ve kökenleri üzerinde de durulmuştur. Çalışmanın sonuç bölümünde ise ikilemelerle ilgili elde edilen veriler hakkında saptamalar ve yorumlara yer verilmiştir. Ayrıca taranan metinden çıkan ikilemelerin sayısı verilmiş ve bu sayılar oransal olarak değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: İkilemeler, Yineleme, Yapı, Anlam, Söz Dizimi.

5 iii ABSTRACT REDUPLICATIONS USED IN 'KURTLAR SOFRASI' A NOVEL BY ATİLLLA İLHAN Yasemin ÇÜRÜK Master Thesis, Turkish Language and Literature Department Supervisor: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN February 2009, 418 pages Within this study, reduplications have been researched and studied from various aspects. The purpose of the study is to determine the problems of this phraseology and to find solutions. In the entry part, is focused on the terms which are used for reduplication duals and remarked the ones which are preferred to be used. Besides, reduplication dual is defined, the definitions of other reserchers are dealed with comparing the common and different points. In this part, is also given information about classification created in with this study. In the investigation part, reduplication duals are investigated mainly by structure, meaning, phonem and syntax. Additionally, the form and the roots of the words which compose the reduplication duals are dealed. In the conclusion part, is given place to the determinations and commentaries on the data gained about reduplication dual. Besides, the number of the reduplication duals used in the scanned text is given. The number is rated in proption. Key words: Reduplication/ Reduplication Duals, Repetition, Structure, Meaning, Syntax.

6 iv ÖNSÖZ Türkçede ikilemeler, hep kullanılan ancak buna rağmen tamamiyle çözümlenmemiş sorunları olan bir anlatım biçimidir. Bu nedenle de ikileme üzerinde pek çok araştırmacı çalışma yapmıştır ve yapmaya da devam edecektir. Bu çalışmanın amacı, bir eserin bütün örneklerinden hareket ederek, ikilemeler konusunu bütün yönleriyle yeniden değerlendirmektir. Bu nedenle Attila İlhan ın Kurtlar Sofrası adlı romanını, üslubunda yer alan ikilemeleri taramak suretiyle inceledik. Tespit ettiğimiz ikilemeler, Attila İlhan ın üslup özelliklerini yansıtması açısından da önemlidir. Neticede, ikileme konusunda böyle bir çalışma ortaya çıkmış oldu. Sonuç olarak bu çalışma sırasında bana destek olan aileme, arkadaşlarıma ve en önemlisi çıktığım bu yolda çıkmaza düştüğümde, yolumu kaybettiğimde bana yol gösteren danışmanım Prof. Dr. Mehmet Özmen e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu, FEF 2007 YL 36 numaralı bu çalışmayı desteklemiştir.

7 v İÇİNDEKİLER ÖZET.ii ABSTRACT.iii ÖNSÖZ..iv KISALTMA LİSTESİ...xiii GİRİŞ.1 BİRİNCİ BÖLÜM İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN YAPILARI 1.1. Basit Kelimelerden Oluşan İkilemeler Türemiş Kelimelerden Oluşan İkilemeler lı / +lu İle Kurulmuş Olan İkilemeler sız / +suz İle Kurulmuş Olan İkilemeler Biri +lı Diğeri +sız İle Kurulmuş Olan İkilemeler k Yapım Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler Diğer Yapım Ekleriyle Kurulmuş Olan İkilemeler Eski Türkçede İşletme Veya Yapım Eki Almış Olup Günümüzde Basit Olarak Algılanan Yapılardan Oluşan İkilemeler 38 İKİNCİ BÖLÜM İŞLETME EKİ ALMIŞ İKİLEMELER 2.1. İsim İşletme Eki Almış İkilemeler Belirtme Durumu Eki Almış İkilemeler Yönelme Durumu Eki Almış İkilemeler Bulunma Durumu Eki Almış İkilemeler Çıkma Durumu Eki Almış İkilemeler..50

8 vi Çokluk Eki Almış İkilemeler İyelik Eklerini Almış İkilemeler Tamlama Durumu Eki Almış İkilemeler Fiil İşletme Eki Almış İkilemeler İsim-fiil Eki Almış İkilemeler Iş/-Uş Ekiyle Kurulmuş İkilemeler ma Ekini Almış İkilemeler Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler Ar.-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler maz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler miş/ -muş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler r Ekiyle Kurulan İkilemeler Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler A zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler Ip/ -Up Zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler Emir Çekiminde Olan İkilemeler Şart Eki Almış İkilemeler Ek-fiil Almış İkilemeler...73 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FARKLI OLUŞUMLU İKİLEMELER 3.1. Bağlaçlı İkilemeler Sorulu İkilemeler 76

9 vii 3.3. Üçlemeler...76 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SIRALAMA KURALLARI 4.1. Ses Düzeni Bakımından Sıralama Kuralları Ünlü Kuralları a/e u/ü Yapısında Olan İkilemeler u/ü a/e Yapısında Olan İkilemeler a/e....a/e Yapısında Olan İkilemeler a/e ı/i Yapısında Olan İkilemeler i.a/e Yapısında Olan İkilemeler a/e o/ö Yapısında Olan İkilemeler ı/i.. ı/i Yapısında Olan İkilemeler u/ü..u/ü Yapısında Olan İkilemeler i ü Yapısında Olan İkilemeler ö..a/e Yapısında Olan İkilemeler o..u Yapısında Olan İkilemeler Ünsüz Kuralları İkinci Sözcüğü p- Veya b- İle Başlayan İkilemeler m li İkilemeler Ünlü- Ünsüz Kuralları Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden, Ünlüyle Başlayandan Ünsüzle Başlayana Doğru Sıralanan İkilemeler Sayıca Eş Heceli Sözcüklerden Kurulu İkilemelerden Son Sesi Ünlü İle Biten Sözcüğün Ünsüz İle Bitenden Önce Gelmesi Hece Sayısı Bakımından Sıralama Kuralları Az Heceliden Çok Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler Çok Heceliden Az Heceliye Doğru Sıralanan İkilemeler Anlam Bakımından Sıralama Kuralları...120

10 viii Olumludan Olumsuza Doğru Sıralanan İkilemeler Anlam Bakımından Azdan Çoğa Doğru Sıralanan İkilemeler Anlamı Çok Bilinenden Az Bilinene Veya Unutulana Doğru Sıralanan İkilemeler Temel Kavramdan Yardımcı Kavrama Doğru Sıralanan İkilemeler Öncekinden Sonrakine Doğru Sıralanan İkilemeler Bir İşin İlk Evresinden Son Evresine Göre Sıralanan İkilemeler BEŞİNCİ BÖLÜM SES DÜZENİ BAKIMINDAN İKİLEMELER 5.1. Ön Sesin Tekrarıyla Oluşan İkilemeler Son Ses Benzerliği Olan İkilemeler İç Ses Benzerliği Olan İkilemeler Ses Benzerliği Olmayan İkilemeler ALTINCI BÖLÜM İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN TÜRLERİ 6.1. Adlardan Oluşan İkilemeler Sıfatlardan Oluşan İkilemeler Eylemlerden Oluşan İkilemeler İsim-fiil Eki Almış İkilemeler Iş/- Uş Ekiyle Kurulmuş İkilemeler ma Ekini Almış İkilemeler Sıfat-fiil Eki Almış İkilemeler Ar.-mAz Ekiyle Kurulmuş İkilemeler An Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler maz Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler...182

11 ix miş/ -muş Ekiyle Kurulmuş Olan İkilemeler Zarf-fiil Eki Almış İkilemeler A zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler Ip/ -Up zarf- fiil Ekini Almış İkilemeler Fiil Çekimi Şeklinde Olan İkilemeler Geniş Zaman Eki Almış İkilemeler Şimdiki Zaman Ekini Almış İkilemeler Belirli Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler Belirsiz Geçmiş Zaman Eki Almış İkilemeler Emir Eki Almış İkilemeler Şart Eki Almış İkilemeler Zamirlerden Oluşan İkilemeler Zarflardan Oluşan İkilemeler Edatlardan Oluşan İkilemeler Ünlemlerden Oluşan İkilemeler YEDİNCİ BÖLÜM KÖKENLERİ BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLER 7.1. Türkçe Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Biri Türkçe Diğeri Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Biri Türkçe Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Her İkisi de Arapça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Her İkisi de Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Biri Arapça Diğeri Farsça Sözcüklerden Oluşan İkilemeler Diğer Dillerden Giren Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler İngilizce Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler İtalyanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler

12 x Latince Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Biri Arapça Diğeri Fransızca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler Biri Türkçe Diğeri Yunanca Sözcüklerle Oluşturulan İkilemeler SEKİZİNCİ BÖLÜM İKİLEMELERİ OLUŞTURAN KELİMELERİN ANLAM İLİŞKİSİ 8.1. Aynı kelimenin tekrarından oluşan ikilemeler Eş anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler Yakın anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler Zıt anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler Birbirleriyle Anlam Bütünlüğü Oluşturan/ Bir Bütünün Parçaları Şeklinde Olan İkilemeler Biri Olumlu Diğeri Olumsuz Kelimelerden Oluşan İkilemeler DOKUZUNCU BÖLÜM KULLANIM SIKLIĞI BAKIMINDAN İKİLEMELERİ OLUŞTURAN KELİMELER 9.1.Biri Sık Kullanılan Diğeri Kullanımdan Düşmüş Kelimelerden Oluşan İkilemeler İkisi de Az Kullanılan Kelimelerden Oluşan İkilemeler.292 ONUNCU BÖLÜM ANLAM OLARAK İŞLEVLERİ Güçlendirme Sıralama..332

13 xi Abartma Çoğaltma Birliktelik/ Beraberlik Yaklaşma Belirsizlik Alaycılık Telaş/ Sabırsızlık Kesinlik Acıma Kızgınlık Devamlılık Sonsuzluk Açıklama ON BİRİNCİ BÖLÜM SÖZ DİZİMİ AÇISINDAN İKİLEMELER Kelime Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Sıfat-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Zarf-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler İsim-fiil Grubu Olarak Kullanılan İkilemeler Cümle Öğesi Olarak Kullanılan İkilemeler Yüklem Olarak Kullanılan İkilemeler Fiil Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler İsim Cümlesinin Yüklemi Olarak Kullanılan İkilemeler Özne Olarak Kullanılan İkilemeler Dolaylı Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler Bağımsız Tümleç Olarak Kullanılan İkilemeler Nesne Olarak Kullanılan İkilemeler Zarf Tümleci Olarak Kullanılan İkilemeler...372

14 xii ON İKİNCİ BÖLÜM HİÇBİR GRUBA GİRMEYEN İKİLEME BENZERİ YAPILAR 400 ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ..405 KAYNAKÇA 414 ÖZGEÇMİŞ.. 418

15 xiii KISALTMA LİSTESİ bk : Bakınız C : Cilt Çev : Çeviren DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi S : Sayı ss : Sayfa Sayısı TDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDK : Türk Dil Kurumu

16 1 GİRİŞ İkileme, pek çok dilde kullanılan bir anlatım biçimidir. Anlamı kuvvetlendirmek, vurgulamak ve güzelleştirmek için aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya eş, yakın ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasıyla ikilemeler elde edilir. Temel amaç, anlamı kuvvetlendirmektir. İkileme, geniş bir alana sahip olan konulardan biridir. Böyle olunca da incelenmemiş alanlar ve çözümlenmemiş problemlerle karşılaşılmaktadır. Bu problemlerden biri, terim konusudur. Çünkü ikileme için farklı terimler üretilmiştir. Osmanlıcada atf-ı tefsiri, terkib-i ihtimali veya mühmelât, İngilizcede reduplication veya reduplication dual, Fransızcada hendiadyoin, redouplement ve Almancada verdoppelung, zwillingformen, hendiadyoin gibi terimler kullanılırken Türkçede de hendiadyoin, tekrar, yineleme, kelime koşması, ikizleme, koşma, koşaç ve ikileme terimlerine rastlanır. Ancak bu kadar çok terimin kullanılması terim karışıklığına yol açmıştır. Son dönemlerde ise yaygın olarak ikileme teriminin kullanıldığı görülmektedir. İkileme, pek çok farklı çalışmada farklı biçimlerde tanımlanmıştır. Türkçe Sözlük te Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanması, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılması: yavaş yavaş, irili ufaklı, aşağı yukarı gibi. (2005, 948) ; Ahmet Topaloğlu nun terimler sözlüğünde Anlama güç katmak amacıyla kelimelerin veya bazı seslerin tekrarlanması; bu şekilde yapılan kelime öbeği. (1989, 87); Berker Vardar ın terimler sözlüğünde ise Anlama güç katmak amacıyla bir birimi, seslemi yineleme, aralarında benzerlik bulunan birimleri art arda kullanma: ölen ölene, güzel güzel, ev mev, vb. (1988, 125) şeklinde bir tanımlama yapılmıştır. İkileme üzerine önemli bir çalışma yapmış olan Vecihe Hatipoğlu, ikilemeyi Anlamı güçlendirmek için, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılması. (1971, 9) durumu olarak nitelendirmiştir. Muharrem Ergin, Tekrarlar aynı cinsten iki kelimenin arka arkaya getirilmesi ile meydana gelen kelime gruplarıdır. Tekrarı meydana getiren iki kelimenin tekrara iştiraki tamamiyle birbirine eşittir (fonksiyon, şekil, vurgu). Eksiz yan yana gelirler ve her iki kelime de kendi vurgusunu taşır. (1972, ); Ağakay, Türkçedeki olay, çoğu yeni kavram anlatmak veya belli bir kavrama değişik bir renk vermek üzere birbirine koşulan iki

17 2 kelimeden tek bir kuruluş, temelli, anlamca bağımsız bir kuruluş türetmek yolunda bir yapı yöntemidir. (1988, 98); Kaya Bilgegil, Araya hiçbir ek girmeksizin aynı cinsten iki kelimenin tekrarıyla hasıl olan gruplar, ikizlemeleri teşkil eder. (1982, ); Mehmet Hengirmen, Anlatımı daha güzel ve etkili bir duruma getirmek için aralarında ses benzerliği bulunan yakın, aynı ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılmasına ikileme denir. (1995, ) şeklinde ikilemeyi tanımlamışlardır. İkileme üzerine yapılan en kapsamlı çalışmalardan biri Vecihe Hatipoğlu nun İkileme adlı kitabıdır. Hatipoğlu, bu çalışmasında ikilemeyi on dört ana başlıkta incelemiştir. Bu çalışmanın önsözünde ikilemeyi tanımlayıp ikilemenin tarihçesini veren Hatipoğlu, birinci bölümde ikilemelerin genel özellikleri üzerinde durmuştur. Genel özelliklerin ilki ses benzerliğidir. İkilemelerde ses benzerliğini İkilemelerin kurulmasında, ses benzerliğinin önemi ve etkisi büyüktür. İkilemeleri kuran sözcüklerin çoğunda, önseste veya sonseste ses benzerliği vardır. Kısaca Türk düşüncesi, ikilemeleri kurarken kafiye arar. Ünlü uyumları, ünsüz benzeşmeleri gibi, ikilemede de ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır. Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir yahut sesleri birbirine yakın olan, biribirni andıran sözcükler yan yana kullanılır. sözleriyle açıklar. Çalışmasının bu bölümünde önseste benzerlik, son seste benzerlik, ikilemelerdeki sözcükler arasında ünlü kuralları, ikilemelerde kalıplaşma, ikilemelerdeki sıra kalıplaşması, ikilemelerde kalıplaşmanın sürdürülmesi, ikilemelerde kalıplaşmayı perçinleyen etkenler, ikilemelerde az heceli sözcüğün önce gelişi, ikilemede ünlü ile başlayan sözcüğün önce gelişi, ikilemelerde Türkçe sözcüklerin önce gelişi, ikilemede b- veya p- ile başlayan sözcüklerin sonra gelişi, sözcük yapısı bakımından ikileme türleri, Türkçe sözcüklerden ikileme, Türkçe ve yabancı sözcüklerden ikileme, yabancı sözcüklerden ikileme, sayılardan ikileme, tamlamadan ikileme, m- li ikileme olmak üzere incelemesine devam eder (Hatipoğlu, 1971). Hatipoğlu, önseste ve sonseste benzerliği açıkladığı bölümde verdiği örneklerle, bu benzerliğin aslında aynı seslerin yinelenmesi olduğunu da göstermektedir. Hatta önses benzerliğini şöyle açıklar: Önseste benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır: cümbür cemaat, çul çaput, çerden çöpten, vs. Aynı durum, sonses benzerliği için de söz konusudur. Farklı olan ise sonses benzerliğinin son ek benzerliği ile sağlanmasıdır. Hatipoğlu, ikilemelerdeki sözcükler arasında ünlü kurallarını, birinci sözcüğün ilk hecesinde a sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde u sesi; birinci sözcüğün ilk hecesinde kalın, düz, dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunması durumu olarak

18 3 açıklamaktadır. Ayrıca çalışmasında, ikilemelerdeki sıralama ve kalıplaşma kurallarına da değinmiştir. İkilemelerin kalıplaşmış bir yapısı olduğunu ve bu yapının bazı örnekler dışında değişmeyeceğini belirtir. Kalıplaşmayı perçinleyen etkenlerden de söz eder. Ona göre, az heceli sözcük, ünlü ile başlayan sözcükler, Türkçe sözcükler önce, b- veya p- ile başlayan sözcükler sonra gelir. Bu bir sıralama kuralıdır. Hatipoğlu, sözcük yapısı bakımından ikilemeleri incelediği kısımda, Türkçe ve yabancı sözcüklerden oluşan ikilemelerin yanı sıra, sayılardan, tamlamadan oluşan ve m li ikilemeleri de ele almıştır. Tamlamadan ikileme olarak değerlendiği örneklerle ilgili yaptığı açıklamalar dikkat çekicidir. Hatipoğlu, tamalamadan oluşan ikilemeyi, Aynı sözcükten kurulu belirtisiz tamlama biçimindeki ikilemeler, anlamı en son sınırına kadar pekiştirerek arttırırlar, güçlendirirler: büyükler büyüğü Atatürk, kahramanlar kahramanı Fatih, arslanlar arslanı Ali, güzeller güzeli bir kız vb. şeklinde açıklar. Ancak örneklere bakıldığında, bu yapıların ikileme olup olmadığı konusunun tartışmaya açık olduğu görülmektedir. Hatipoğlu, aralıklı ikilemeler konusunu da işler. Ona göre, bağlaçlı ve sorulu ikilemeler aralıklı ikilemelere örnek teşkil eder. Üçleme konusuna değinen Hatipoğlu üçlemenin, aynı kökten veya gövdeden kurulan bir ikilemeyle aynı kökün veya gövdenin eylem biçiminin, birlikte kullanılması durumu olduğunu belirtmektedir. sürüm sürüm sürünmek, çın çın çınlamak, çatır çatır çatlamak,..vb örnekleri üçleme olarak kabul eder. Ayrıca ikilemelerde araya başka sözcüklerin girdiği örneklerin olduğunu açıkladığı ayrı ikileme başlıklı bölümde bu konuya şöyle açıklık getirmiştir: İkilemenin etkisi Türkçede o kadar yaygındır ki, araya başka sözcükler de girse ikileme sürdürülür ve anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek için, aradaki sözlerden de yardım görerek ikilemeye devam edilir. (Hatipoğlu, 1971). Ayrıca Hatipoğlu, üç aşağı beş yukarı gibi örnekleri de aralıklı ikileme olarak kabul etmektedir. İkileme ve yineleme kavramlarına da değinen Hatipoğlu, ikilemenin anlamı güçlendirmek, pekiştirmek için, çağrışıma dayanan psikolojik bir olayın dilimizdeki yansıması olduğunu belirtir. Yinelemeyi tanımlamamakla birlikte, yinelemeyi aynı sözcüğün veya yapının tekrarı olarak kabul eder ve bazı yinelemeleri ikileme benzeri yapılar olarak görür. İkileme ve bağlaçlı tamlamaları da kıyaslayan Hatipoğlu, bağlaçlı tamlamanın sınırlı ve belirli, ikilemenin ise bağlaçlı tamamlaya benzer yönleri olmakla beraber daha geniş sınırlı ve esnek anlamlı olduğunu belirtir. Aradaki farkı ise aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerden bağlaçlı tamlama yapılamaz, ayrı sözcüklerden kurulan ikilemelerin çoğu da ve bağlacı ile kullanılamaz; kullanılırsa anlam derhal değişir: belli başlı yerine belli ve başlı, katır kutur yerine katır ve kutur, saçma sapan

19 4 yerine saçma ve sapan denilemez, denilirse bambaşka anlamlar ortaya çıkar ve ayrı sözcüklerden kurulmuş bazı ikilemelerin ve ile bağlaçlı tamlama biçimine girebileceği sanılır, şeklinde üç madde halinde sıralar.hatipoğlu, ikilemeleri sözcük türü bakımından da incelemiştir. Adlardan, sıfatlardan, zarflardan, eylemlerden ve ünlemlerden oluşan ikilemeler üzerinde durmuştur. Hatipoğlu, ikilemeleri yapı ve kuruluş bakımından da ele almıştır. Buna göre işletme eki ve yapım eki almış sözcüklerle kurulan ikilemeler üzerine açıklama yapmıştır. Hatipoğlu, ikilemeleri görev bakımından da değerlendirmiştir. İkilemelerin cümle içinde hangi görevde kullanıldığını tespit etmiştir. Buna göre ikilemeler, cümle içinde özne, yüklem, nesne ve tümleç olarak görev alabilmektedir. İkilemeleri anlam bakımından incelediği bölümde Hatipoğlu, konuya iki açıdan yaklaşır: Birincisi ikilemelerin ifade ettiği anlam, ikincisi ise ikilemeleri oluşturan sözcüklerin birbirlerine karşı olan anlam ilişkisidir. Birinci olarak ikilemelerin pekiştirme, güçlendirme, çoğaltma ve abartma gibi anlamlara gelebilmektedir. İkinci olarak ise ikilemeyi oluşturan sözcükler, eş, yakın veya zıt anlamlı veya anlamsız ya da yarı anlamlı olabilir. Ayrıca ikilemeyle resim çizme konusuna da değinmiştir. İkilemede, iki sözcükle küçük bir tablo çizileceğini belirtir: Sen çiçek çiçek elma vb. örneklerde ona göre bu tabloyu görmek mümkündür. Hatipoğlu çalışmasında, ikilemelerin Türkçenin tarihi boyunca olan seyrini de kısaca anlatmıştır. Ayrıca şiirlerde geçen ikilemeler üzerinde de durmuştur ve bu bölümde bazı şairlerin içinde ikileme geçen şiirlerine de yer vermiştir. Hatta bu kadarla kalmayıp düzyazı ve atasözlerinde geçen ikileme örneklerini de çalışmasında ele almıştır. İkileme konusunda çalışma yapanlardan biri de Mehmet Ali Ağakay dır. Ağakay ın ikileme konusunda yaptığı çalışma, Osman Nedim Tuna nın makalesinde kıyasa tabi tutulmuştur. Ağakay, ikileme yerine kelime koşması terimini kullanmıştır. Makalesinin adı Türkçede Kelime Koşmaları dır. Ağakay çalışmasında, hendiadyoin, atf-ı tefsiri, ikizleme gibi terimleri tanımlamış ve koşma, koşuk terimlerinin yinelemeli yapılar için uygun olduğunu belirtmiştir. Hatta kelime koşmasının daha uygun olduğunu düşünmüştür. Daha sonra kelime koşmalarındaki diziliş ilkeleri üzerinde durmuştur. 400 ikileme örneği üzerinde yaptığı incelemede ses düzeninin sıralamaya etkisinin yanı sıra anlamın da etkili olduğunu vurgulamış ve anlamla ilgili sıralama kuralları saptamıştır. Üzerinde durduğu 400 ikilemeden 101 tanesinin mantık sırasına göre sıralandığı ve bunlardan sadece 4 tanesinin kural dışı kaldığını, 97 tanesinin kurallara uyduğunu tespit etmiştir. Ağakay a göre sıralama ilkeleri şöyledir: Azdan çoğa: az çok, beş on, bir iki ; öncekinden sonrakine: bugün yarın, eninde sonunda ; bir işin ilk evresinden son

20 5 evresine: derme çatma, giyim kuşam, kırık dökük, oldu bitti, tıka basa ; temel kavramdan yardımcı kavrama: açık saçık, afiyet şeker, aslı faslı, çürük çarık, hesap kitap ; koşuklardan biri yakıştırma olduğu zaman sona alınır: bakkal çakkal, boy pos, eski püskü, yırtık pırtık ; biri olumlu, biri olumsuz iki koşuk karşılaşınca olumlusu başa geçer: belli belirsiz, yerli yersiz, bilir bilmez Sıralamada etkili olan bir diğer özellik de hece sayısıdır. Buna göre az heceliler çoğunlukla ilk sırada yer alır. Ağakay, çok hecelilerin de ilk sırada yer aldığı altı ikileme tespit etmiştir. Bu örnekler şunlardır: ana kız, baklava börek, ileri geri, ince eleyip sık dokumak, para pul, yedi iklim dört bucak. Ağakay, ikilemelerde anlamı sadece sıralama bakımından irdelememiştir. Aynı zamanda hangi anlamlara geldiğini de araştırmıştır. Bu durumu şöyle açıklamaktadır: Bir koşmanın verdiği anlam, kendisini meydana getiren koşukların eş, yakın, karşıt anlamlı olmak gibi birbirine göre olan durumlariyle belirir. Onun için diziliş konusunda bunların karşılıklı ses durumları nasıl gözden geçirilmişse burada da anlamlarının birbiriyle olan ilişiğini göz önüne almak gerekir. Çünkü, koşmaların anlamında beliren pekişme, genişleme, kutuplaştırma, ikircillik, tekleştirme gibi değerler bu ilişiğe dayanır. (Ağakay, 1988). İkileme konusunda kapsamlı çalışma yapanlardan biri de Osman Nedim Tuna dır. İkileme konusunda çeşitli makaleleri vardır. Bunlardan biri Türkçede Tekrarlar adıyla 1949 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisinde basılmıştır. Tuna, makalesine şu sözlerle başlar: Tekrarlar, Türk dilinde, bilhassa en uygun şartlar altında 7-8 asırlık bir gelişmeden sonra iyice gürbüzleşen ve güzelleşen Türkiye Türkçesinde önemli bir yer tutar. Sözlerin belli kurallara bağlı olarak böyle yan-yana kullanılmaları, dilimize kelime yaratma zenginliği, faaliyetlerin her türlüsünün, en ince bir şekilde söz ile ifadesini mümkün kılan fiilî şekiller zenginliği, tasvir zenginliği ve güzelliği gibi çok esaslı özellikler kazandırmıştır. Makalenin devamında ise, Bu derece mühim olan tekrarları, şimdiye kadar bütün hâlinde ele alan inceleme yapılmamıştır. diyerek hayıflanmaktadır (Tuna, 1949). Tuna bu çalışmasında yan yana kullanılan yapılardan bahsetmektedir. Söyleyiş kolaylığı sağlamak amacıyla, yan yana kullanılan seslerin veya sözlerin tek söz gibi algılanması için savaşılan güçlüklerden ve ses olaylarından bahseder. Bu ses olayları, hiatustilger (boşluk öldüren), contraction (büzülme, sıkışma), krasse (karışma), metathese (yer değişimi), assimilation ( benzeşme), dissimilation (benzeşmeme), gemination (ikizleme) ve düşmeyi de içine alan ses olaylarıdır. Tuna, makalesinin devamında isim ve sıfatlarda tekrarlara değinir. Bu bölümde m- li ikilemelerden,

21 6 pekiştirme sıfatlardan, sorulu ikilemelerden, üçlemelerden, tamlamalı tekrarlardan ve bazı yinelemelerden bahseder ve bu yapıları örneklerle açıklar. Osman Nedim Tuna, Türkçede Tekrarlar 2 adıyla 1950 de yayımlanan makalesinde ise çeşitli kiplerin mâna nüanslarını belirtmeyi amaçlamıştır. Fiillerin aldıkları ekleri ve yapıldıkları çekimleri örneklerle açıklamıştır. Tuna bu çalışmasında hendyadyoinleri ise şöyle açıklar: İlk metinlerimizden zamanımıza kadar, çok geniş çapta kullanıldığını gördüğümüz hendyadyoinlerin yan-yana gelişleri bir takım kurallara bağlı olup, üzerinde çalışanlar tarafından tespit edilmiştir. Biz sadece, konumuzdaki yeri dolayısı ile, burada birkaç örnek vermekle yetineceğiz: Alt-üst, ad-san, az-uz, az-buz, boy-pos, süs-püs, vs. (Tuna, 1950). Çalışmasının devamında halk edebiyatı ürünlerinde geçen tekrarlar üzerinde durmuştur. Şiirde, bilmecelerde, atasözlerinde ve tekerlemelerde geçen tekrarları tespit etmiştir. Tuna nın önemli çalışmalarından biri de Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi adlı makalesidir (Tuna, 1986). Tuna, bu makalesinde ikilemelerdeki sıralama kuralları üzerinde durmuştur. Bunu yaparken de kıyaslama yoluna gitmiştir. Kıyaslama için Mehmet Ali Ağakay ın Türkçede Kelime Koşmaları adlı makalesini tercih etmiştir. Tercih nedenleri, Ağakay ın çalışmasının o zamana kadarki bütün yazıların en derli toplu çalışma olması, konu olarak yalnız Türkçeyi ele alması, kısa bir çalışma olmasına rağmen, diziliş esaslarına dair bütün bilinenleri kendi katkıları ile birlikte ve örnekleri ile net bir şekilde vermesi ve bu araştırmada, onun, kelime koşmaları adını verdiği ikili yapılarla kavram bakımından daha geniş bir çerçeve içinde yer alan ve farklı gramer kategorilerine giren, bu sebeple de genel dil bilimindeki hendiadyoin den de bahsetmesi, Ağakay ın araştırmasının kolaylıkla bulunabilmesidir. Tuna, bu çalışmasında eş heceli 2022 ikilemeyi incelemiştir. Ağakay ın tespit edip üzerinde durduğu 400 ikilemeyi ise yetersiz bulmaktadır. Çünkü bir sistemin, düzenin kural olarak kabul edilmesi için en az fire verip çok sayıda örneğe sahip olması gerektiğini düşünür. Ayrıca Tuna üzerinde çalıştığı ikilemeleri, istatistiksel verilere dönüştürmüştür. Bu veriler sayesinde, hangi sistemin kural olması gerektiği üzerinde açıklamalarda bulunmuştur. Öncelikle Ağakay ın kural olarak kabul ettiği ve kurala bağlayamadığı ikilemelerin oranını verir. Özellikle de anlamla ilgili olan diziliş kurallarıyla ilgili olan ikilemeler hakkında kendi fikrini açıklar. Çünkü Tuna ya göre sıralamada anlamın etkisi kural olarak kabul edilemez. Ağakay ın tespitlerini yetersiz bulan Tuna, kendi tespitlerini nasıl bulduğunu da çalışmasında açıklamıştır. Anlamın sıralama kurallarında etkili olmayacağını düşündüğü için de fonetik esasa dayanarak

22 7 sıralama kurallarını saptamıştır. Ona göre, eğer ikilemelerin üyeleri fonetik esasa göre dizilmişse bu, ünlü-ünlü, ünlü-ünsüz veya ünsüz-ünsüz şemalarından herhangi birine uyabilir. Onun saptadığı kurallardan ünlü-ünlü kuralına göre, ikilemede ilk sözcüğün ilk hecesinde a sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde de o, u, ü, ö, i sesleri bulunabilir. Diğer kurallar da bu şekilde, ikilemeyi oluşturan sözcüğün ilk hecesindeki ünlüye göre ikinci sözcüğün ilk hecesindeki ünlüsünün ne olabileceği hakkında fikir vermektedir. Ünlü- ünsüz kuralına göre ise ünlü ile başlayan sözcük ikilemede ilk sırayı alır. Bunu pek çok örneği vardır. Mesela: abuk sabuk, ıkış tıkış,..gibi. Ünsüz-ünsüz kuralında ise bazı ünsüzler sıralamada önceliğe sahiptir. Mesela, ç sesinin p sesine göre önceliği vardır: çat pat, çıtı pıtı, çatır patır, vs. Tuna ya göre, ikilemeleri oluşturan sözcüklerin ikisi de ünsüzle başlıyorsa ünlü ile biten sözcük ünsüz ile biten sözcükten önce gelir. Sonuç olarak Tuna, belirlediği bazı kuralları, ünsüz dizilerini Farsça, İngilizce, Moğolca ve Urduca gibi dillerdeki ikilemelerde de denemiş ve İngilizce hariç hepsinde işlediğini tespit etmiştir. Ayrıca Tuna, eş heceli olmayan sözcüklerin oluşturduğu bazı ikilemeleri de tespit etmiştir. Bunlardan, çok heceli sözcükten az heceli sözcüğe doğru sıralanan ikilemeler dikkat çekicidir. Tuna, bu ikilemelere dizininde yer vermiştir. Bu ikilemelerin bazıları şöyledir: acele tez, afiyet şeker, ağa bey, akıl sır, ala boz, ana kız, baba kız, baklava börek, güneş ay, hava su, hayır şer, kafa kol, para pul, vs. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi adlı gramerinde ikileme konusuna değinir. İkileme terimi yerine tekrar terimini kullanmıştır. Ona göre, tekrarlar aynı cinsten iki kelimenin arka arkaya gelmesiyle oluşan gruplardır. Eksiz olarak bir araya gelirler ve her sözcüğün katılımı eşittir. Biri diğerinden üstün değildir. Ayrıca Türkçede her sözcükte tekrar görülür. Yalnızca zamirler tekrar için çok uygun değildir. Ergin e göre, tekrarların kuvvetlendirme ( kara kara gözler), çokluk (kapı kapı) ve devamlılık (koşa koşa) olmak üzere üç görevi vardır. Ergin, tekrarları dörde ayrılır: aynen tekrarlar: yavaş yavaş, şırıl şırıl, şu şu, vah vah ; eş mânâlı tekrarlar: eğri büğrü, falan filan ; zıt mânâlı tekrarlar: düşe kalka, bata çıka ; ilâveli tekrarlar: adam madam, dümdüz (Ergin, 1972, ). Kaya Bilgegil ise Türk Dilbilgisi adlı gramerinde ikileme konusuna kısaca değinmiştir. İkileme yerine ikizleme terimini tercih eden Bilgegil, ikilemelerin özelliklerini beşe ayırmıştır: aynı kelimenin tekrarıyla kurulanlar, zıt anlamlı kelimelerle kurulanlar, eş anlamlı kelimelerle, anlamları ilgili kelimelerin bir araya getirilmesiyle oluşanlar, bir kelime ve mühmelattan bir lafızla kurulanlar: yol mol, deli dolu, kap kacak (Bilgegil, 1982, ).

23 8 İkileme konusunda çalışma yapan araştırmacılardan birisi de Mehmet Hengirmen dir. Hengirmen, çalışmasında ikilemenin tanımını yapmış ve ikilemelerde sözcüklerin sıralanışı üzerinde durmuştur. Sıralanışı üçe ayırır: az heceliden çok hecelilerin önce gelmesi, ünlü ile başlayanın önce gelmesi, a ünlüsü ile başlayanların önce gelmesi. Ayrıca sayılardan ve tamlamalardan oluşan ikilemeler için de ayrı başlık atmıştır. Ses benzerlikleri üzerinde de duran Hengirmen, ünlü uyumlarına da dikkat etmiştir. Hatta çalışmasında m- li ikilemeler ve ikinci sözcüğü b- veya p- ile başlayan ikilemelere de yer vermiştir. Sözcük türleri bakımından da ikilemeleri inceleyen Hengirmen, deyimler ve atasözlerinin bazılarında önemli bir yere sahip olan ikilemeleri de tespit etmiştir (Hengirmen, 1995). İkileme konusunda pek çok zorluk vardır ve zorluklarından biri de tasniftir. Bir çok çalışmada çok farklı tasnifler yapılmıştır. Pek çok araştırmacı ikilemeleri farklı açılardan değerlendirmiştir. Bu çalışmada ise Osman Nedim Tuna, Vecihe Hatipoğlu ve Mehmet Ali Ağakay ın tasniflerinin ortak ve farklı yanları değerlendirilip bu tasnifleri de kapsayan geniş bir tasnife gidilmiştir. Çalışmamızda ikilemeleri oluşturan sözcüklerin sıralanışı ile ilgili olarak hem Ağakay, hem Tuna hem de Hatipoğlu nun çalışmalarını esas aldık. Ağakay, anlamın da sıralamada etkili olduğunu düşündüğü için tasnifinde anlamsal açıdan bir sıralama belirlemiştir. Tuna ise anlamın sıralamada etkili olmadığı görüşündedir. Ona göre ikilemeyi oluşturan iki sözcük de anlamsal açıdan birbirine eşitse böyle bir sıralama mümkündür. Hatipoğlu ise seslerin sıralama üzerinde yoğunlaşmış olmasına rağmen anlam ve köken üzerinde ayrıntılı durmamıştır. Anlam konusuna sıralamada ayrıntılı bir yer vermemiştir. Sonuçta bu çalışmamızda, bu üç farklı çalışmadan ve eldeki örneklerden yola çıkarak eklemelerde ve çıkarmalarda da bulunduk. Ayrıca ortaya çıkan tasnifte daha önceki araştırmacılardan farklı olarak ayrıntılara çok dikkat ettik. İkilemeleri oluşturan sözcüklerin yapılarını üç ana başlığa böldük. Birinci bölümde ikilemeleri, basit, türemiş sözcüklerle kurulu ve Eski Türkçede işletme veya yapım eki almış olup günümüzde basit olarak algılanan yapılardan oluşan ikilemeler olmak üzere üç alt başlığa ayırdık. Türemiş sözcüklerle kurulu ikilemelerle ilgili olan bölümde hangi eklerin yoğun olarak kullanıldığını tespit ettik. Eklerle ilgili ayrıntılar üzerinde durduk. Yapı ile ilgili ikinci bölüm ise işletme eki almış sözcüklerle ilgilidir. Diğer bölümde olduğu gibi hangi eklerin yaygın kullanıldığını tespit etmeye çalıştık. Bu noktada da diğer tasniflerden farklı bir tasnif ortaya çıkardık. Yapıyla ilgili üçüncü bölümde ise standart ikilemelere benzemeyen ancak ikileme olarak kabul edilebilecek örnekler üzerinde durduk.

24 9 Tasnifte dördüncü ve beşinci bölüm çoğunlukla sesler üzerinedir. Dördüncü bölümde sıralamayı etkileyen ses, hece ve anlam kuralları tespit ettik. Bu kuralların tespitinde taranan metinde tespit ettiğimiz ikileme örnekleri önemli bir yere sahiptir. Böylelikle ünlü kuralları için on bir alt başlık tespit edilmiş ve örneklerle desteklenmiştir. Ancak bu kurallar eldeki örneklerden yola çıkarak tespit edildiği için bu kuralların bazıları, daha önce belirtilmemiş, başka çalışmalarda geçmemiş olabilir. İlk sözcüğün ilk hecesinde a varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde hengi seslerin olabileceğine ilişkin kural, herkesçe bilinen bir kuraldır. u sesinin ilk sözcüğünün ilk hecesinde bulunduğu durumlarda a sesi ikinci sözcüğün ilk hecesinde bulunur. a- u ilişkisinin tam tersi bir ilişki söz konusudur. İlk sözcüğün ilk hecesinde a olması durumunda u sesi dışında, a, e i, o gibi sesler de bulunabilmektedir. Ancak bu sistemlerin tam tersi de olabilmektedir. a- e, e-a, a-u, u-a, a- i, i-a, a-o, o-a düzeninde olduğu gibi. Örnek vermek gerekirse, a-e için alışveriş, e-a için selamsız sabahsız ikilemeleri uygun düşecektir. Diğerlerine ait örnekleri de ilgili bölümlerde görmek mümkündür. Sıralama kurallarında sıralamayı etkileyen bir değer unsur da ünsüzlerdir. Buna göre bazı ünsüzler, sıralamada genelde sona gelirler. Mesela b- ile başlayan bir sözcük ikilemede ikinci sırada yer alır ya da p- ile başlayanlar da ikinci sırada bulunur. Hatta öyle ki bu iki sesin de birbirlerine karşı bir öncelik sonralık ilişkisi vardır. Buna göre b- ile başlayan sözcük, p- ile başlayan sözcükten önce gelir. Bu öncelik sonralık ilişkisi, örneklerden yola çıkılarak tespit edildiği için başka seslerin durumu da değerlendirilmiş olup sıralamayı etkileyen seslerin öncelik sonralığıyla ilgili bir ses dizisi belirlenmiştir: k-s-ş-t-e-o-u-b-ç-p Bu ses dizisine göre t- ile başlayan bir sözcükle p- ile başlayan bir sözcük bir araya gelip ikileme oluşturuyorsa öncelik sırası t- ile başlayan sözcüktedir. telli pullu ikilemesinde olduğu gibi t- ile başlayan sözcük önce gelir. kargacık burgacık örneğinde de b- ile başlayan sözcüğün k- ile başlayan sözcükten sonra geldiği görülmektedir. etli butlu, orasına burasına, saçına başına örneklerinde de b- ile başlayan sözcükler sıralamada sona gelmiştir. Diğer bir yapı ise m li ikilemelerdir. Bu yapıdaki ikilemelerde m- li sözcük ikinci sırada yer alır. Çünkü m- li ikilemeler, ikinci sözcük ilk sözcüğün tekrarı olup başına m- sesi getirilerek oluşturulan bir ikileme çeşididir. Ancak bu durum ünlüyle başlayan sözcükler için geçerlidir. iş miş örneğinde olduğu gibi. Ünsüzle başlayan sözcüklerde ise ilk sözcüğün başındaki ünsüz atılır ve yerine m- sesi getirilir. şaka maka örneği açıklayıcı olacaktır. Böylece m- li ikilemeler elde edilmiş olur. Bu arada taradığımız metinden çok sayıda m li ikileme tespit edememiş olsak da m- li ikilemelerin halk

25 10 ağzında çok yaygın bir kullanıma sahip olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Sonuç olarak m- ile başlayan sözcük ikinci sırada yer almaktadır. Sıralamayı etkileyen bir diğer kuralsa, ünlü- ünsüz kuralıdır. Bu kurala göre sayıca eş heceli sözcüklerden ünlüyle başlayan sözcük ünsüzle başlayandan, ünlüyle biten sözcük, ünsüzle biten sözcükten önce gelir. Mesela adı sanı ve doğru dürüst ikilemeleri gibi. Sıralamada sesler kadar hece sayısı da etkilidir. Buna göre genel olarak az heceli sözcükler çok heceli sözcüklerden önce gelir, ancak istisnai bir durum olarak çok heceli bir sözcük az heceli sözcükten önce de gelebilir. Bu durumu açıklamak için para pul gibi tek bir örnek vardır. Ancak taranan metinden tespit edilen örnek bu durumla ilgili tek örnek değildir. Başka örnekler de vardır. Ancak metinde tespit edemediğimiz için bu yargıya vardık. Buraya kadar sıralamada seslerin ve hecelerin önemine yer verdik. Ancak sıralamayı anlamın etkilediğiyle ilgili görüşler de vardır. Her ne kadar Osman Nedim Tuna, bu durumu kabul etmese de anlam da sıralamada etkilidir. Anlam bakımından sıralama kuralları, azdan çoğa, öncekinden sonrakine, bir işin ilk evresinden son evresine, temel kavramdan yardımcı kavrama, anlamı çok bilinenden az bilinene veya unutulana ve olumludan olumsuza doğru sıralananlar şeklindedir. Beşinci bölümde ise sesleri düzen bakımından ele aldık, benzerlikler ve farklılıkları tespit ettik. Çünkü sesler, ahenk için kullanılmaktadır. Son olarak ise hiçbir ses benzerliği olmayan sözcüklerin oluşturduğu ikilemeler üzerinde durduk. Altıncı bölüm ise ikilemeleri oluşturan sözcüklerin türlerine ayrılmıştır. Ancak adlardan oluşan ikilemeler konusunda karşımıza bir sorun çıkmaktadır. Bazı sözcüklerin tek bir tür içinde değerlendirilmeyip birkaç tür içinde yer almasıdır. Bu durumda Türk Dil Kurumu nun hazırlamış olduğu Türkçe Sözlük ten yararlandık. Türkçe Sözlük te bazı sözcükler, hem sıfat hem ad ya da hem zarf hem ad veya sıfat olarak ele alınmıştır. Bu durumda ilk sırada yer alan anlamdan yola çıkarak tür adını belirlemeye çalıştık. Mesela acele sözcüğü hem ad hem de zarf olarak belirtilmiştir. Biz de ad olarak değerlendirdik. Sözcüklerin türlerini inceledikten sonra sözcüklerin kökenleri üzerinde durduk. Bize göre köken bakımından ikilemeleri oluşturan sözcükler de en az diğer bölümler kadar önemlidir. İkileme konusundaki bir diğer bölüm ise ikilemeleri oluşturan sözcüklerin anlam ilişkisidir. Mutlaka her çalışmada kendine yer bulan bu bölümde altı alt başlık belirledik. Birincisi ve en çok örneğe sahip olanı aynı sözcüğün tekrarıyla kurulu ikilemelerdir. Sonra sırayla eş, yakın, zıt anlamlı sözcüklerle kurulu ikilemeleri ele

26 11 aldık. Devamında birbiriyle anlam bütünlüğü oluşturan ve biri olumlu diğeri olumsuz sözcüklerden kurulu ikilemeleri tespit edip inceledik. Kullanım sıklığı bakımından ikilemeleri oluşturan sözcükleri de ayrıca ele aldık. Böylece hangi sözcükler sık kullanılıyor, hangileri az kullanılıyor tespit ettik. Onuncu bölümü ise, ikilemelerin anlama olan katkısına ayırdık. Vecihe Hatipoğlu nun çalışmasını temel almakla birlikte eklemelerde bulunduk. Çünkü ikilemeler, pek çok anlam ifade edebilmektedir. Eklemeleri yaparken de yine eldeki örnekleri esas aldık. Bu yüzden de ikilemeleri cümle içindeki konumlarıyla verdik. Böylece anlamsal bütünlüğü oluşturmaya çalıştık. Zira anlamı net olarak kavrayabilmek için cümlenin tamamını görmekte fayda vardır. Bu yüzden de böyle bir yöntemi uyguladık. Gerçi bu yöntem sadece bu bölümde değil genel olarak da uygulanmıştır. Bunun nedeni de daha dikkat çekici ve açıklayıcı olmasını sağlamaktır. On birinci bölüm ise sözdizimine ayrılmıştır. İkilemeler, sözdiziminde önemli bir yere sahiptir. Bu yüzden ayrıntılı bir incelemeye gittik. İkilemelerin hangi görevde ve nasıl kullanıldığı tespit edilmiş ve ikilemeler, cümle içindeki konumlarıyla verilmiştir. Son bölüm ise diğer araştırmacıların ikileme olarak kabul ettiği ikileme benzeri yapılar üzerine kurulmuştur. Çünkü bu bölümde incelenecek olan örnekleri, pek çok araştırmacı ikileme olarak görmektedir. Bu yüzden de bu bölüm için belirlenen örnekler üzerinde özellikle durduk. Sonuç olarak bu çalışmamız, pek çok çalışmayla aynı ve yine pek çok çalışmayla farklı yönlere sahiptir. Çünkü bu çalışmada ikilemelere, hem daha geniş hem daha farklı bir açıdan bakma gereği hissedilmiştir. Bunun nedeni ise pek çok çalışma yapılmasına rağmen ikileme konusunda farklı görüşlerin olması ve ortak bir görüşe varılamamasıdır. Böylece ortaya böyle bir çalışma çıkmıştır.

27 12 BİRİNCİ BÖLÜM İKİLEMELERİ OLUŞTURAN SÖZCÜKLERİN YAPILARI 1.1. Basit Kelimelerden Oluşan İkilemeler İkilemeleri oluşturan sözcükler yapı bakımından değerlendirildiğinde basit olan sözcüklerle kurulanların çoğunlukta olduğu dikkati çekmektedir. Bu bölümde basit sözcüklerden kurulu ikileme örnekleri yer almaktadır. acele acele Hıristiyan Mezarlığı'nın arka duvarında bir köşeye sinerim; o gözden kaybetmemek için. acele acele gelir, tam döneceği sırada, bir kolumu omzundan geçiririm, öteki elimle bileğini yakalayıp, arkasına bükerim; kımıldanabilirse aşkolsun bakalım! acı acı Uykusunun arasında, hem Mahmud'un acı acı bağırdığını; hem de Basıüle'den Gare de Lyon tarafına geçen, ilk otobüsün uğultusunu duymuştu. 265 Diğer örnekleri için bk. 138, 151, 27, 448, 99 ak ak Kulağının dibinde, Zehra. Zehra'nın gerisinde, gözleri ak ak belirmiş sarhoşları; arsız beyaz kediler gibi ron ron dolaşan garsonları ile, uğuldayan bar. 86 beyaz beyaz Keleşoğİu, gözlerinin önünde beyaz beyaz uçuşan yüzlerce aspirin, kendi kendisine soruyordu: -Nereye gitmiş olabilir? Bu ani seyahatin manası ne? Taga nın leyhîne mi tefsir etmeli bunu, aleyhine mi acaba? 383 Diğer örnekler için bk. 403, 28, 364, 385, 425

28 13 cart curt Ya bu adam yan gelip cıgara içecek yerde, erkeklik gururu cart curt deyip işi büyütseydi, işin içinden nasıl çıkardım? 320 çopur çopur Kadın cıgaraları birbirine ekliyor ve o, Bataan'da kumsalları tek başına tutan Yüzbaşı Horn çopur çopur ağlıyor: -... yeter! Borsa kapandı, alışveriş bitti. 141 evet evet Evet evet! Bir şeylerden kaçıyorlar bunlar, böyle nefes nefese. 419 Diğer örnekler için bk. 104, 236, , 348, 349, 422, 473 hadi hadi Kırçıl ve kara kaşları toptan ayağa kalkmışlardı: -Hadi hadi, hiç mi aç karnına içmedin bu zıkkımı? 284 hayat memat Derhal koşacaktım fakat... aksilik bu ya, Freddy'yle meşgul olmam gerekti; eh, babamın dediği gibi, bu da hayat memat meselesi! 158 hayır hayır Hayır hayır, hemen cevap verme! 379 Diğer örnekler için bk. 151, 269 İstanbul İstanbul İrfan ve yanında korkudan tırnakları bile morarmış bir oğlan, İstanbul İstanbul dolaşıyor. 238 iş miş Zaten, bilmem ya, Freddy'nin pek iş miş iplediği yok. 213

29 14 Diğer örnek için bk. 216 pek pek Pek pek, iki yaş büyüğüm ondan, iki yaş! 246 Diğer örnekler için bk. 263, 301, 355, 360, 44, 448, 76, 80 satır satır Satır satır, kelime kelime okuyorum, ne yazıyorsa. 127 Diğer örnekler için bk. 126, şu şu Ben demiş, Rejisör demiş, şu filmi, şu filmi, şu filmi yaptım; şu şu yıldızı demiş, meşhur ettim. 156 Diğer örnek için bk tamam tamam Tamam tamam, hatırladım şimdi. 194 toz duman Cıgaralarım, toz duman içindeki sarhoşların arasında, Berkay'ı arıyor; Londra'dan henüz gelmiş, oraya buraya tozlu sakalını sokuşturan viyolonistle, bitmez tükenmez bir İngilizce'ye dalmış, yakalıyor. 327 vah vah - Vah vah! Sîz de polise gittiniz? Ümid tereddütsüz cevap verdi: - Evet! 315 yaldız yaldız Bembeyaz alnı yaldız yaldız dağılan gözlerini, büyütüyor sanki. 139 zart zurt

30 15 Küçük bey tutturmuş, yok provalara gelmiyormuşum, yok rolümü ezberlemiyormuşum zart zurt. 248 Diğer örnek için bk. 485 Basit kelimelerle kurulmuş ikilemelere ait diğer örnekler alfabetik sırayla aşağıda yer almaktadır: acem macem, 341 ağır ağır, 149, 155, 227, 247, 25, 276, 319, 266, 322, 333, 360, 409, 447, 459, 488,57, 70 ak ak, 86 akşam akşam alev alev, 407 allah allah, 130, 142, 25, 256, 278, 284, 290, 304, 349, 361, 385, 405, 431, 461, 99 allah mallah, 105 altı yedi, 373 altüst, 101, 141, 164, 272, 372, 375, 400, 41, 414, 442, , 476 ara sıra, 249, 374, 404, 422 avaz avaz, 111, 251, 279, , 388 avuç avuç, 301, 470, 73 ayak ayak, 404 balgam balgam, 178 bar bar, 103 bar mar, 306 baş baş, 395 bazı bazı, 185, 267, 343, 368, 476, 476 bel bel, 24 bir bir, 237, 368 bok boklavat, 480 bok püsür, 370 boncuk boncuk, 280, 93

31 16 boş boş, 11, 129 boy boy, 174, 401, 475, 75 bön bön, 146, 198 bulut bulut, 135, 164, 474, 54 cep cep, 237 ciddi ciddi, 70 çabuk çabuk, 189, 246, 255, 357, 399, 408, 476, 490, 78 çar çur, 123, 297, 365, 426, 481 çat çat, 270 çat pat, 104 çatçatlar, 261 çeşit çeşit, 475, 174, 401, 457, 480 çığlık çığlık, 102, 170, 192, 321 çift çift, 234 çiğ çiğ, 197, 29 çipil çipil, 48, 310 çok çok, 396 çopur çopur, 141 çukur çukur, 199, 71 çukuy çukuy, 70, 71 dakika dakika, 312 demet demet, 235 derin derin, 327 dik dik, 135, 138, 386 din iman, 379 dip dip, 329 diri diri, 328 diş diş, 298 doğru dürüst, , 161, 184, 268, 281, 311, 344, 346, 35, 363, 364, 370, , , 479 dört beş, 130, 28

32 17 duman duman, 110, 146, 151, 299, 82, 85 duvar duvar, 253, 255 efendi efendi, 425 eğri büğrü, 472, 39, 28 ekşi ekşi, 195 elbet elbet, 223 elif elif, 329 eski püskü, 432, 343, 174 estek köstek, 384 eş dost, 363 fındık fıstık, 201 filan falan, 250 garip garip, 477 gece gündüz, 184 gıcır gıcır, 42, 90 git git, 130, 139, 145, 155, 201, 229, 283, 287, 352, 367, 402, 452, 47 güm güm, 125 gün gün, 266 hafif hafif, 470 hain hain, 368 halka halka, 140, 479 ham hom (şaralop), 417, 417 hantal hantal, 482, 316 harf harf, 236 hava cıva, 101 hayal meyal, 371 hayat memat, 158 hece hece, 236 hele hele, 297 hemen hemen, 111, 113, 172, 217, 219, 236, 252, 335, 345, 394, 422, 54, 57, 59, 61 hınzır hınzır, 85

33 18 hır gür, 212 hırçın hırçın, 63 hilekar hilekar, ıvır zıvır, 269, 46 ihtiyar ihtiyar, 291 iki üç, 212, 356, 448, 471, 479 ince ince, 100, 114, 138, 183, 190, 288, 298, 432, 434, 51 incik boncuk, 19, 228 ip ip, 231, 29 iri iri, 182, 23, 30, 340, 356, 357, 379, 48, 83, 92, iyi iyi, 324 iyi kötü, 185, 209, 383 kabare kabare, 103 kaldırım kaldırım, 50 kalın kalın, 487 kanat kanat, 424 kara kara, 169, 391 kara kuru, 19 kat kat, 109, 111, 142, 261 kelime kelime, kıl kıl, 357, , 420 kıs kıs, 229, 87 kibar kibar, 175, 425 kim kim, 423 kir pas, 207 köpük köpük, 30, 400 kör kör, 145, 48, 481, 89 kös kös, 19 kötü kötü, 207, 222, 316 küfür küfür, 270 lapa lapa,

34 19 lif lif, 462 lokanta lokanta, 357 lokma lokma, 235, 306, 306, 307 maddi manevi, 142 mahkeme mahkeme, 370 mahzun mahzun, 186 mavi mavi, 195, 200, 335, 358 merdiven merdiven, 482 metelik metelik, 432 mırın kırın, 46 mim mim, 303 miskin miskin, 169, 367, 403, 469 mor mor, 15 nokta nokta, , 192, 196, 240, 41 oda oda, 97 oluk oluk, 182 otel otel, 252, 305 palas pandıras, 352, 408, 424, 451, 491 paldır küldür, 454, 313, 291, 23, 135, 270, 205, 194, 352, 384, 393 pansiyon pansiyon, 252 par par, 464 para pul, 474 parça parça, 197, 203, 229, 232, 261, 303, 313, 322, 392, 41, 414, 457, 462, 472, 488, 84 parmak parmak, 134, 198 pas pas, 113 paşa paşa, 390, 453, 52 pavyon pavyon, 357 paytak paytak, 414 peki peki, 158, 216 pençe pençe, 229

35 pır pır, 173, 185, 66 pis pis, 107, 14, 233, 240, 466, 472, 96 pul pul, 33, 56 pütür pütür, 336, 393, 426 rahat rahat, 214, 283 renk renk, 353, 377, 41, 451, 457, 81 rezil rüsvay, 462 ron ron, 86 saat saat, 266 sabah akşam, 162, 164 sabah sabah, 278, 283, 288, 347, 424, 456, 65, 71 saç sakal, 322 sakin sakin, 369, 392 salya sümük, 195 sapır sapır, 203 sarı sarı, 340, 475 sersem sersem, 269, 363, 365 sıcak sıcak, 407, 407, 407, 449 sık sık, 104, 159, 205, 213, 225, 256, 268, 286, 29, 309, 315, 328, 373, 373, 393, sıra sıra, 100, 146, , 236, 399, 399, 74 sicim sicim, 261 sinsi sinsi, 263, 74 sivri sivri, 426, 13, 411 siyah beyaz, 430 siyah siyah, 243, 327, 394 sokak sokak, 281, 50 sütun sütun, 136 şaka maka, 284, 455 şangır şungur, 109, 141 şip şak, 361