KALİFORNİYA KURU ÜZÜM ENDÜSTRİSİ ÜZERİNDE BİR EKONOMETRİK ÇALIŞMA*

Transkript

1 KALİFORNİYA KURU ÜZÜM ENDÜSTRİSİ ÜZERİNDE BİR EKONOMETRİK ÇALIŞMA* Selçuk KARABAT * ÖZET Kaliforniya kuru üzüm endüstrisi üzerinde yapılan bu çalışmada talep, arz, stok, ve ihracata yönelik eşitlikler ekonometrik analizler yapılarak tahmin edilmiş ve ilişkili esneklik katsayıları hesaplanarak yorumlanmıştır. Kısa ve uzun dönemler için kuru üzüm fiyat esneklik katsayıları (-0,233) ve ( 0,262) olarak hesaplanmıştır. Katsayılar Amerika Birleşik Devletleri (ABD) kuru üzüm tüketicisinin fiyat değişimlerine fazla duyarlı olmadığını ve belirli bir talebi her halükârda gerçekleştirdiğini göstermektedir. Talep denkleminde ikame ürün olarak yer alan kuru erik için hesaplanan çapraz fiyat esneklik katsayısı (0,0164) dür. Bu değer kuru erik fiyatlarındaki yüzde değişimin kuru üzüm talebi üzerinde çok küçük bir etkisinin olduğunu göstermektedir. Yine talep denkleminde tamamlayıcı ürün olarak yer alan tahıl ve pasta sanayi ürünlerinin esneklik katsayısı ( 0,985) olarak hesaplanmıştır. Bu da tahıl ve pasta sanayi ürün fiyatlarındaki değişimin aynı oranda kuru üzüm talebine etki ettiğinin bir göstergesidir. Bu önemli bir anahtar bulgudur, kuru üzüm pazarlayıcıları kampanyalarına tahıl ve tahıla dayalı markalı ürünlerin durumunu da gözeterek yön vermeleri gerekmektedir. Gelir esneklik katsayısı (0,197) olarak hesaplanmıştır ki bu kuru üzümü ekonomik anlamda normal bir ticari mal olarak nitelememize olanak sağlamaktadır. Bu da ikinci anahtar bulgudur, katsayının pozitif ve sıfıra yakın olması bize kuru üzüm pazarlamasında daha ziyade gelir durumu yüksek tüketicilerin hedef alınması gerektiği sonucunu vermektedir. Kaliforniya kuru üzüm endüstrisi için ihracat arzının fiyat esneklik katsayısı (0,489) olarak hesaplanmıştır. Bu da önemli bir sonuçtur, hesaplanan bu değer -mutlak değer olarak- kendi talep fiyat esneklik katsayısından daha büyüktür. Buradan çıkarılacak sonuç, Raisin Administrative Commmittee (RAC) tarafından stokta tutulan kuru üzümden dolayı iç piyasa fiyatlarının ihracat fiyatlarına göre daha yüksek olduğudur. Dış satım pazarının ABD için ikincil yapıda ve uzun dönemde müşteri bağlılığını sağlamanın bir hayli güç olduğuna işaret etmektedir. Anahtar Kelimeler: Kuru Üzüm, Talep, Arz, Üç Aşamalı En Küçük Kareler Analizi ABSTRACT A three-stage least-squares econometric analysis was used to estimate the raisin demand, supply, stock, and export equations. Short-run and long-run own-price elasticities were both inelastic, which indicated that raisin consumers do not appear to be very price responsive. The cross price elasticity of cereal and bakery products (complement goods) indicated that changes in product prices will result in similar percentage changes in raisin consumption. This suggests that raisin promoters should tailor their marketing campaign to complement those of the food grain and branded grain products in grocery stores. The income elasticity indicated that raisins constitute a normal good, and raisin promoters can effectively target affluent customers. The export supply elasticity was greater than the own-price demand elasticity. This result is driven by the results showing stocks equation that the Raisin Administrative Committee uses stocks to drive price higher. Thus, as long as this policy remains in place, the export market is essentially a residual market and building long-term customer loyalty will be difficult. Key Words: Raisins, Demand, Supply, Three-Stage Least-Squares Analysis (3SLS) GİRİŞ Kaliforniya Amerika Birleşik Devletlerinde (A.B.D.) tarımsal üretim açısından en önemli eyalettir. Buradaki uygun iklim ve toprak şartları bir çok tarımsal ürünün yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır. Kaliforniya aynı zamanda A.B.D. nin en önemli üzüm üretici eyaleti olup kuru üzüm üretiminin de %99 u buradan elde edilmektedir da üzüm üretimi için 308,000 ha ve 68,500 ha alan kurutmalık üzüm üretimi için ayrılmış olup bu toplam üzüm üretim alanının %32 si kadardır (USDA/CASS, ) * Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-MANİSA

2 A.B.D. de iç pazara ve ihracata ayrılacak olan ürün miktarı devlet tarafından kontrol edilmektedir. Bir üst komite tarafından (Raisin Administrative Committee-RAC) yapılan bu kontrol sonucu stokta tutulacak ve piyasaya arz edilecek ürün miktarları piyasanın durumuna göre belirlenmektedir (French ve Nuckton, 1991). Uzun yıllar ortalaması olarak piyasaya serbest olarak bırakılan ürün miktarının oranı %65 ve stokta tutulan oran ise %35 civarında olmaktadır. Serbest bırakılan miktar gerek iç pazar gerekse ihracatın ihtiyacını karşılamaktadır ( Diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi kuru üzüm üretimi de iklim koşullarının etkisi altındadır. Bu etkilenme sonucu bazı yıllar A.B.D. kuru üzüm sektörü zor durumlar yaşayabilmektedir. Bu gibi durumlar için de bir stok bulundurma zorunluluğu vardır. İşte bu stokta tutulan miktar gerektiğinde piyasa fiyatlarının ayarlanmasında veya ihracatta kullanılmaktadır ( Genellikle Kaliforniya kuru üzümlerinin %60 ı iç piyasada kalanı ise ihracatta değerlendirilmektedir. İç pazar fiyatları dünya fiyatlarına göre daha yüksek seyretmektedir ve bunun da yegane nedeni, uluslar arası rekabet ile bazı üretici ülkelerdeki düşük üretim maliyetleridir (Mason, 1998). Bu çalışmada, yukarıda genel hatları çizilen Kaliforniya kuru üzüm endüstrisinin arz, talep, stok, ve ihracata ilişkin veriler kullanılıp bir ekonometrik model yardımıyla çeşitli katsayılar ve esneklikler hesaplanmış ve tarım ekonomisi ve politikası açısından yorumlar yapılmıştır. MATERYAL VE YÖNTEM Bu araştırmanın materyalini USDA yıllık tarım istatistikleri kitabının yılları arasındaki verileri ve USDA NASS web sayfasında meyvecilik ile ilgili alt bölümde yer alan verilerden oluşmuştur. Çekirdeksiz kuru üzüm alanları ile veriler Kaliforniya tarım istatistikleri sevisinin web sayfalarından karşılanmıştır. A.B.D. kuru üzüm iç tüketimi, ithalatı ve ihracat miktarlarıyla kuru üzüm ve kuru erik fiyatlarına ilişkin veriler USDA/ERS web sayfasından. Stoklara ilişkin veriler RAC kaynaklarından, A.B.D. nüfus, gelir ve tüketici fiyatları indeksleri Bureau of Labor Statistics web sayfalarından sağlanmıştır. Parasal değerlere ait veriler A.B.D. Tüketici Fiyatları İndeksi kullanılarak enflasyondan arındırılmış ve gerçek fiyat verileri kullanılmıştır. Araştırmada üç aşamalı en küçük kareler analiz yöntemi (Three-Stage Least Square Analysis) STATA 6.0 istatistik ve ekonometri bilgisayar yazılımı kullanılarak uygulanmış ve sonuçlar alınmıştır (Theil, 1953), (Basmann, 1957), (Zellner ve Theil, 1962), (Koutsoyiannis, 1977), (Baltagi, 1999). Ekonometrik Model ve Değişkenlerin Tanımlaması: Kullanılan ekonometrik model arz, talep, stok ve ihracat denklemlerinden oluşmaktadır. İç pazar talep denklemi şu şekilde modellenmiştir. Q d = a 0 + a1 *ldomcon + a 2 *rrprice + a 3 *rpprune + a 4 * rpcomp + a 5 *rpcy + e (1) Talep denkleminde iç pazar kuru üzüm tüketim miktarı için gecikmeli değişken kullanılmıştır. Bu bize uzun-dönem ve kısa-dönem için hesaplanacak esneklik katsayılarının yorumuna yardımcı olacaktır. Gecikmeli iç pazar kuru üzüm tüketiminin katsayısı 0 ile 1(0<a 1 <1) arasında olacaktır (Tomek ve Robinson, 1995). Katsayı sıfıra yakınsa uzun dönem ve kısa dönem için hesaplanacak esneklik katsayıları arasında pek fazla fark olmayacaktır. Eğer katsayı bire yakınsa önemli bir fark oluşacak demektir. Ekonomik teoriye göre kuru üzüm fiyatlarıyla kuru üzüm tüketim miktarı arasında ters yönlü bir ilişki beklenmektedir. Bilindiği gibi talep eğrisi negatif eğimlidir, bu da kuru üzüm fiyat artışlarının kuru üzüm tüketim miktarını azaltıcı yönde etkisi olacağına işarettir (a 2 <0) (Tomek ve Robinson, 1995). İkame ürünün fiyatıyla kuru üzüm talebi pozitif ilişki içerisindedirler. Kuru erik ikame ürün olarak talep denkleminde yer almaktadır, o nedenle kuru erik fiyatlarındaki artışın kuru üzüm tüketiminin de artmasına neden olacağı beklenilmelidir (a 3 >0) (Tomek ve Robinson, 1995). Tamamlayıcı ürünün fiyatı ile kuru üzüm talebi arasında negatif bir ilişki beklenilmektedir. Burada tahıl ve pasta sanayi ürünleri fiyat indeksi kullanılmış ve bu ürünlerin fiyatlarındaki artışın kuru üzüm tüketimini negatif yönde etkilemesi beklenmelidir (a 4 <0) (Tomek ve Robinson, 1995). Talep denkleminde yer alan gelirin, o ürünün tüketimiyle ilişkisinin pozitif yönde olması beklenir. Bu nedenle A.B.D. kişi başına gelir artışının, kuru üzüm tüketimini olumlu yönde etkileyeceği söylenebilir (a 5 >0) (Tomek ve Robinson, 1995). Kuru üzüm arz denklemi şu şekilde modellenmiştir: Qs = b0 + b1 * lrrp + b2 * lacrg + b3 * rpcrush + b4ltime + e (2) Arz kanununa göre bir ürünün fiyatı veya gecikmeli fiyatı ile arzı arasında pozitif bir ilişki vardır (b 1 >0) (Tomek ve Robinson, 1995). Burada kuru üzüm fiyat değişkeni gecikmeli olarak kullanılmıştır. Bunun

3 nedeni, üretici bir önceki yılın fiyatlarına bağlı olarak üretim tercihi yapabilmektedir. Çok yıllık bitkilerde bu esneklik pek fazla olmasa da, burada kuru veya yaş olarak değerlendirmek şeklinde bir tercih kullanma olabilmektedir. Kurutmalık amaçlı yetiştirilen üzümler aynı zamanda şarap, meyve suyu veya alkol sanayine hammadde olarak kullanılmaktadırlar. Arz denkleminde yaş olarak sıkmaya giden ürün fiyatı bir değişken olarak kullanılmıştır. Sıkmaya ayrılan ürün fiyatının kuru üzüm arzı ile negatif ilişki içinde olacağı beklenmektedir (b 3 <0) (Tomek ve Robinson, 1995). Zaman trend değişkeni, zaman içinde kuru üzüm üretiminin nasıl değiştiğini göstermek amacıyla arz denkleminde yer almış olup, katsayının pozitif olması beklenmektedir (b 4 >0) (Tomek ve Robinson, 1995). Kuru üzüm yıl sonu stok denklemi şu şekilde modellenmiştir: ESTK = c 0 + c1 * BSTK + c 2 * rrprice + c 3 * imp + e (3) Bu modelde başlangıç stok seviyesinin yıl sonu stok seviyesi ile pozitif bir ilişki içinde olması beklenmektedir (c 1 >0). Buna ilaveten modelde yer alan kuru üzüm fiyatı ve ithalat miktarı ile kuru üzüm arzının da pozitif ilişkiler içinde olacakları beklenmektedir (c 2 ve c 3 >0) (Tomek ve Robinson, 1995). Bu modelleri kullanıp bir eşitlik oluşturduğumuzda; Qs + IMP + BSTK Qd + EXP + ESTK (4) Buradan ihracatı çekerek yeniden düzenlediğimizde şöyle bir denklem elde ederiz. EXP = Q s + IMP + BSTK - Q d ESTK EXP = (b a 0 c0) a1 * ldomcon (a 2 + c2) * rrprice (c1 0 + b1 * lrrp + b2 * lacrg + b3 * rpcrush + b4 * ltime a3 * rpprune 1) * bstk a 4 * rpcomp a5 * rpcy (c3-1) * imp + e (5) Çizelge 1. Modelde Kullanılan Değişkenlerin Tanımlanması Değişkenler Tanımlama Q d Yıllık Kuru üzüm tüketimi (1,000 ton) Ldomcon Gecikmeli kuru üzüm tüketimi (1,000 ton) Rrprice A.B.D. Tüketici fiyatları indeksi kullanılarak enflasyondan arındırılmış ortalama kuru üzüm fiyatı Rpprune A.B.D. Tüketici fiyatları indeksi kullanılarak enflasyondan arındırılmış ortalama kuru erik fiyatı Rpcomp A.B.D. Tüketici fiyatları indeksi kullanılarak enflasyondan arındırılmış ortalama tahıl ve pasta sanayi ürünleri fiyatı Rpcy A.B.D. Tüketici fiyatları indeksi kullanılarak enflasyondan arındırılmış kişi başı gelir Q s Yıllık Kuru üzüm üretimi (1,000 ton) Lrrp Gecikmeli ortalama gerçek kuru üzüm fiyatı Lacrg Gecikmeli kuru üzüm üretim alanları Rpcrush Kurutmalık üzümlerden yaş olarak şarap, meyve suyu ve alkole giden gerçek ürün fiyatı Ltime Zaman değişkeninin logaritması (1, 2, 3,.) Endstk Yıl sonu kuru üzüm stoku (1,000 ton) Bstk Yıl başı kuru üzüm stoku (1,000 ton) Exp A.B.D. Kuru üzüm ihracatı (1,000 ton) Imp A.B.D. Kuru üzüm ithalatı (1,000 ton)

4 Çizelge 2. Değişkenlere Ait İstatistik Özetleri Değişken Ortalama Standart Sapma En Düşük En Fazla Q d 220,623 19, , ,960 Ldomcon 218,620 21, , ,960 Rrprice 1, , Rpprune , Rpcomp Rpcy 12,141 1, ,168 13,683 Q s 313,421 48, , ,090 Lrrp Lacrg 266,800 13, , ,000 Rpcrush Ltime Endstk 122,320 39,865 50, ,930 Bstk 118,560 46,384 11, ,930 Exp 96,580 28,064 53, ,600 Imp 7, ,800 BULGULAR VE TARTIŞMA Modellenmiş eşitlikler sonucu elde edilen değişkenlere ait katsayılar ve bunlara ilişkin esneklik katsayıları hesaplanmış Çizelge 1 ve Çizelge 2 de verilmiştir. Yapılan bu analizin ilk amacı Kaliforniya kuru üzüm endüstrisi için arz, talep değişkenlerinin katsayılarının bulunması ve istatistiksel yönden önemli olanların yorumlanmasıdır. Modelde dört denklem kullanılmıştır bunlar; talep, arz, stok ve ihracata ilişkindir. Talep denklemi, A.B.D. iç pazar talebini veya iç pazar kuru üzüm tüketimini tahmin etmek için beş bağımsız değişkenden oluşmuştur. Bunlar; gecikmeli iç pazar kuru üzüm tüketim miktarı, kuru üzüm fiyatı, kuru erik fiyatı, tahıl ve pasta sanayi ürünleri fiyatı ve kişi başına düşen gelir miktarı. Bu denklemde kuru üzüm ve tamamlayıcı ürün fiyat katsayıları istatistiksel olarak önemli ve diğer bütün katsayılar beklenen işaretlerdedir. Çizelge 3. Üç Aşamalı En Küçük Kareler Analiz (3SLS) Sonuçları Değişkenler Katsayılar Tahmini Katsayılar t değerleri Talep Denklemi Sabit a 0 418, * Ldomcon a Rrprice a * Rpprune a Rpcomp a * rpcy a Arz Denklemi Sabit b Lrrp b Lacrg b Rpcrush b Ltime b * Stok Denklemi Sabit c Bstk c * Rrprice c Imp c * %10 seviyesinde istatistiksel olarak önemli. Talep denkleminde kuru üzüm fiyatına ilişkin katsayı, iç pazar tüketim miktarıyla negatif ilişki içerisindedir ve istatistiksel olarak önemlidir. Bulunan katsayı dır ve buna göre, kuru üzüm fiyatında meydan gelen 1 birimlik artış tüketim miktarını birim düşürmektedir. Kuru erik fiyatına ilişkin katsayı olarak bulunmuş ve buna göre, eğer kuru erik fiyatları 1 birim artarsa kuru üzüm tüketim miktarı birim artış sağlayacaktır. Bilindiği gibi kuru üzüm tahıl ürünleri ve pasta sanayiinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle tahıl ve pasta sanayii ürünleri fiyat indeksi talep denkleminde kur üzüm için tamamlayıcı ürün olarak kullanılmıştır. Burada ilişki negatif yönlüdür ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Arz denkleminde bulunan değişkenlere ait katsayıların hepsinin işaretleri doğru yönlü ve zaman ile ilgili değişken istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Yıl sonu stok denklemi üç adet bağımsız değişkenden oluşmaktadır. Bunlar; başlangıç stoku ile yıl sonu stok denklemi arasında beklendiği gibi pozitif ilişki vardır ve istatistiksel olarak önemlidir.

5 Başlangıç stoku 1 birim ya da 1 ton arttığında, yıl sonu stoku birim ya da ton artış gösterecektir. Kuru üzüm fiyatı ile yıl sonu stok seviyesi arasındaki ilişki de pozitiftir ancak istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Eğer kuru üzüm fiyatları 1 birim artarsa yıl sonu stokları 3.13 birim artış gösterecektir. Çizelge 4. Modele ait Esneklik Katsayıları Değişken Tanımlama Esneklik Katsayısı E Dr, P r Kısa dönemde fiyatın talep esnekliği * E Dr(t-1), P r Uzun dönemde fiyatın talep esnekliği * E Dr, P p Çapraz fiyat talep esnekliği (İkame ürün kuru erik) E Dr, P c Çapraz fiyat talep esnekliği (Tamamlayıcı ürün tahıl ve pasta sanayii ürünleri) * E Dr, P INC Gelirin tlep esnekliği E EXP, P r Fiyatın ihracat arz esnekliği * %10 seviyesinde istatistiksel olarak önemli. Kuru üzüm talebinin kısa dönem için fiyat esneklik katsayısı olarak bulunmuştur ve bu kuru üzüm talebinin esnek olmadığını göstermektedir. Uzun dönem için hesaplanan esneklik katsayısı ise dir ve esnek olmayan bir durum az etmektedir. Buna göre kuru üzüm talebinin fiyat değişiklikleri karşısında fazlaca bir değişikliğe uğramadığını ve tüketicilerin tercihlerinde kararlı olduklarını söyleyebiliriz. Nuckton ve Ark. (1988), yılları arası verileri kullanarak kuru üzüm talep esnekliklerini perakende ve toptan satış için sırasıyla 0.33 ve 0.24 olarak hesaplamışlardır. Bizim hesaplamalarımızda toptan miktar ve fiyatlar kullanılmıştır. Buna göre A.B.D. kuru üzüm piyasasında 1985 den beri talep açısından çok büyük değişiklik olmadığını söyleyebiliriz. Tamamlayıcı ürünü temsil eden tahıl ve pasta sanayi ürünleri için hesaplanan çapraz fiyat esneklik katsayısı dır. Yani tahıl ve pasta sanayi ürünleri fiyatında meydana gelecek %10 luk bir değişim, kuru üzüm tüketimini %9.86 oranında etkileyecektir. Talep denkleminden hesaplanan gelirin talep esneklik katsayısı ise olarak bulunmuştur. Bu da gelirde meydana gelecek %10 luk değişmenin kuru üzüm talebini veya tüketimini %1.97 oranında etkileyebileceğine işaret etmektedir. İhracat denkleminden hesaplanan ihracat arzının fiyat esneklik katsayısı dur. Buna göre Kaliforniya kuru üzüm arzının fiyat değişikliklerine karşı esnek olmadığını söyleyebiliriz. Diğer bir deyişle kuru üzüm fiyatlarında meydana gelecek %10 luk artışın ihracat arzı üzerindeki etkisi %4.89 kadar olacaktır. KAYNAKLAR Anonymous U.S. Department of Agriculture, Agricultural Statistics Yearbooks. Anonymous U.S. Department of Agriculture, Foreign Agricultural Trade of United States, database. Anonymous U.S. Department of Agriculture, Natural Agricultural Statistics Service database. Anonymous 1999.U.S. Department of Agriculture, Economic Research Service. Fruit and Tree Nuts Situation and Outlook Yearbook Anonymous, United States Bureau of Census. Anonymous U.S. Department of Agriculture, California Agricultural Statistics Service database. Anonymous U.S. Department of Labor, Bureau of Labor Statistics, U.S. Consumer price index, Washington, DC. Baltagi, B.H Econometrics. Second revised edition, Springer-Verlog Berlin Heidelberg, New York. Basmann, R.L A Generalized Classical Method of Linear Estimation of Coefficients in a Structural Equation. Econometrica, 25: French, B. C. and C.F. Nuckton An Empirical Analysis of Economic Performance Under the Marketing Order for Raisins. American Journal of Agricultural Economics. v.73, No. 3, p French, B.C Fruit and Vegetable Marketing Orders: A Critique of the Issues and State of Analysis. American Journal of Agricultural Economics. v.64, No. 5, p Koutsoyiannis, A Theory of Econometrics. Second edition, University of Waterloo. Mason, B The Raisin Grape Industry. Department of Agricultural Economics, California State University-Fresno. Nuckton, C.F., B.C. French, G.A. King An Econometrics Analysis of the California Raisin Industry. Division of a Agriculture and Natural Resources, California Agricultural Experiment Station. Giannini Foundation Research Report No: 339.Ontario.

6 Raisin Administrative Committee, Theil, H Repeated Least Squares Applied to Complete Equation Systems. The Hague, Central Planning Bureau, Mimeo. Tomek, W.G. and Robinson K.L Agricultural Product Prices. Cornell University Press. Third edition Ithaca and London. Zellner, A., and H., Theil, Three-Stage-Least-Squares: Simultaneous Estimation of Simultaneous Equations, Econometrica, vol. 30, pp