leer:' Dr. Zekeriya Kitapgr lrtsig ,iluluullrfiluuill Tiirk Milleti; isl6m Dinini kabul Tarihi' yazmak mtlm krin de{ildir.

Transkript

1 Prof. Dr. Zekeriya Kit,rpl r Tiirk Milleti; isl6m Dinini kabul cr11,11rl1,;r r birqok milletlerin aksine; MLisliiman olilukt,rn,,,,nr., isldm'tn "Ummet llmmont"nda erinl('nlr:,, l.(.r, lr " isldmi Sohsiyetini" britr.in Mr-islr-inrarr rrrrllr.t lr,r, kabul ettirm$, "lsldm Dlinyost" ve "Mrthonrnn'il Ummeti "nin lideri olmuqtur. Asrl bundan sonradtr ki, Miisliimon filrhlrt ugsuz bucakgzbu "Zamon Denizi"fid(' yuu r.rr r,. muhtegem "0mmet Gemisi"nin kaptarl olrnr r.,l,rr ve bu qemiyi o; sonsuz "Zomsn Denizi"rvk',lv'tn de bliytik bir ehliyetle, yaklaglk Vlll asrr yrizrlrrr,.r'.f sahil-i sel6mete, yani bugt-inlere kadar getirrr ti5k'rr hr s '#'ir Bu bakrmdan Miisliimon Tiirk'iln miilr,rr,.l. kanrnt mllrekkeb olarak kullanmadan bir "isltrnt Tarihi' yazmak mtlm krin de{ildir. :J a U (] N o s& Dr. Zekeriya Kitapgr ilfltttfn lrtsig,iluluullrfiluuill leer:'

2 il Titrk icllnr Tarihi KiilliYAb: 1 T YEDIKUBBE YAYINLARI: 13 T0rk lsllm Tarihi K0ttiyAtr: 1 Yeni lslam Tarihive T0ftler: I 1. Baskt : Temmuz,2(X)5 ISBN: S-6 llmiyazrgma Adresi: lroa. Dr. Zckerlya KlTAPgt K.lGrabekirCad. Hoca Hasan Sk. No: 1$t4o,7 Tel: Msram / KONYA riyakitapci.com zekeriyakitapci.com i!,"r" Adresi: RdatI(ARAKOL $erafettin Caddesi Oz lghanr A Btok l(at:2. KONYA Tel:0.st !J Fa<: rgni islau renini VE TURI(LER: I islami Tiirk Tarihine Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Fsedn; M0ellifin yazlft musadesi olmaksrzrn tamamen, \:.r..r.en veya herhangi bir deligiktik yaprtarak yayrnlanhasr dijital ortamlarda golaltr lmasl veya bir bagka di6 gevrilerek yaynlanmasr yasaktlr. Oizgl DIZGI Evl Tel:0.31[! Kapak TEsanm GRAFIT.o a PF-Pre3s - Bark. Cilt SEBATOFSET MATBAACIUK Tel: Fex g2 97 AO wum.sebat.com sobatosebat.com Prof. Dr. Zekeri.ya fimfqf Ph" D. KarqiUn Pakistan Assot hof. Jos. Un NiierYa

3 Prof. Dr. Zekeriya XifmQL ispartalun Yalvag kazasrnda dotdu. (1937) Ofta ve Yiiksek tahsilini Ttirkiyede tamamladr. Bu arada Karagi tiniversltesinden temin ettili bir bursla Pakistan'a gitti ve Edebiyat Faktiltesinde "Doktora" gahgmalanna bagladr. qqitli ydnleri ile ilel- Cdhrz,'m EserlerAhbasiler Dewinde Tiirkler" konusundaki tez gahgmalan ile "Doktora Ph. D." payesini kazandt. (1968). Prof. Kitapgt, Pakistan'da bulundulu yrllarda "Pakistan Radyosu Tiirkge Program Servisl - Karag i" de tzman olarak gahgu. Ttirkiye'ye dtindtikten sonra Devlet Planlama Tegkilahna girdi (1971). Sosyal Pianlama Dairesi; Uluslar Arasr Qok Yiinlii Tekn* Irbbngi gubesinde (RCD. CENTO) "Uznan" olarak gahgtr. Ttirkiye iran ve Pakistan arasrnda kurulan Kalkrnma igin Bdlgesel igbirlili (RCD) gergevesinde bir gok dnemli kiilttirel program toplantrlanna katrl&. Daha sonra Atatiirk agrlan ve gimdiki adryla "ilahiyat Fakiiltesi"nde gdrev aldr. Prof. Kitapgl burzdia "Emeflor Dewirrde Maveraii'n-Neht'de islfimiyet" konusundaki ilmi tez gahgmalan ile "isliim Tarihi Doqenti" oldu. (Ankara Univenitesi Dl Tarih ve Colpfya Fakiiltesi, 1976). Prof. Kltapgr, 1978 yhnda Jos Universitesi Edebiyat Fakiiltesi'nin teklifini kabul ederek Nijerya'ya gitti. Orada be9 sene kaldr. Fak[ltenin Dini Egtimler Biiliimiinde; ingilizce olarak Osmsnh Tarihl lslim Tarihi ve Medenlyeti derslerini okuttu. Aynca Dini E$timler Biiliimii Bagkanhg ve Dekan Vekilli$ gibi idaf gorcvlerde bulundu. Ekim 1982'de Ttlrkiye'ye ddnen Prof. Kitapg: Flrat Universitesi Fen Edebiyat Fakiiltesi (Elaup)'da gdrev aldr. Burada Tarih Biiliimii Bagkanhg yanr srr4 birgok akademik, sosyal ve kiiltiirel faaliyetlerde bulundu. Prof. Kitapqr, 1987 yrhnda "Tarih Profesiirii" olarak Selguk Universitesi Efitim Fakiiltesi (Konya)'ya tayin oldu. Prof. Kitapgr burada da Dekan Yardrmcrhfr Bdliimii Bagkanhlrnt yapmlg, aynca ilmi ara$trma ve yaymlan yam srra kiiltiirel faaliyetlerine de devam etmigtir. kof. Kitapgr, Mlll ve Milletlerarasr birgok kongrelere kablmrg, ilmi tebliller sunmugtur. ingilizce ve Arapgayr gok iyi bilen hof. Kitapg'mn bu dillerde yayrnlanmrg kitap ve aragtrmalan vardrr. Aynca. Farsga ve Urduca'yr da bilmektedir. Prof. Kitapgr 2004 yrhnda emekli olmugtur. itmi aragtuma ve galrymalanna butun gilcilyle devam etmektedir. Kitapgrmn gimdiye kadar yazmrt oldulu bittiin kitaplar "YEDI KUBBE YAYINLARI" vasrtasryla basrlnug ve Ttirk okuyucusuna sunulmugtur. Bu eserler kendi kiillrir tarihimizin yapr taglanm olugturmaktadrr: YED KUBBEYAYINIA,RI irapn-i MERAM Hemen gunu ifade edelim ki; Hz. Peygambe/in, btiti,in mekanlar, biitiin zamanlar, biiti.in insanlara "Hak Peygomb e/' v e "S ott P ey ganb ey'' olarak gcinderilmesi, insanhk tarihinin gahit oldu$u en biiyiik olaydrr ve bu olaydan daha btiyiik, daha onemli ve daha kudsi bir olayda yoktur. Bizim bu hiikmi.imiiz Ondan once, yani ilk peygamber I{2. Adem'den baglayarak kryamete kadar cereyan etmig ve edecek olan en dehget verici en btiyiik sosyal ve siyasi olaylar iginde gegerlidir. Bir olayrn sosyal, dini siyasi ve kiiltiirel manada muhtevasr ne olursa olsun higbir zarnan HZ.'MU- HAMMED (s.a.s.)'in biiti.in insanh$d 'Hsku ve "Son Peygaffibey''olarak g6nderilmesinden gok daha btiytik ve onemli olmasr miimkiin de$ildir. Buna sebepte Onun; diinyamn gok kuytu bir bucalrnd4 gok mtitevazi bir aile oca$nda ve bir gol denizinin ortasrnda diinyaya gelmesi, putperestligin btitrin di.inyada ve btitiin heyecamyla toplumlarda kbllektif bir iman haline geldifi ve bir gdki.inti,i devrinde, hem de inadrna ilkel bir ortamda aya$a kalkmasr ve bi.itiin insanhfia bir "Rahmef' ae ';'BanE Peygamberi" olarak gonderilmesi, insanhsrn diinya ve ahiret hayn, iyiligi ve mutlulu$una giden yolda bag dcindtirticii bir "iman inkiab{' yapmasr, "ittan hakimiyetine" giden yolu agmasr ve bu btiytik inkrlapta higbir gekilde dil, diry rrk farkr gozetmeksizin insamn 6zi.i ve insanhlrn cevherini esas almasr, biiti.in insanhla hitap ehnesi, islfrtn adr ve iman hakimiyeti giilgesinde diinya "bang karilegli{i,,ni kurmasrdrr.

4 6 7 insanhk Onun drgrnda higbir devirde bdylesine ulu, b6ylesine ytice bir inkrlaba gdhit olmadr$r gibi ve higbir devirde yer yiiztinde biiylesine guglii bir "imnnhakimiyeti" de kurulmamrgbr. Zfua Hz, Adem'den beri devam edip gelmekte olan; iman kiiftir, hidayet dalalef nur zulmet miicadelesinde ilk defa bu "Ahir Zatnan Peygamberi" bagarrh olmug Onun sayesinde iman hakimiyetine giden yol kryamete kadar aelmrg ve "kelime-i tevhid"; bi.ittin miiminler "Haylrl" biittin insanlann golgesinde ve tam bir mutluluk iginde kryamete kadar yagayaca$r bir "ilahi sattcokt' haline gelmigtir. Onunla insanlar iman ehne zevkine ulaghklarr gibi bunu yagama saadetine de kavugmuglar boylece 'hilkat-t. kainat" ve astl "insan" olarak yarahlmarun mana ve misyonunu tamamlamrgl ardt. Zira insan, imanla eg deler meleklerden iistiin bir ferd-i vahid olarak yarahlmrgtrr. Bu bakrmdan Onun ve arkadaglarrmn yagadrfr bu 23 senelik "Peygambeflik dearesite", sadece dtinya ve bu gezegende yagayanlar iqin deiif belki btittin evren ign "Saadet Asn" denildisi gibi, bu devirde yagam$, Onu gormiig, iman gerbetini Onun elinden igmig onun iman davasrna sahip grkrmg kiifiir-iman miicadelesine en iin saflarda yer almrg inandr$r dava uiruna canlnr vermekten gekinmemiq ve aym imani cogkuyu yagamrq bu kigiler ve onlarrn almna nurdan harflerle SAHABE yazrlmrg ve onlann l:ryamete kadar trple g6klerdeki yrldrzlar gibi yerytiziinde ve i.immet denizinde parlayrp durmalan istenilmigtir. Bu iman Erleri; dini temayi.il ve ananelere gore; Allah katrnda biiti.in mekan ve z.unan iginde, insanlar arasrnda en hayrr[ en mi.ibarek en ulu kimseler olarak kabul edilmiglerdir. Bunlara; SahAbeyi goren 'Tobiin' ve di$er "Tebea Tabiin"de ilave etnemiz gerek- mektedir. Zira hadis literattiri.inde bu tig nesil insanhirn kryamete kadar en hayrrh altrn nesilleri olarak zikredilmigtir. Bunlar bir manada Hz. Peygambeli diier ulu ve yiice "Peygamberley''den ayrran ve Onu, tisttin krlan ki.illi vasrflandrr. Oysa Hz. Peygamberi; iman ki,ifiir, dalalet hidayet, hak bahl miicadelesinde diier Peygamberlerden farkh ve tistiin krlan birgok onemli yiini.i daha Vardrr. Bunlardan bir dileri de, bu "Rasiillet milcadelesi" ve "itnan hakimiyeti"ne giden yolda Hz. Peygamber'in; bu ilahi risalet davasrnda bagarrlr olmug tek Peygamber olmasr ve "kelitne-i teahid" sancafrm kryamete kadar kiifiir kalesinin en azgrn burcuna bir daha inmemek iizere dikmesidir. Bu bakrmdan hig qekinmeden diyebiliriz kihz. Peygambu; gelmig gegmiq btittin Peygamberler iginde "Kelime-i Teohidi" yer yriziinde ve btiti.in insanhirn duyabilece$i bir gekilde haykrran ilk ve son PEYGAMBER olmugtur. Ayrrca Hz.Peygamber; bu Rasuller miicadelesi ve hak Peygamberler arasrnda "Allahtn aahyini" ve "Onttn dinini,, tamamlayan tek Peygamberdir. Zira ondan dnce gonderilmig olan bunca peygamberlerden hig biri ki bunlara Hz. Musa ve Hz, isa da dahil; "Bm sizin dininizi biitiinleilim oe biiylece size olan nimetimi tamamladtm!" gibi bir yiice ilahi ve semavi hitaba mazhar olmamrghr. Bu sadece ve Hz. peygamber'e has bir ildhi'iltifaf' d:r. Fahr-i Kainatt, bu Rasuller miicadelesinde i.istiin krlan hususlara bir yenisini de ilave etrnemiz gerekmektedir. Belki bu; qimdiye kadar biiti.in bu saydrklarrmrzdan Eok daha 6nemlidir. O da; Onun dininin dsolet ae guaitinin ise, bu devletin hukuk dilzeni ae anayasasl olmasr, bundan daha da

5 8 cinemlisi; iman hakimiyetini kendi zamarunda bir devlet haline getirmesi ve insanhk tarihinde "ilk iilam Depletini" kurmasrdrr. Bu konud a da HLz. Peygamber kadar baganh olmug hem de kendi salhirnda dinini bir "Devlef'haline getirmig bir Peygamber yoktur. Onu dini "Devlet olmakla kalmamrg, vefatrndan on sene gibi gok klsa bir zamandan sonra krtalar arasr bir devle! bir imparatorluh ayrrca bir biiyi.ik ki.iltiir ve medeniyet olmugtur. Burada bir gerge$in hatrrlahlmasrnda yarar goriiyoruz. $oyle ki; Eahri Kahntm daha Mekke de ve Peygamberliginin heniiz ilk yrllannda, gevresinde toplanan insanlann Hz. Ebubekir de dahil, sayrlannrn iki elin parmaklannr hentiz geqmedisi srralarda, kendi dininin "Deolet" olmasr igin ciddi manada bir aray$ iginde oldulu goriili.ir. Hz. Hamza ve Hz.6me/in Miisltiman olmalan ve parlak krhglarrm sryrrarak Hz. Peygamber'in safrnda yer almalan ile bu devletin bir manada ilk niivesi tegekkiil etrnig oluyordu.. Gergekte bu "de facto. bir ilealey' idi. Bu kiigiik devletin bagkanr, devlet rcisi, Hz, Peygnmbelin ta kendisi, parlamentosu Mekke'nin "Allahm Eoine" bakan bir yamacinda Seffr ile Mente arasrnda Safa tepesinin etefinde bulunan Abdullah b. Erkam'rn evi idi. Bu parlamentonun iiyeleri ilk Mtisltimanlar ve senatcirleri; "Agere-i Miibeggere" idi. Bunlara Kurani bir tabir ile "$itra Ehli" deniliyor ve devletin iglerini "megveretle" yiirtittiyorlardr. Onlarn; Allah'a Onun Rasiiliine ae daha soflra Onun makamtna gegecek zte dealetin iglerini yiiretecek kimseye yoni "il\fi'l-emre" mutlak itaat ettneleri emredilmigti. Bu manada iiq Mi.isliiman bir araya gelince derhal kendilerine bir "Emir" bir "Komutanr,, segme- leri gerekiyordu. Her ne kadar yeni, giiglii, ktigiik islam devleti, Mekke azgrnlarr tarafindan heniiz tagrnmamtq ve "de facto" bir devlet ise de bu onlar tarafrndan pek yakrnda, isteseler de istemeseler de tanrnacak ve devletin resmi belgelerdeki mi.ihrii " Muhatnme d Ra siiliill ah" olacaktr - Nitekim Hz, Peygambet l. vell. Akabe miizokerelerini de Meilinedur gelm Etts oe Haztec kabilesi ileri gelenlerine kargr sadecebir "Peygambey''olarak de$il, aym zalnanda bir "Dealet Bagkant" olarak grkmrg ve onlarrn "biat" rm bir devlet bagkam olarak almrgh. Bu biat sadece imani anlamda bir biat desildi. Bu biatte kthg vardr, kan vardr, kendilerine yaprlanlarrn hesabtru islam narmna sormak vardr. Hz. Peygoffiber MiisliimanlaraHz. isa gpbi, bir ytiztine tokat atanlara diier yiiztinii gostermelerini emretnemig ve yeni bir iman celadetiyle bu zalimlerin kargrsna grkmalarrm emretmigtir. Zfta O; kendisinin de ifade ettii'i gibi, sadece bir "Rahtnet Peygambert" de$il aym zarnanda bir "kthg Peygamberi" olarak geliyordu. Zira O; gerektisinde bir kahraman gibi zrrh giyecek, krhq kuganacak, bagrnda milfer at srrtrnda harp meydanlarrna inecekti. Ne var lcr Fahr-i kainahn hayatt, Onun risalet davast ve insanhf,rn ytiksek idealleri ve hayrma gergeklegtirdiii bu biiyiik inkrlab ve bu konuda yazrlmrg ve sayrlarr ancak ytizbinlerle ifade edilen kitaplar, bir de yukardan buraya kadar yaph$rmrz izahlar aesrndan bakrldr$rnda ne yazrk ki; durumun pekte o kadar tatmin edici olmadrir g<iri.iltir. Bu arada hemen gunu itiraf edelim ki Hz, Peygatnber; gelmig ve 9

6 10 gegmig biittin Peygamberler arasrnda Hz. isa() ve Hz. Musa da dahil, mi.ibarek hayatr, risaleti ve kigili[i hakkrnda sadece kendisine inananlar de$if inanmayanlar tarafrndan da en gok kitap yazrlan bt "Peygambef, bir kemalat <inderidir. Onun ilk Peygamberlik asnndan itibaren hayah, davasr ve gahsiyeti hakkrnda her bir sene, her bir asrrda hatta her bir mekan ve her bir dilde, yiizlerce binlerce kitap yazrlmrg ve bu boyle zarnanrmrza kadar gelmigtir. Burada kargrmza bir soru grkmaktadrr. O da; Fahr_i Kainat hakkrnda yazrlmrg ve bugiin artrk sayrlarr milyonlar- Ia ifade edilen bunca kitap, onun ki,illi gahsiyetini btittiniiyle izah etmede bagarr olmug mudur? Ne var ki bu ve benzer daha birgok soruya tam bir gontil ferahh.fr ile "Euef,deme_ miz miimkiin degildir. Zfta z,unan ve yeni geligmeler Ku.r'an-t Kerim'in her bir asra bakan ytice hakikatla'ru yeni yeni kegfettili ve anlagrhr bir hale getirdiii gibi, aynr durum Fahr-i Kainqt ieinde gegerlidir. Zfua Onun; insanh$rn hayrr_ na ytice misyonu, azim inkrlabr ve kiilri gahsiyetinin z*nammrza bakan bir gok yoniinti ve Onun gi.intimi.ize hitap eden bir gok sozleri verdi$i ytice mesaj ve hatta bazr gifreleri, gofu halde tarihi olaylarr dile getiren ve istikbale ait gaybi ihbarah, ancak zaman faktorii ile izah edilebilecek rr" "ittt"r_ le kitaplar y aziacak hususlardrr. Onun; kiifriin kargrsmdaki celadet_i imaniyesi, clevrin 'Taiut'larrna kargr verdi$i mi.icadele, bu miicadelenin bu_ gi.in ifade ettifii mana, Onun her zaman bir devlet arayrgr iginde olmasr ve bunun bu gi.inler iei4 onemi, Onun kendi " Hz. isa vardtr, lncil bozulnus seklivre vardrrfakar Hz. lsa,nttt birinen manada hayau heniiz yoktur. Bau Htristl,anltpr Hz. isa'nm tlororr-irtluri" heniiz ddrt bay ntamur!i: kltt: lozo*orn,itt Bu itiraflar Ui"i," iriit i,- ristiyan lazarlann itirafidtr Z.K. devrinde lfureyg ve Yahudilere kargr takip ettiii politika, ayrrca ga$daq iran ve Bizanst biiyiik bir boy hedefi haline getirmesi ve bugtin bu siiper gtiglerin yerine hangi devletlerin konulmasr ve Onun ktilli gahsiyetinin zalnanlmrza nastl yansrmasl icap etti$i hususunda; mevcut eserlerin tatrnin edici oldu[unu soylememiz mi.imki,in desildir. Mi.isliiman devlet adamlannrn, Hrristiyan devlet adamlarrmn aksine kendi dinleri; islam ve kendi Peygamberleri Hz, Muhammed'den gekindikleri ve Onun ytice qahsiyetinin nurlu 4rklan kargtsrnda bir yarasa gibi, g6zlerini kapatrnalarr bugiin insam kahreden bir gerqek olarak kargrmza grkmaktadrr. Miisliiman devlet adamlarr arasrnda hayatr, davranrylan ve sergiledi!{ gortigleri ile Hz. Peygamber ve Onun verdi$i mesaj ve tagrdrsr yrice idealleri yansttan hentiz higbir devlet adamt Yoktur' * *,+ islam Tarihgilerinin biiyiik iilqiide ihmal ettili konular sadece bunlarda defildir. Bunlar arasrnda bize gore gok daha onemli bir konu daha vardrr. O da; Fahr.i Kfrinatm hayatr, Onun yi.ice gahsiyeti, risalet davasr ve hele hele Medine de kurduiu isl6m dwteti ve onun ga$dag devletlere kargr takip etti$i politikamn bizim agrmzdary yam Mtisltiman Tiirk Milleti ae Orta Asya Tiirkl#jri agrsrndan heniiz ele ahnmamrg olmasr ve bu konulardaki yice "beyanlafl"ttrn tamamryla goz ardr edilmig olmasrdrr. Bu 6nemli konulara Tiirk tariheileri ve ilahiyat faktiltelerimizdeki islam tarihgilerinin tamamryla sessiz ve ilgisiz kalmalan gergektende iirkiiti.icti bir durumdur. Bilindi$i Tiirk Mitleti, islamiyeti kabul eden diier bir- Eok milletlerin aksine; Miisliiman olduktan sonra, islam'rn 1l

7 1.2 lerce gehit diigmiig ve buralar asrrlarca Miisliiman Tiirk'in miibarek kanryla sulamrgflr. Evet sadece Anadolu deiif biitiin bu genig topraklarr bu giin bile gezip dolaganlar, buralarda abdest ahp namaz krlanlar, secde ettikleri topraklarr biraz egelediklerinde, buralarda kefensiz yatan Ttirk gehitlerinin mtibarek kemiklerini bulacaklardtr' Bu bakrmdan biiytik vatan gairi Mehmed Akif; "Kimbu cmnet ztatantnuiruna otmazki fed6' $iiheda figkffacak toyrap stksan giiheda" derkery Bize gore; sadece Anadolu'yu defil, gtiphesiz Miisliiman Tiirk gazilerinin Qin Seddin'den Viyana, tjnlerine, Krnmdan Hasbegistan ve Yemm'e Basrr'dan Atlas Okyamtsu hatta Orta Alrika ve ta Cad'a kadar at kogturdu$u bu genig sahalar ve buralarda gehit di.igen binlerce kefensiz Ttirk askerleri ve gazilerini de kastetmig olmahdrr. igte burada kargrmrza mrzrak gibi gok onemli ve bi.iyiik bir soru daha grkmaktadrr. O da; biitiin bu bag diindilrilci) olay ae geligmelerin Hz, Peygamber'in hayatt yilksek gahsiyeti ae yiice misyonundaki yerinin ne oldu{udur? lsl6m tarihgileri doe E- tan giiniimiize, Hz, Muhammed (s.a.s.) ilk "Peygamberlik" yillanndai bu giinlere kadar bu ijnemli meselelere nasil bakmqlardtr? Daha agtk bir ifade ile Miisliiman Tilrk'iln bu biiyiik hizmeti onlan ne derece meggul etmigtir? Tiirk-isthm tarihgilerinin bu bag diinditrilcil ae milli gururumuzu olqayan bu bag diindiiriicil geligmeler i nastl y oruml amql ar dr? Neylersiniz ki, btittin bu sorulara tam bir gdniil ferahhgr ile cevap vermemiz mtimkiin de$ildir. $imdiye kadar delil cevap vermek, bu sorularr soran bir kimse bile Erkmamrgtrr. Tiirk tarihgilerl Tiirk tarihini ilgilendiren bu mesele- "iimrl.et llntrfl.a.tn"nda erimemig, kendi islami gahsiyetini bi.ittin Mtisliiman milletlere kabul ettirmig ve "isl6tn diinyas{' "Muhommedlhnmeti" nin lideri olmugtur. Asrl bundan sonradrr ki MiisliimanTiirkler; zamzul denizinde ytizen "timmet Gemisi"nin kaptam olmuglar ve bu gemiyi ugsuz bucaksrz "ztffiqn denizi"nde biiyiik bir ehliyetle yaklagrk VItr. Asrr) ytizdtirmtigler, gok hrrern dalga ve gok biiyiik felaketlere ralmen s6hil-i selamete, yani bu gi,inlere kadar getirmiglerdir. Bu islam tarihinde bir egi ve benzeri olmayan en uzun, en mi.ibarek, en gerefli ve ilahi bir hizmettir. 9u bir gergektir ki gazi Kara-Hanh Hakanlarrndan itibaren tam XII. asrr Orta Asya Ti.irkltiiti; Satuk BuSra Han, Sultan Mahmud, Sultan Tuirul, Sultan Alparslan, Sultan Melikgah, Mehmed Harzemgah, Gazan Han, Berke Han, Ozbek Han, Sultan Osman Gazi, Sultan Yrldrnm, Sultan Fatih, Sultan Yavuz ve bahhlarrn muhtegem tabirini kullandrklarr Sultan Siileyman da dahil daha bir nice TURAN KAHRAMANI/RI parlak krhglanru islim'rn hizmetine adamrglar koca Asya, Azttapa ve Afrika krtasrnr "Ddru'lislilm-islfrm'm 6z Yurdu" haline getirmiglerdfu. Mekke, Meiline, $am gibi islam hidayet merezlerinin yerini, Buhara, Kaggar ve Harzetn almrgtrr. Onlarrn dtinya iman hakimiyetine giden yolda kanlarr nehirler gibi akmrg ve kemikleri daslar gibi yrgrhp kalmrgtrr. Zira di.inyada iman hakimiyeti ve Allah'rn yiice dini ve ilay-r Kelimetullah igin Miisliiman Tiirk milleti kadar gehit vermig bir bagka millet yoktur. Bunun en son, en muhtegem ome$i de yine koca bir hagh zihniyetine kargr Qanakkalede olmugtur. Evet Qin Seddin'denViyana onlerine kadar yayrlan bu genig topraklara, hemen her bir asuda binl3

8 l4 de de bir gok konuda oldu[u gibi gansh atalarrmrzrn "Stiz gilmiigse silkftt altmdt!" sozine uymayl tercih etmiglerdir. Zira }{z. Peygamber'in miibarek hayatr, Medine de kurduiu ilk islam devleti, bu devletin gagda$ stiper giiqlere kargr ta:- kmdrfr tavrr bu arada onun Tiirkler hakhndaki birgok "beyanlart" hentiz Orta-Asya Tiirkliidii agrsrndan ele ahnmamrgtrr. Hz. Peygamber'in mi,ibarek hayatr hakkrnda yazilan bunca kitaplarda "Tiirk', "Tiitkler", 'Tiirk Hakant", 'Tiirk Yurtlan" ve "Tiirk Koztmi" gibi kelimelerin bir defacrk bile olsun zikredilmedifi goriiliir. Neylersiniz ki bunlara TtirkislAm tarihgilerinin yazdrp:r kitaplarr da ilave etmemiz ge- - rekmektedir. Onlarda her nedense bu onemli konulara higbir hassasiyet gostermemiglerdir. Ne var ki modern tarihgilerimizin kitaplarrnda bir defacrk bile olsa kaydetmedikleri bu 'Tiirk' ve "Tihk kubbesi", 'Tiirk Hakan{'v.s. gibi daha bir nice kelimeleri, ilk devir tarihgilerinden ibn Higatn ve diserleri, zikretniglerdir. Hatta ibnhigam defil Hz. Peygamber, Onun uncasr Ebff Talib'in bu konuda ve Kthmin kaprsr dntinde soyledi$i ve iginde 'niiirk" ve "Tiirk yurtlan',ndart bahsettif,i gok uzun bir kasidesinin de tam metnini vermigtir. Zaten Hz. Peygambey'in ni,ibtiwet hayatr Medine de kurdugu ilk islam devleti yeni bir sa$ duyu ile incelendi$inde Onun gerek Peygamberlik hayatr gerekse Medine islam devletinde Orta-Asya fiirkliifiiiftiin gok onemli bir yeri oldufiu goriiltir. Hz, Peygambet zamanrnda cereyan eden bir krsrm olaylarr, otiitko ve "Otta Asya" kelimelerini zikretmeden agrklamamrz mtimkiin desildir. Hz. Peygamberbir gok kereler miibarek ytizi.inii Orta-Asya'ya gevirmig Orta Asya'mn yannlara giden yolda tplami geligmeler ve "Muhamrted tim,tneti" aesmdan ilahi mukadderahm okumug, bazen sevinmig, bazen endigelenmig ve bunlarr bir, bit "Muhammed' timtnetine" haber vermigtir. Bu bakrmdan Orta'AsAu, Qnun evrensel Peygamberli$ine Eok biiyiik bir delil olduiu gibi, Onun "Peygambuli{inin" hak olduiunu gosteren en biiyiik mucizelerinden. *,.,i igte btittin bunlar; mtiellifin kafasmr senelerdir bir ur gibi iggal etnis ve 'TORK israu TARiHi KULLiYATI" NIN BU iklnci Kitabt ile bu arayrg ve beklentilere belirli olgiide de olsa bir cevap verilmigtir. Bu bakrmdan konuya bu agrdan bakrldr$rnda fulfiyat'rn ikinci kitabr olarak sundufumuz bu miitevazi eserin; Hz. Peygamber'in hayah hakkrnda yazrlmrg bunca eserler arasrnda gok ayrr ve miistesna bir yeri vardrr. Zira di$er eserler, go$u halde bir birinin tekran gibidirler. Bizim bu eserimizde; Hz. Peygambelin hayatr, Onun ebedi risaleti, Mekkeve Medine devirleri tizerinde daha fark- 1r bir gekilde durulmug ve }Jz. Peygamber'in kiilli gahsiyeti ve bi.iytik misyonuna, gimdiye kadar monoton bft yazilanlarrn aksine, daha farkh bir gekilde yaklagrlmrgtrr. Bunun en belirgin bir gizgisi ve igareti olarak Onun mtibarek hayatt, Orta Asya Tiirkliiiii aathft agrsrndan ele ahnmrg ve onun miicadele hayatrndaki bir gok olaylar bu agrdan de$erlendirilmigtir. Yine bu ciimleden olmak izere Hz, Peygambey'in gimdiye kadar temel kaynaklarda hala ham bir malzeme yt- $rm halinde bekleyip duran Ttirklerle ilgili bir Eok ytice ve miibarek "beyanlan" yeni bir g6riigle deierlendirilmig ve onlara yeni yeni muhtevalar kazandrnlmrg ve Onun miiba- 15

9 l6 rek hayatr Orta-Asya Tifuk varhfi, agrsrndan daha zengin ve cazip bir hale getirilmigtir. Boylece Miisltiman Ttirk milletinin tarihi Orta Do$u Misyonu ve islami Tiirk tarihinin temelleri islam'rn ilk devirlerinden itibaren ahlmrghr. Oysa bu her geyden 6nce milli gururumuzu okgayary hizmet agkrmrzr cogturan bir durumdur. Miisliiman halkrmrz ve Ttirk okuyucusunun kendi tarihinin "Saadet Asrt" ile bulugmasr ve islim Tarihi ile daha bu ilk devirlerden itibaren birlegmesi, ayrrca Orta-Asya Tiirk varh$rmry Onun hayatrna kazandrrdrfr bu yeni zenginlikler ve hele hele,elz. Peygatnbelin onlar hakkrndaki bu ilahi beyanlairm yeni bir muhteva iqinde oirenmekten ayn bir gurur duyacafr ve onlara yeni bir ufuk ve imani bir cogku kazandrracairna inamyorum. Yine de bundan sonraki her ttirlti takdir ve deierlendirmeyi krymetli okuyucularrma brrakryorum. Her tiiilii teafik, inayet, hiilayet oe bagan Allah,- tandtr, Temmuz 2005 KONYA Prof. Dr. Zekniya Xifenqt MERHUM MUHTEREM PROF. M. HAMiDULTAH'IN uuenir HAKKTNDAKi BEYANLART Allah'rn Adr ile istanbul Universitesi C.N.R.S.PARIS 17. Jurnad'l-UlA, 1397 h.o6-0s.r977 itgitilere; Zekeriya Kitapgr'nrn isminin los tiniausitesine (Nijerya) teklif edildigini.iif,renmig bulunuyorum. Onun hakkndaki diigdncelerimi yazmak benim igin ayn bir gereftir. Onu ilk defa Meiline-i Miineaoere iniaersitesinile tantdrm. Ben bu Universiteye 1955 yrhnda bir seri konferanslar vermek iizere geldisimde o, orada tiirenci idi. Oysa; 7975 ve 1976 senelerinde Erzurum'a geldifimde bu defa o benim bir meslektaqrm olmuetur. Oi ana dilitiirkge'nin yam srra, hem Arapga ve hem de ingilizce'yi iyi bir gekilde bilmektedir. O Cok gahgkan, tigrenci ve meslektaglanna alicenab davranan, ihtiyag sahiplerinin genig bilgisi ile her zaman yardrma kogan nadir insanlardan biridir. Onun doktora tezi(') giiphesiz son ilmi gahgmasr de$ildir. O bundan sonra da kendi ihtisasr olan konularda ilmi gahgma ve afagtrrmalanna devam edecektir. Bundan da iite O; eski tarihi kaynaklannrn rivayetlerini tekrar etmek bir yana olaylann sebebi ve neticelerini yeni bir bakrg agrsrndan aydrnlatacaktrr. Bu bakrmdan onun bu genig bilgilerinden kendi tilkesinden ziyade baeka iilkelerin (insanlan da) yararlanmahdrr. M. Hamidullah Visiting professor at the University of istanbul Maitre de Recherches (honoraire) au Centre National de Recherche Scientifique, Paris l'l 'Prof. Dr. M. Hamidullah delerli biiyiik 6lim prof. Dr. el-meymeni ile benim Karachi Un. Pakistan'da,,Cahtz'rn Eserlerinde Abbasiter Devrinde Tiirkler", konusunda" hazrrladrfrm doktora tezi hocalanmdandr.

10 18 Strotlleb u'rlv.r.tw ol Isttabut C.N.R.E.Pe!1! :' r?tb Junedttrl-Itu'rrg? b. 6/ / r9?7 ' '.. to Tbou it na;r oonoem f unitcrgtend thrt thc arua ot D1'.Zckrnlye KI!A3QI 1g propoota fla tbl Udv.attt otjos"flttb plcstrtc I vrl'tt!t ltlp!!6!!t on of h1[. I coc to.losr bt! tbttt! thc lralvergl'tjr of l'lad,laa thdrtralarrbarr bc rsr tlicr r ltnd.st vbra x Yr! lcctultrg thcro ltt tb. y.rl I965.Iq IWr.id I9?6rbc rrt 4v ooll'rgu' 1r thr Oalvcrttty ot Srrulun (l! u r L c y). Ec somanol boih lcrbi*-sajaeltrb ll rdtlxtigr to hlr noth* torgur 'lluiktab' E 1! baril Tork!,!8rl.t of Sood "ct!t hu[our to hla rtuitrutg rlil collerguatrb.lpf,ul to at:y one vbo 1.. La a.cil o! bt! Yrst llaorldlsa ea-r!atb.:r :lr!b tb1!g apooh- blt aootottrtc th.tls bar aot bor[ b,.r last rsl'cntlf,1o pnotluct. 8r oogtlluc. to ttudjr oa Yrltc on labjlctr of bl! ap.ctdtyitla tb1. rxth a.e?''rlt to.luoltlat. oru!.! rbdt aftrots rnd aot!!c!a trapctl+lon ot tbo oldcn rcsou:rgce. Pooplc oth!! tbr! hl't soudtrto.! rhoulit e16o p:roflt by hl! talc[t., wil.banldullab iqinutrirnn cinig israui rum ranihi VE israna rarihinin ONEMLi ursmnrni I. TARiH obiektitinde ortadodu ve onemi islim Tarihinin Tarifi ve Orta Dogu......'...27 Bereketli HilAl: Eski Peygamber ve Dinler Yurdu...29 Dinler Arasr Miicadele... '.'...32 insanh$rn Mukaddes $ehirleri Orta DoSu'daki SiyAsi Otorite BogluSu...39 Siyasi Otorite Boglulu ve Araplar Orta Doiu'daki Otorite Boglu$'u ve Tiirkler...44 Selguklular ve Orta Do[u Tiirk Misyonu Osmanlilar ve Orta DoSu Tiirk Misyonu Osmanhlar ve Orta Do[u Otorite BogIuiu Tesbit Edilmesi Gereken Bazr HakikatIar...54 Meselelerimiz Nelerdir? vtelttab *.*"i:l.ilrrf. uar.?rostty Mettrlc ito Bacberohcg (hoaoraln)au i O.dtra. l{atloaa1 dc B!obs!9h!,Soloatlf,lque'Fan1g.

11 ,20 II. israrra rn nihinin BAZI rursurntnri sivesi ARAP renini ve istalt renini Mnsurssi Arabistan'rn Genel Durumu ve Araplar Cahiliye Devri ve islami ilimler...'..."..:.".".."...'..."..'...61 islam Tarihinin Arabizmin Kucafina itilmesi..' "' -' Yazarlarrmzm Yaklagrm Hatalarr islam Tarihinin Yeniden Yazrlmasr Standart islam Tarihinin Ozellikleri. III. israu pini'nin sivasi veya NiNi HAKiMIYET MESELESi '-..'.'...'...'67."' '...'...71 SiyAsi Fetih Hareketlerine Genel Bir 8akr9...' islam Tarihgileri ve Arap Kahramanh$ SiyAsi Hakimiyet Mefhumun Yanhg Anlagrlmasr Ttirklerin Mtisli.imanhfr Meselesi ve Biiyiik Hata Ttirkler Nasrl Mtisliiman Olmugtur...84 Miisliiman FAtihlerinin Biiyiik Hatasr...86 Doiugtan Giini.imi.ize islamiyetin Yayrhqr Tarihi Cami Mescid Tekke ve ZAviyelerin Durumu..." Klasik Kronoloji Yazarlarrmn Genel Durumu ibnii'l-esir'in Olaylara 8akrgr......, ibn Kesir ve Di$er Tarihgilerin Durumu IV. yeni TERKiB ve TURK'UN israui gehsivrri VE ORTA DOGU MISYONU VE YENi TERKIB Yeni Oluguma Giden Yol ve Bazr Meselelerimiz ,07 Tiirklerin Ana Yurdu ve Tarih Sahnesine Qrkmalan Ttirkler ve islami Geliqmeler Eski Dinler ve Tiirk Toplumu Bagka Dinler Tiirkler igin Yrkrcr Olmugtur.....,1,17 YeniTerkib;T0rk'iinislAmigahsiyeti isl6m; Ttirk'iin Yeni Kimlif,i v. TURKLER,IN israu rarihi DEvIRTER Tituk Tarihinin islim Tarihi ile Birlegmesi Ti.irk'lerin islam Tarihi Devresine Girmeleri islam Tarihinde Tiirk Devrinin Ozellikleri islami Geligmelerde Goriilen Btiyi.ik Benzerlik Biiytik Fikir ve Devlet Adamlarr Ne Diyor? vi. israu TARiHiNDE selguklula& MoCoLLAR VE OSMANLILAR DEVRi islam Diinyasrmn Yeni Zinde Giigleri 2l SelEuklular ve islam Diinyasr ,47 Selguklu Ttirkleri igin Qekilen LivAti'l-Hama Sancafr Siinni Doktirinin YeniZaferi islam Diinyasrnda Moiollar Devri S4

12 22 Osmanlrlann islam Diinyasr ile gtittinlegmesi " " ".'l'57 Fatih Sultan Mehmed Han'tn Yeni Ufuklarl...'..."'."" 150 Ttirkler Avrupadan Ko!'ulmahdrr..' "'L62 Osmanhlarla Gelen Yeni Huzur ve Banq Devri'...'...""" 165 Lewis'in itging Yorumlan...'...".'.. '...1'67 Osmanh Tarihgilerinin Gdrtigti Tespit Edilmesi Gereken Biiyiik Gergek.' Yeni Terkip ve Sonug......' Yeni Terci,ime Hareketinin Baglamasr el-miitevekkil Devrinin Yeni O2e11igi KlAsikKronolojilerveislAmTarihgileri islam Tarihgilerinin Ozellikleri islam Tarihinin Kaynaklan Yazir Vesikalar ,5 Qa$dag Kaynaklarda Hz. Muhammed Klasik Kaynaklarrn Genel Bir De$erlendirmesi... 21g 23 vu. siyun ve MEGAzi irruinir.i DoeuSU ve GEti$MEsi ix sivnn ve MEGAzi Arinarnni Siyer ve MegAzi Nedir?....'...'..179 Yasaklayro Hadisler ve Frkrh ilmi..., '82 Hadisgilerin Siyer, MegAzi ilmine Kargr Cephe Almalar Emevilerin Olumsuz Devlet Politikasr itt Siyer ve MegAzi Ahmleri Urveb. ez-zibeyt '..." 190 ibn $ihab ez-ziihri ibn ishak ve Eseri......; ibn Higim ve Eseri....: el-vakrdi ve Eseri...1'96 Siyer ve Megazi itminin Genel Bir De$erlendirmesi vni. israuoa rarih ve KtAsiK israu TARIHCiLERi Cahiliye Devri Tarih Anlay$r Emeviler Devri Tarihgiliii...201' Abbasiler Donemi islam TarihgiliSi, t

13 cini$ islarui runx rnnini ve islatu rnnininin Oruemli MEsELElrni runx'ulr islnmi genslveriniru venioeu avr6a KALDIRILMASI

14 I. TARiH obiektifilrlps orta oodu VE onrapocunun nururu iruserurlr iqin irahi onrnai islilm T arihinin T arifi o e Orta D o du: ILmumi olarak isl6m Tarihi; Hz, Muhammed'in hayatt, O'tntn biitiin insanhia son biiyiik Ptygamber olarak giinilerilmesi, islilmiyetin dodugu, bagta Arap yanmailast olmak iizue, eski diinya kialannda'!1ayiltgt, bu ufi,r.rda yaptlan getin niicailelelu, isliltni fetih harcketleri, bu fetih hareketleri sonucu tneydana gelen biiyiik sosyal, siyilsi oe ekonomik olaylaq hatta islfrmiyetin kitk ii bir din, kiiltiir oe meileniyet hhline gebnesi, bilyiik ileolet ae hnparatorluklann dini olmast yolunda gdstnilifii bag d.iiniliiriicii tekfrmiil ue methnlelerdan bahsedan gok iinenli istilmi bir itimdir. $u bir gergektir kj, islfrm Dini; Arabistan'da Mekke'de zuhur etmig, Medine'de geligmig ve dini ytiziinti baglayarak btitiin dtinyaya yayrlmrghr. Eski dtinya krtalarrrun siyasi veghesini de$igtiren ve insanh$rn haynna gok biiyiik geligimlere yol agan bu onemli olaylann btiyiik bir lasmmm Arabistan, 6n Asya yani Mtsr, furiye, Anadolu, Azubaycan,Irak, iranae Orta Asya gibi gok genig bir cosrafi mekan da cereyan etti$i giiriili.ir. Difer taraftan ihtiyar di,inyamrzrry hemen hemen ilk Qagtaraan beri biiytik medeniyet ve ktilti.ir merkezlerini olugturan bu genig cof,rafi biilgeye bugtin, tarihi ve siyisi literati.irde Orta - Dogu denilmektedir.

15 28 r ZEKERiVA rirenqr Orta - Dofii ise; diinya siyasi konjonkttiri.indeki stratejik onemi bakrmrndary biitiin Orta Qaflar boyunca siyasi dini hatta ekonomik olaylara yon vermede gok onemli bir rol oynamrghr. Bu ci.imleden olmak iirzerc Emeoiler, Abbasiler, SelErklular ae Osmnnhlar gibi bir gok ist6m inparator lu{ubu topraklarda kurulduiu gibi, bir gok islam kahramam da yine bu bereketli topraklardan grkmrgtrr. Bu bakrmdan objektif olgi.ilerle kaleme ahnmry gergek bir iswm Tarthi, aynr zamanda Orta Qa$lardan baglayarak zamanunrza kadar onemini hig bir gekilde kaybehnemig olan Orta - Dodu,nun da ibretlerle dolu tarihini oluqturacaktrr. Bununla beraber meselenin ihmal edilmemesi gereken di$er onemli bir yoni.i daha vardrr. O da, hemen her devirde qegitli medeniyet ve ktiltiirterin begifi olan bugiinki Anadolu topraklannrn; Ofta - Do$u'nun aynlmaz bir pargasr ve cosrafi konumu bakrmrndan bu biiyiik govdenin adeta, kafa krsmrm tegkil etmesidir. Bu durum, coirafi oldusu kadar si_ yasi ve sosyal olaylarrn geliqme ve gekillenmesi bakrmrndan da s6z konusudur. Anadolu'nun tarih boyunca Asya ile Aalapa arastnda biiyiik kiilttir ve medeniyetlerin gelip_gegtigr ulu bir koprti olmasr bir yana,bugiin bu bereketli toprakla'n arhk ebed-mtiddet Tiirk deoletinin yegane dayanair ve ta_ rih boyunca bir gok siyasi ve dini olaylara yon vermig btiyiik Tiirk Milletinin son srsrna$r, en az bin senelik yurdu ve miibarek vatanr olduiu dtigi.ini.iliirse, durum qok daha degigik bir mahiyet arz etrnektedir. Bu bakrmdan bolgenin sadece Araplar ve islam milletleri igin defil, Tiirk Tarihi ve Tiirk Milleti igin de ne kadar onemli bir mana ifade ettiii kendilifinden ortaya Erkmakta_ YENi islam TARiHi ve IUNXTER:I. 29 drr. Bu deimektir k Islhm Tarihi; bir baqka ifade ile, biiyiik Tihk tarihinin, Orta Qailardan baglayarak zamammrza kadar gok uzun bir devresini, yaru islilmi Tiirk Tarihi devrini, gegitli yonleri ile aydrnlathfr gibi, ayrrca Ttirk Milletinin zaman, mekan ve tarihi olaylar bakrmrndan hemen her devir: de, islam Tarihi ve bolge sakinleri ile ig-ige oldusunu gtistermektedir. Bercketli HiI6l: Eski Peygamber oe DinlerYurilu: Di$er taraftan diyebiliriz ki; dtinyanrn kalbi, insanhirn kendini idrak ettiii en eskidevirlerden beri, Orta - Do{u'da atmaya baglamrghr. Do$u Akdeniz'in bu bereketli topraklan, Nil adilisi ae Mezopotamya, haftd Anudolu'nun ziimrfit kryrlarr, ilk ve Orta Qa$lardan beri biiyi.ik din medeniyet ve ki.iltiirlerin begi$i olmugtur. ihsanlarr hayr4 hidayete, doftu yola ulagtrrmak igin Allah (c.c.) tarafrndan segilen Hak Peygamberler genellikle buralara ve buralarda yagayan insanlara gonderilmigtir. Ash, yedi kat goklerin derinliklerinden kopup-gelen bu ilahi "peygamberler zincirtnln" son altrn halkasrna Hz. Muhammed'i de ilave etrnemiz gerekmektedir. Evet son peygamber Hz. Muhammmed'de dahil, Kut'an't Keim'de ismi gegen ve yaklaqrk krrk kadar olduklarr anlagrlan bi.itiin bu Hak Peygambellerin hepsi ilahi teblif gorevini bu genig topraklarda yerine getirmeye gahqmrglardrr. Nll v6disinden Mezopotatnya'ya kadar uzanan ve incil'de yer alan bir ibareye gore "bereketlihil6t" olarak tarih literatiirtine gegen bu genig bir o kadar da miibarek toprak-

16 30. ZEKERIVA rirenqt lar(l) ve kutsal gehirler, ayasrnda garrk ve elinde asasr veya sopasl ile koy kdy, kasaba kasaba dolagan, brkmadan, usanmadan, yolunu saprtmq insanlara, bir iimid bir rqrk sunmak igin dliimtine bir gayret ieinde grpmrp duran bu gilekeg insanlann yurdudur. Bu isrfril Oiullanru, eslq Mrcr Firattutiarmtn nljmtinden kurtaran, onlarr btiyiik kafileler halinde Filistin topraklarrna getiren, dolayrsryla bugtinkii Yahfid'ilerin tatlhten silinip gitrnesini iinleyen Hz. Musa igin boyle olduf,u gibi, ananevi rivayetlere g6re, Tiirktin asrl dedesi olan tlz. ibrahim iginde boyledirtz). Yine biiyiik Peygamberlerden Hz. isa'da birkag havarisi ile birlikte, yine bu topraklarda dolagmrg ve insanlarr bir Yi.ice Varhf,a inanmaya ga$rrdrfr gibi, onlara kendinden sonra AHMED adrnda bir peygamber gelece[ini miij delemigtir. Evet en sonunda Hz. isa'mn mtijdeledi$i en biiytik ve en son hak peygamber de gelmig o da kendine inanan bir avug insan, ilk Mtisliiman, "Hay:.l"1" iman erleri ile birlikte Mekke'denMeiline'ye goi etmig ve ilahi mesajlanm buradan bi.iti.in insanhsa ulagtrrmaya gahgmrgtrr. Gdg onlar igin bir ahn yazrsrdrr. Bu bakrmdan Kuran-r Kerimde adr gegen bir nice btiyiik peygamberler, hep bu ulu gayeye hizmet igin yurdunu yuvasrm terk etmigler ve kendilerini insanoilunun mutlulusuna, hizmetine, hayrrna adamrglardrr. I The Holy Bible Old and New Testamenfs, W.P. Company, New York' Bible Study, p.31. Hodoson, M.G.S. lslbm Sertivenf, istanbul, 1995, I. s Hitti, P.K. el-arab Tarlhun Mucezlin, Beyrut, 1965' s. l8' 26' 76' Bu konunun gok genig bir mtinakagasr igin bkz., Kitapg, Z.' Saadet Asnnda Tllrkler, Konya, 1993, s.222vd' YENi ISLAM TARiHi ve TURT<LER: I. 31 ilahi geligmeler ve risalet vazifesi bunlarla da srrurh kalmamrgtrr. Zira, insanlarm; kendi ilahi hakimiyeti altrnda toplanmastnt isteyen O, Yiice Meal6, bu husustaki ilahi iradesinin asrl beyam demek olan "Vahy"ini, yani ilani iradenin semivi mesailanm, yine bu topraklarda yasayan insanlar igin gonderilmigtir. Bundan maksadrmrz "Suhuf' tabir edilen il6hi beyanlarla, bizzat Allah'm vahyinden olugan "mukaddes kitaplar"drr. Hz DAvud'a indirilen Zebftr, }Iz. Musa'ya indirilen Twrat.ve Hz. isa'ya indirilen incil, bunlar arasrndadrr. Bu mukaddes kitaplann en sonuncusu olan ve defil bir harfi, hatta bir noktasr dahi defigtirilmeden zamanrmrza kadar gelen Ktr'an-t Kerim de yine bu topraklarda yagayan insanlar igin gtinderilmigtir. Biiylece bu krrag topraklarbir ilahi dinler ve "Peygambs Yurdu" haline gelmigtir. Evet eski peygamber ve ilihi dinler yurdunun bize gore gok iinemli bir ytinti daha vardrr. O da yedi kat goklerin derinliklerine ve bir melekfit Alemine giden o ilahi yolun kaprsmrn burada olmasr ve bir yiice Mealo'ya do$ru yolculuia buradan grkrlmasrdrr. Zfua bezm-i ezelderu Alem-i ebede kadar gelmig ve gelecek olan biitiin insanlar ve insanhk namtna.yedi kat goklerin sahibi Attsh (c.c.) tarafindan o ytice Aleme davet ve Zat-t Akdes tarafindan, kainatrn en biiyiik hadisesi olarak bizzat huzuruna kabul edilen Hz. Muhammed (s.a.s.) de o mukaddes yolculuiuna buradan yani Ktt' diis'ten, yari "Mescid-i Aksa"dan baglamrg ve Cenab-r Hakk'rn huzuruna kadar uzanan ilahi bir yolculuk yapmrytrr. ' Bu bakrmdan din ve iman hakimiyeti mefhumu Orta DoSunun oziinde, mayasmda vardrr. Yiice, Allah'nnazar ve

17 32. ZEKERiVaXirenqI tevecciihleri de hemen her devirde orta - Doiu topraklarr ve buralarda yugiy"n insanlar Onun merhamet ve keremi bu topraklara bir rahmet gibi ya$mrghr. Bu bakrmdan tizerine' olmugtur. Kuran-t Kerimin bir gok ayetleri OrtaDoiununbu tarihi gerqeklerini ve ilahi ytiziini.i aydrnlatmakta, eski Mezopotamya ve Nil vadisinde cereyan e{en olaylar hakkrnda gok genig bilgiler vermektedir. Bu izahlanmrzla vurgulamak istedilimiz birdiser husus ise, "iili)'i-azm" tabir edilen biiyiik peygamberlerin yarusra, belli bagh Wiyiik itinlefin oz yurdunun da yine Orta - Do$u olmasrdrr. Bugiin, milyarlarca insan tarafindarr "Hak Din" olatak kabul edilmig ve uluslararasr bir hiiviyyet kazarurug, iistelik yagayan diinya dinlerinin en btiyiikleri arasrnda olan isthmiyet, Htrtsfiyanhk hatta Museotlik hep bu topraklarada dal budak salmrg, daha sonra dtinyamn d6rt bir yanrna buradan yayrlmrghr. Htistiyanh{m Romn'ya yolculufu Kudiis'tenbagladrir gibi, islfrm dininin istanbul'a yolculusu da Medine' den baglamrghr. Dinler Arast Miicadele: Neylersiniz ki biittin bu ilk bakrgta insanh$rn hayrrna olan dini ve ilahi geligmeler daha sonralarr Orta-Doiu, belki de btittin di.inya da dinler arasr arnansrz bir rekabetin doimaslna sebep olmugtur. Oyle ya, daha once monotoizme yani bir Yiice Meola'ya inanan Yahffdilerin, bir buzafl'rnrn pegine diigmeleri Tevrat ve Hz. Musa'ntn geriatinden yiz gevirmelerinden sonra(3), onlann kargrsrna "Hak Din" olarak "Htristiyanhk" vehak peygamber olarak tahz, isa Erkmrgtrr. Ne var ki gok gegmeden Hrristiyanhk; bu yiice dinin aziz I Kuran-r Kerim, Taha; 88,89.90, el-araf, l50,l5l'152. YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLSN: I. 33 ve rahiplerinin elinde "teslis akidesi" yari "baba-odulnthu'l-kuilii.s" gibi birbirinden tamamen ayn i.ig vath$r, "bir tek il6h" olarak kabul etmek gibi insanh$rn akl ve manhirna adeta meydan okuyan bir ktiftir, bir girk batakh$rna itilmigtir. Hrristiyanhk bir dalat dini olunca bu defa onun kargrsrna bi.itiin safiyeti, sade ve yiice deferleri ile istfrm Dini ve Hz. Muhamrzed grkmrg ve insanlarr do$ru yola gaf,armrg ve kendilifinden gok Eetin bir miicadelede baglamrgtrr. Ztua isl6m ilittinin Hrristiyanhla kargr gosterdiii bunca mtisamaha ve dini hoggortini.in binde birini bile gtintimiiziin Hrristiyanhfr, islam dini ve Onun yiice Peygamberine gostermemig, ve onun varhsrru higbir zzunan kabul etmemigtir. Hrristiyanhlrn islam Dinine kargr sergiledili bu amansrz rekabet, daha sonra yok yere dini bir diigmanhsa doniigmiig ve bir hagh zihniyetinin de doimasrna sebeb olmugtur. islam dinini kendi 6z yurdunda bo$mak isteyen bu hagh zihniyeti ile yaprlan ve "Hogh Sefeileri" olarak tarihe geeen bu bo$ugma ve gahgmalar, ne yazrk ki zarnanlmrza kadar siirmtig ve her defasrnda Miisliinan Tiitkiin iman gticii ve tistiinliiiiinii temsil eden parlak krhnglarr kargsmda eriyip gitmigtir. Nitekim bunun en son orne$i Qanakkale'de gortilmiigtiir. in s anh lm Muk a il il e s $ ehirl eri : Evet, Kur'an-r Kerim de ismi gegen biittin peygotnberlerin Orta - Do$u'da zuhor ettii'ini ve semivi mesaj ve ilihi vahyin bu topraklar iizerinde yagayan insanlara indirildi$ini, biiyiik dinlerin yine bu topraklardan Erktrfrm s6ylemigtik. Oyta Orta - Do[u'nun dini bakrmdan insanhk igin onemi sadece bu saydrklanmrzdan ibaret de de$ildir.

18 34. ZEKERiYA KiTAPqI Bunlara ilave olarak konunun qok daha ilginq bir yonii claha vardtr. O da; yedi kat gciklerin sahibinden gelen ve bir' ilshi iradenin emir ve igareti gereii, yer yiiziinde ve Hak- Peygamberler tarafindan yaptrnlan en ulu ve "mukaddes nabe dlein" bvralarda yaprlmrq olmastdrr. Evet, Hz, ibrahim'in, oilu ismail ile birlikte ve Arabisf4r qijliilniin en krrag bir yerinde yani Mekke'de ve bir lllu Meal6'dan aldrir bir emir ve igaretle Kabeyi bu toptaklarda yaphlr gib Hz, Siileyman da o muhtegem mabedini ins ve cinin yardrmr ile yine bu topraklarda Kudiiste yapmqtrr. Bu ilahi mabetler yapma gorevine Hz. Peygamber de kat:irr:rtg ve Medine'ye ayak bashktan hemen sonra, Onunda ilk iqi, bu nurlu "Peygamber Yurdu"nda bir ulu "Mabed" yapmak olmugtur. Daha sonralart bu mabetler ilahi bir keyfiyet ve bir yiicelik kazandrfr gibi, bu mabetlerin bulundu$u yerlerde kululan ve geligen gehirlerde ilahi bir yiicelik kazanmrg ve onlartn hepsi Allah kahnda birer kutlu ve rniibarek gehirler olmuglardr. ille Mekke, Medine, Kuiliis, hatta $am ve istanbtl bu semavi dinler ve onlarrn mensuplart tarafindan kutsiyeti kabul edilmig miibarek qehirlerdir. Kur'dn-r Kerim'de adr gegen Ortadolu Biilgesi

19 36. ZEKERiVA rirarqt Ne var k.-bu Kutsal $ehirtubdlge dinleri ve mensuplan arasrnda dini hakimiyet rekabefini krzrgtrrmrg ve neticede bir gok harplerin doimaslna sebep olmugtur. Bunun en earplcl orne$i ise iig din tarafindan kudsiyeti kabul edilen Kudiis gehridir. I ahadil et Hristiy anl at o e Miisliimanl onn inang ve dini hayatlannda ayr: bir yeri olan miibarekkud.iis gelri,bu iig dinin mensuplarr tarafindan siyasi hi.ikiimranh- Srn miistakil bir sembolii olarak kabul edilmig ve bu uiurda kryasrya getin miicadeleler verilmigtir. Hagh. selnlri bunun en korkung ornesidir. Ne var ki Kudiis'iin dinler arasr bu hakimiyet mticadelesl Osmmtltlann devreye girmeleri ve buralann Cihan inparctorlu{unutt bir eyaleti haline gelmesi ile yeni bir siyisi htiviyyet kazanmtghr. Osmanhmn himayesinde ve fakat bii- {un Hdstiyan ve Musevilerin ziyaretine aerk olan Kudiis bu yeni htiviyyeti ile, iginde bulundu$umuz yirminci yi.izyrhn bagrna kadar devam efinig ve bir barrg gehri olmugtur. Osmanhlann, somtirgeci bafihlarrn tezgahlarr ve rezil oyunlan sonucu bu topraklardan gekilmeleri ile Kud,iis gehri de Mlisliiman Araplaru brrakrlmrgtrr. Ne yazrk ki Araplar, Osmanlrnrn dort ytiz sene muhafaza etttli lqtdiis gehrini ktrk sene bile koruyamamrglar ve bu enbiydlar ywifumt en sonunda, islamrn can dtigmam Yahfrililere pegkeg gelcnek zorunda kalmrglardrr. Mamffih, Mekke, Meiline ve Kudiis'iinbirer mukaddes gehir olmalarr yam sra, buralarrn aym zamanda birer ziyaret gehri olmalanmn da, onlarrn insanhk igin onemini bir kere daha artrrmaktadrr. Bu kutsal gehirler ti ilk gailardan beri diinyamn d6rt bir yanmdan kogup gelen ziyaretgilerle dolup YENi islam TARiHi ve TURXTER:1. 37 tagmaktadrr. Bu dtin olduiu gibi bu gtinde yarrn da boyle olacak ve her sene diinyamn bir gok yerinden milyonlarca insan bir ilahi agk ve vecd halinde Adeta bir sel gibi bu gehirlere kogacaktrr. SAdece hac igin degil Miisliimanlar gtinde yann da beg defa bu Allah'rn Kilbesine yonelmekte ve krble niyetiyle bu Allah Eoinin etrafrnda etten bir duvar gibi durarak il6hi hakimiyetin merkezden muhite doiru, diinyayr kucaklayacak saflannr, yani ilahi gemberini oluqturmaktadrr. Bu di$er taraftan, ugsuz bdcaksrz kainatta, milyarlara varan galaksi ve gezegmler arasrnda, iizerinde yagadrsrmrz 9u ktigtictik diinyamtz iginde, ilahi bir lutuf ve gok yiice bir mazhariyettir. Zira, uzay denizi ve kainat okyanusunda, belki milyonlarla ifade edilen gezegenler arasrnda 9u kiiqiik ihtiyar diinyamrz gibi, boylesine yiice boylesine ulu bir mazhariyete sahip bir balka gezegen yoktur. Arhk uzaya gihneyi nerede ise komgu kaprsr haline getiren ve uzayrn derinliklerine dalan insan o$lu, defil gtineg sistemi belki gok daha uzaklardaki bir gezegeni kendine yurt tutsa bile onun gonlii yine bu diinya ile olacak bu diinya ile olan manevi ba$larr evrenin en mtintehalarrnda bile olsa yine kopmayacaktrr. Hele hele bu durum bir Mtisliiman igin gok daha heyecan verici bir durumdur. Zfua Allah (c.c.) Kmiti eaini bu kiiqiik gezegende ue Mekke de yaptr$r gibi Fahr-i Kainatm kabri de bu kiigiik gezegende yani Meiline dedir. Bu itibarla insan o$lu evrenin neresinde olursa olsun bu Allah Eoine yani Ka'be ye ydnelecek ve Hz. Pey, gamber'in srcakhsrnr arayacaktrr. Nitekim bu ilahi srrn bizden gok daha once kegfeden bfu Osmanlt. $airt sanki kainata

20 38. ZEKERiYAKiTAPCI bi.itiintiyle meydan okumug ve EFENDiVIZ igin goyle demigtir: "Bende tnedfundur d.eyu eflake fnhr eyler zemin Ot Rasfit-ii Miicteb a a e Rahmetm IiI-AIemin! "(') Bunlara ilave edeceiimiz bagka gergeklerde vardtr. O da, Orta - DoEu ve Anadolu'nun islamiyetin zuhurundan itibaren zamanrmrza kadar Eok biiyiik diinya imparatorluklarrna sahne olmasrdrr. Bunlardan mesela; Mi.isliiman Arapla+ Emeoiler ve Abbhsiler adr ile iki btiyiik imparatorluk kurduklarr gibi Miisltiman Tiirkler de sanki buna misilleme yaparcasrna Biiyiik Setguklu ve Ostnanlt Cihan imparatorludutw kurmuglar, islim Dinini, bu biiyiik ktiltiir ve medeniyet megalesini yeni iklim ve coirafi bcilgelere tagrmrglardrr. Bu bakrmdan Orta - Dogu bi.itiin Orta Qa$lar boyunca, koca bir diinyayr aydrnlatan muhtegem islam ktilti,ir ve medeniyeti megalesinin de biiytik bir begigi olmugtur. $anr, Ba{dat, Kahire, Brnsa, istanbul, Konya gibi Anadolu qehirleri bu bfiyi.ik ki.iltiir ve medeniyetin en parlak bir ilim irfan merkezi oldufu gibi, btiytik islam imparatorluklarrrun taht ve baht gehirleri de yine bu topraklar tizerinde kurulmug, sonsuz bir gan ve giihrete sahip olmuglardrr. O gailarrn, $am, Ba{dat, Kahire ae istanbul'u btiytik bir ki.ilttir medeniyet merkezi olmasr bakrmrndan bu gi.inlerin trpll bir Paris, Londta ve Neuu York qehirleri belki de onlardan gok daha i.isti.in idi. Nitekim azgrn bir gapulcular ordusu halinde Kadiis'e girmeye muvaffak olan Hagh Ordulan ve Orta Qa$ Biitiin insanlara ve evrendekilere rahmer olarak gbnderilen O ulu Peygamber'in kabri benim ba{nntda&r, diye dilnya, biitiin kainata nrcy-dan okuyor! " YENi islam TARiHi ve TUnrTgn: I. 39 Avrupasrmrl bagrm kumdan Ekaran deve kugu misali, bu zavalh bedbahtlar Orta - Do{u'nun zenginliii, onun ktiltrir ve medeniyetteki erigilmez iisttinlii$ti kargrsmda gagrrrp kalmrgtrr. Orta Doiuae Siydst Otoite Bogluiu: Evet, bizim milli ve dini gururumuzu okgayan bu gi.izel izahlar bir yan4 insanhk igin boylesine onemli olan Orta - Dodu'da, hemen gunu belirtelim ki; "siydsi oturtte" meselesi, hemen her devirde kendisini hissettiren hayati bir faktor olmugtur. Orta - Do$u'da, otorite temin edildiii stirece bu topraklarda emniyet ve huzur sa$lanmrg, dil, din ve rrk bakrmrndan tamamen farkh olan bir qok kavim ve milletler barr9 ve huzur iginde yagama imkamna kavugmuglardrr. Belki de tarih boyunca bir gok Hak peygambellerin bu topraklarda zuhur ebnesi, Semhvt Dinlerin buralarda dal budak salmasr, her devirde biiyiik bir ihtiyag duyulan bu otorite boglu$unnn en uygun bir gekilde doldurulmasr igin imhi *aaefin adeta garib bir cilvesi olsa gerektir. Aksi takdirde Orta - Dodu ozellikle otoriteden yoksun oldusu devirlerdg milletleri yutan bir mezar olmug ve bu topraklarda kurulan ktiqrik-biiyiik bir gok devlet ve millet- Ier, birbiri peginden bu insanhk mezarh$rnda yok olup gitmiglerdir. Bu bakrmdan Orta - Doiu ya bir manada,,millet- Ier mezailt{t" denilmesi her halde yerinde bir tabir olacakhr. Ne yazrk ki;'bu mezarhkta yatan birgok kavimlerin bu gi.in mezar taglarr bile kalmamrgtrr. Kuran-r Kerim'in bir gok Ayetlerinde Orta Dofuctaki bu "Otorite Boglu$u" ve bundan dosacak biiyiik tehlikelere igaret edilmig ve srk, srk insanlarrn bundan Eekinmeleri iste-

21 40. ZEKERiYA KiTAPqI nilmigtir. Bunun igin kuran'r Kerimin bir gok ayetlerinde bu topraklarda yagayan insanlar iein ".Oc&'i' cr-ryt i ljhi yjr "Yeryiiziinde bozgananluk g.karmoytntz! " buyrulmugtur(+). Bozgunculuktan sakrnmamak ise; otorite boglu$"una diigmek ve bir kargaga ve karrgrkhk iginde bo$ulmaktan bagka bir gey deiildir. Nitekim; Hz. Mffs+ Hiz.isa, Hz. Hfi4 Hz. $uayb, IJz.Litt, Hz. Salih gibi"peygamber" olarak gonderilen daha bir nice kimselerin hepsi aynr ilahi mesajt vermigler ve srk, srk insanlara yiiksek tepelerden ba$tnrcasrna "yeryiiziind-e bozgunluk yapmaktan saktntntz!" diye grrprmp durmuglardu(5). Hz. Muhammed'in "Hak Peygamber" olarak gonderilmeden once Orta Dofudaki bu ilahi otorite boglufu bir kere daha kendini gostermig bozgunculuk kaos bu topraklarda had safhaya ulagmrg ve gok yaygm bir hale gelmigtir. Kurant Kerim Orta Dof,u ve Arap yarrmadasrrun igine diigmiig oldrfr bu buhranh ve kara giinlerine igaret ederken goyle buyurmaktadrr; ".gr"tijt rpjri c+..s L., JI+IJ..11Jl,Jp t!ill *A "insanlonn, kendi elleriyle yaphklan (hakstzltk ae zuliim) yiiziinden karadn ae ilenizile bozgunanluk gkmtg (oe otorite bog' tu{u her yere yayilmtilfir'\6). Bu ilahi beyanlann diier taraftan cahiliye devri Araplanmn iginde bulundu$q toplumsal ve ahlaki gokiinttiyii gostermesi baktmmdan bizim nazarrmrzda ayrr bir yeri bulunmaktadrr. o Kuran-l Kerim; el-bakara: 60. s Kuran-t Kerim,' H0d; 85. eg-$uara; el-ankebut; 30, el-bakara; Kuran-t Kerilru er-rum; 41. YENi ISLAM TARiHi ve i.untltn: I. 41 Orta D o du' daki Siy 6si Otortte B o gluiu o e Araplar Hz. Muhammed'in Hak Peygamber olarak gonderilmesi, bir sulh ve bang dini olan isldm dininin bu topraklarda yayrlmasr ve Medine de bu gayeleri gergeklegtirmek igin yeni bir islam devletinin kurulmasr, Hz, Peygamber'in dil, din ve rrk farkr gozetneksizin biitiin kavimleri islam'rn "kardeglik bayrnft" altrnda toplamast, cahiliye devrinin her konuda govenizme varan adetlerine, tkgtltdn son vermesi, Orta Doiu tarihinde bir doniim noktasr olmug ve bir "S&adet Astt" olarak islam Tarihine gegmigtir. Neylersiniz ki, bu Saailet deari hiliyatta gok ktsa stirmiig ve Hz, Prygartbelin Meiline devri ile srmrh kalmrgtrr. Zira Hz. Peygambdin vefatrndan sonra hemen ortaya grkan miiessif "irtidad olaylan" bunun en garprcr omef,idir. Hz. Ebu Bekir; saf,lam iradesi ve tlz. Hadid b. El'Velid'in keskin krhcr sayesinde duruma hakim olmug ve Hz. Omer diinyalarr dolduran adaleti ile bu topraklarda emniyet ve barrgl bir kere daha sailamrgsa da bu da pek uzun stirmemiqtir. Zira islam'rn Adil Halifesinin Ebfi Lii'lii adrnda g6zti donmtig bir iran'h kiilenin indirdi$i pis bir hangerle gehit edilmesi bu sulh devrinin bir kere daha sonu olmug ve bu topraklarda kagrnrlmaz bir gekilde bft fitne ve kargagahk devri de baglamrgtrr. Asrl bundan sonradrr ki bu topraklarda gergek manada bir ootorite bogluiu" bag giistermig ve Miisliitnan Araplar kendi dindag, rrkdag, kardag ve soydaglanyla bir hiq u8- runa, kryasrya bir bosugmaya girigmiglerdir. Arhk krhglar Eekilmigti, iilende oldtiren de almlarrna nurdan harflerle "Sahabe" yazrlmrg "ymi nesli" idi. Bu kargaga ve kangrkhk-

22 42. ZEKERiVe rirerqr lar sonucu Peygamber ekoliinde yetigmig yiizlerce binlerce "Sahabe" her biri bir yrldrz olan bu ulu kigiler, yok yere qehit olmuglar ve bundan daha da acrsr Hz. Peygamber'den devir aldrklan Kuran ve Hadis emanetini, emin ellere teslim ebneden beraberlerinde obiir dtinyaya ahp gitmiglerdir. Bu ise bize gore daha kahredici bir olaydu. Neylersiniz ki Orta- Doiu Miisliiman Araplar sayesinde hem de en erken devirlerde gergek manada yeni bir kelime ile tamgmrg oluyordu. O da FfT?\E veya ANAR$f ke[mesi idi. Bize gore bunun bir tek sebebi vardr. O da Arap'lann oldum olasr devlet kurma gelene$inden yoksun bir kavim olmalarr, ayrrca cahiliye devri Araplarr arasrnda yaygrn olan kabile rekabeti ve bu kabilelerin iktidar hrrsr igin senelerce birbirleri ile yaphir kanh mticadele ve bofugmalar yani "kan daualan" idi. Hz. Peygamber bunun adrm"asabiyye" olarak koymug ve bunu islamda nerede ise kiifte eg deger bir manada tutarak kesinlikle yasaklamqtrr(.). Neylersiniz ki Araplar arasrnda yaygtn olan bu cahiliye Adeti Hz. Peygamber'in vefatrnr takip eden yrllarda yenidery hem de biittin vahgeti ile hortlamq ve Miisliiman Araplartn ijsttine ategten bir yafmur gibi inmeye baglamrgtrr. Hz. Ali ve Hz. Muaviye'nin gahsrnda kendisini temsil etme firsatr bulan Hagimi - Emeai rekabeti bi.iyi.ik bir "fitne"ye sebep olmug, Emeailer'in agrrr ihtirasr yi.izi.inden binlerce, onbinlerce insan, bunlann qosu da sahabe olmak i.izere hayatlanm kaybetrniglerdir. Daha sonra aynr rekabet bu defa Hz, Hiiseyn ae Yezid b, Muaaiye'nin gahsrnda ikinci bir kere. Bugiin isldmi bir nruhteva kazanan "Tiirk milliyetgitipi" Hz. Peygamber'in isaret buyurdu{u ve yasakladrer " Asabiyye" mefhumunun dtsmdadtr Z.K.. YENiiSLAMTARiHiveTUNTLNR:T.43 daha hortlamrg yine binlerce Arabrn oldiiriiimesi bir yana, Hz. Hiiseyn Kerbelt'da gehid edilmiq ve bundan daha da acrcr, Ehl-i Beyt dedilrimiz o ilahi ailenin, hem de bir daha do$rulmamak iizere beli krrrlmrq ve onlar perigan bir hale gelmigler ve guraya buraya dalrlmak zorunda kalmrglardrr. Daha sonra HaccAc h. Yusuf ortaya grkmrgtrr. Zulmii ile koca bir diinyayr dolduran bu adam, Emeptlere yan bakan insanlarm bagrm ugurmaktan bir an bile geri durmamtgtrr. Onun bagmt ugurduiu ve gofu kere masum olan bu insanlann sayrlarr kaynaklarda yiz binlerle ifade edilmektedir. Neylersiniz ki Abdullah b. Zibeyr de dahil bunlann pek go$u da "Sahabe" idi. igte bu, Araplann, yarrllr. asrr iginde grkardrklan "iigilncii biiyiik fitne", anargi idi. Neylersiniz ki "kthgla, kanla gelenlel yine ktlmg ae kanla gitmieler" ve daha sonra iktidara Eok kanh bir ihtilal ile Abbisiler gelmiglerdir. $imdi srra Hhgimilertn; Emeztiler' den tarihi intikamlarrnr almaya gelmigti. Hh gintt er; Hz, Peygamberin amcasr AbbAs'rn soyundan gelen Ebti'l' Abbis es-seffah'rn (kan dokticti) kanh krhncrnda kendini temsil eden yeni kabile rekabeti, iktidar hrrsr ve intikam ategiyle yanrp kavrulanlar, bu defa Emeutler'in iizerine gullanmqlar veyiz binlerce insamn kafasrnt ugurmuglardrr. Biiti.in bunlar; Miisliiman Araplann, Orta-Doiu ve genig hilafet i.ilkelerinde emniye! huzur ve istikran temin etmek goyle dursun, kendi hem cinsleri olan Araplar arastnda bile ig barrgr, birlifi, biitiinlti$ii, huzur ve giiveni sailamakta ne kadar aciz olduklanm gilstermektedir. EsAsen i.iq bi.iyi.ik halife Hz. 6mer, Hz. Osman ve Hz, AII'nin pis bir haneerle gehit edilmesi bile Araplann devlet ktrytu gelene$i ve bu husustaki

23 44. ZEKERIYA KiTAPCI ehliyetsizliklerini ortaya koymaktadrr. Ttirklerde "Hakafl" devleti temsil etti$i igin onun kam yere doki.ilmezdi. Oyru, Miisltiman Araplarda devleti temsil edenlerin karu dokiiltiyordu. Araplar; bunlarla da yetinmemigler ve Hz. Peygamber'in vefatrndan daha bir 30 sene bile gegmeden islam dinini pargalanmrg ve bu giinkii terorist islami gruplarrn bir nevi onctiliifi.in{i yapan Hdriciler ortaya grkmrglardrr. Evet Miisliiman Araplar arasrnda asrl malzemesi fitne ve anargiden ibaret olan bu cadr kazammn altrna, MiisliimanTiirkler tarih sahnesine grkrncaya kadar odun atanlar grkmrq ve bu ateg biitiin vehametiyle tutugturmaya devam etmi$tir. Orta Doiu'daki Otorite Boglu{u oe Tiirkler: Evet, Orta-Do$r'nun bir nevi milletler mezarhfi olmaktan Ekarrhgr, bir bang ve emniyet tilkesi haline gelmesi ancak Miisliitnan Tiirkler'in islam diinyasrna hakim olmalarr ile miimkiin olmugtur. Daha sonralarr birer kwtanalat ord.usu olatak beklenecek olan Miislilman Tifukler ve onlarrn ilk onciileririn, Orta - Dofu'ya ilk defa ayak basmalan ne ilginqtir ki Hz. Peygamber'in ilk genglik yillarrna kadar uzanmaktadrr. Bu devirlerde Mekke'ye gelip yerlegen ve katrksrz bir Tiirk olan Siireyc 6ilesi, Peygamber si.ilalesinin himayesine girmig bir demirci ve gok tistiin bir krhe ustasr olarak Arabistan'da gok biiytik bir tine kavugmugtur. Abbastler Dearind.e ise ( ), hilafet ordusu tamarnen zinde yeni bir gi.ig olan Tiirkleilm tegekktil etmigtir. Boylece genig hilafet iilkeleri ve Orta - Doiu'da goriilen otorite boglu$u bir dereceye kadar bu gekilde dolduruldugr grbi, Abbnsi imparotorluiu da bu sayede boli.iniip pargalan- YENi islam TARiHi ve TUNTLTN:I. 45 maktan kurtulmugtur. Tiirkleriru Ortadoiu'daki dini ve siyasi misyonlan SelEtklu Tiirklni ae Osmanlt. Sultanlanntn islam diinyasrna bir ktntancrlar ordttsu olarak girmeleri ile yeni bir hiiviyet kazanmry ve bu durum L Diinya Harbi'nin sonuna kadar boylece devam etmigtir. ' Gergekte btitiin bu bag dondiiriicii olaylar, hadd-i zatrnda kader kaleminin Tiirkler hakkrnda yazdrst o "ilahi Seflflryo"nuln- bir pargasr olarak geligmigtir. Zha Cmab-t Mea- I 6., Orta-D ofudaki otorite bogluf, unun doldurulmasrnr, onlarrn alnma bir "Kader Qizgisi" olarak yazmrgtr. Bu keyfiyet Kuran-r Kqim'de Muhammed Ummetine ildhi bir miijde olarak duyuruldu$u gibi Hz. Peygambelin bir gok hadislerinde de bu boylece beyan buyrulmug ve emanetin gergek sahibinin vrusruuan TURKLER olduiu ilan edilmigtir. Bunlar;hilaf etordusununyiiriiyendaflllllllllllllllllanandrran tung yiizlii, demir bilekli, yaf,rz gehreli yigit yaprh Turan Yurdu Tiirkleri idi. Bunlar; bir ildhi yiiriiyiigle Baiilad'a gelen ve Muhammed iimmetinin iglerini yiiriitme gorevi Avzat islam Halifesi tarafindan kendilerine verilen Selpklu Tiirkleri idi. Bunlar; yeni bir ilahi yiiriiyiigle bu defa Arabistan'a y6nelen ve Harcmeynin hizmetinebizzat Hz, Peygamber tarafindan "Buyur! Edilen" Osmanh Tiirklefi idi. Bunlar hadd-i zahnda O, Yiice Kudret tarafindan Orta Doiu ve mukaddes beldelerde kaderin garip bir cilvesi olafak goriilen bu "Otorite bogluiuttu" doldurmak ve emaneti Miisliiman Araplardan devir almak igln Orta-Asya Hayrr! Turan Yur dtmdan geliyorlardr. Evet Miisliimnn Araplar; Hz. Peygambet ve Ashobmden dort biiyiik, mukaildes emhnet devir almrglardrr. Ne

24 46 e ZEKERIYA KITAPQ yazrkki onlann hie birine sahip Erkamadrklarr gibi, onlan koruma hususunda tazlabir gayret gostermemigler ve bunlarrn hepsini peyderpey ve bir buguk asrr gibi krsa bir siire sonra Mi.isliiman Tiirklere devretmiglerdir. Bunlar; L- Temelleri bizzat Hz. Peygamber taraf'mdan ahlmtp miib kret " islkm D ealeti", 2- Hz. Peygambet'in "Ebedi Risalet" zte "Dealet Reisli{i"nin maditi tezilhiirii olan "isl6m Hililfeti", 3- Oru,m maddi hayahntnbir paryast ae yiice uarh{m' dan "Muhammedtimmetine" intikfrl etmig olan "ZdtiEgyalflr"t oe bu cihnlede olmak iizere biitiin "Mukaddes Em6- net"ler) 4- Kutsal beldelere yani Mekke, Medine, daha sottq Kudiis ae buralardaki ilfrhi mekdnlar ae kutsal makamlara hizmet ebne gerefi, yani "Hhdimil'l-Harameyn" ohna gtireai@. Igte Araplar; bunlann hepsini Hz, Peygamber ve Onun yi.ice sahabelerinden devir almrglar ve hig birini koruyamadrklan iqin Miisliiman Tituklerc devretme durumunda kalmrglardrr. Mi.isliiman Tiirkler; bu ilahi emanetlerin hepsine bir g6ni.il cogkusu ve bir iman negesi ieinde sahip grkmrglar onlan, kendi kanlarr, canlarr pahasrna korumuglar, islam diinyasrntn haynna, hemde asrrlarca onlarrn bekgili$ini yapmrglar ve gergek manada "Hfrdimii'l-Hataffieyn eq- $erifeyn" olmuglardrr. Selguklular ae Orta Doiu Tiirk Misyonu: GerEekte Orta - Doiu ve hilafet iilkeleri igin ilk miistakil Tiirk misyonu ne ilginqtir ki SelEuklu Sultanlan tarafindan ortaya konulmugtur. Bilindi$i glbi Selguklular, bij-yij.k 7 Kitapgr, Z.,Bediizzaman Said Nursi ve Anadolu iman Hareketi, s YENi islam TARiHi ve tumtgr r. 47 Tilrk Sultanr Tu$ruIBey sayesinde ve hilafet i.ilkelerinde krsa zamanda askeri ve idari yonlerden rakibsiz bir varhk haline gelmiglerdi r. S elguklula4 sahip olduklarr geleneksel miithiq tegkilat gi.icti ve bunun temelini olugturan askeri aristokrasi ile siyasi iktidar ve otoritelerini bagta AbbAsi Halifeleri olmak iizere, HilAfet iilkelerindeki biitiin egemen giiglere kabul ettirmigler, aym zamanda hilafet iilkelerinin birlik ve bi.itiinlti$.ini.i de sailamrglardrr. Selgaklular b6ylece, Kaggar onlerinden Arabistan'tn gtiney kesimleri yani, Yanen'e kadar yayrlan bu genig topraklara hakim olmuglar ve buralarr yaklagrk iki asrr idare etrniglerdir. Bu biiyi,ik geligmelerin ortaya koydufu bir gerqek daha vardrr. O da Orta Asya bozkrrlarrndan boz yeleli cennet atlarr tistiinde, kendilerinden Eok emin bir gekilde ilerleyen ve kargrlarrna grkan btittin engelleri agarak Ba{dat onlerinde ota$arrm kuran bu Step Ffrtihleri ve onlarrn torunlarrmn dini bir heyecandan ote, hilafet i.ilkeleri ve isl6m Halifesi IIe, ne yaptrklarrnr gayet iyi bilen ve bunun guurunda olan bir millet olmalarr idi. Herhalde Selgaklulan bagarrya gotiiren ve onlan di$er hakim gi.iglere iistiin krlan temel faktor, onlann top-yekcrn bu milli guur ve idrak iqinde olmalarrdrr. Bundan maksadrmrz; Selgtklulann, Orta - Doiu, halife ve hilafet iilkeleri igin kendilerinden onceki Ttirklerden tamamen farkh ve yeni bir misyon iginde olmalarr ve bunu iisti.in bir guur ve onsezi ile, hem de hig bir engel tammadan biiyiik bir dinamizmle uygulamaya koymalarrdrr. Bu misyonun esas\ Dini iloktrin baktmmdan belli bir gizgi de olmak, (ehli siinnet ae'i-cemaat), hililfet cfuniasmdaki Sug dengeleri ae siyhsi odaklan gok iyi bir gekilde tesbit etmek,

25 48. ZEKERiYA KiTAPqI SelEtktu Deoleti'nin kargtstnila, kim olursa olsun ymi gil7 oe siyfrst merkezlrin olugmnstna meydan otmanek, onlann iizerine siiratle yiiriiyuek ilqhal saf fugt' etmek pe biitiin bmlarilon sonra isthm timtneti'nin bfulik zte biitiinliiiiittiin tem.silcisi olan Halife ile het hal-ii kfr.rda stkt ae samimi bir ig birti{i iginde olmskttr. Bu politik ilinamiklerin gimmtosu ise Abbhsi Halifeleri ile sthriyet bo{ianna iinen oermek oe onu sosyal bir miiessese olatak biitiin fonksiyonlan ile ayaktahttmakh, lgte Setpklular,Isl rn Tarihinde bunun gok giizel bir orneiini vermigler ve islam Tarihinde hig bir millet ve devletin bagaramayaca$r bir geyi bagarmrglardrr. O kadar ki, bu biiyiik misyonun bir sonucu olarak ist6.m Halifesi biitiin siyasi ve idari yetkilerini bu giintin tabiri ile Yasaffit ve yiiriittne gi,ici,ini.i Selg.klu Sultan Tuf,rul Bey'e brrakmrg Selguklularrn siyasi ve idari giicii ile birlegmig biittinleqmig ve kendisi, islfrm titnmeti'nin sadece dini birlifi'nin formal, qekli bir temsilcisi olmugtur. Bu gtiphesiz hem islam, hem de Ttirk Tarihi igin miistesna biiyiik bir geligmedir ki, islam Tarihi ve hilafet camiasrnda bunun bir bagka egi ve benzeri de yoktu/al. Artrk bundan sonra isl6m Halifesi igin yaprlacak bir gey vardr. O da Selgklu Sultanlannm yed-i kudretinde gergeklegen bu birlik ve btitiinlti$i.in devamr ve bunun islam Ummeti, Selguklular ve Onlarrn gahsrnda Ttirk milletine ve btittin islam Diinyasrna hayr ve mutluluk getirmesi, hulasa Selguklu Sultanlanmn bu ulvi misyon'lartnda bagarrh olmalarr igin Allah katmda miistecab dualar etnekti. Nitekim oy- 8 Daha genis bilgi igin bkz. Kitapg,2. Abbasi Hildfetinde Selguklu Haturt' lan ve Tiirk Sultanlan, Konya, 1994 s. 35. YENI israrra rarihi ve tunrten:r. 49 le de olmugtut. Ztua Biiytik Selguklular devrinde, hithfet iitkelerinin mukaddes beldelerde dahil biltiln cami, mescid, minber ae mihrablanndn Yiice Mealhya kaldmlan eller, Selguklularm muzafferiyeti igin kalkmry, diialar onlann ululu{u ue azizlili igin yaprlmryttr. Eve! islam dtinyasmrn erenleri, evliyalarr, geyhleri, ermiglerinin btitiin himmet, bereket ve dualan, asrrlarca Selguklularla beraber olmug perde arkasrndaki bu miibarekler ordusu'nun manevi nazat ve tevecctihlefi, Selguklu Sultanlanntn iisti.ine sanki ilahi bir gufran ve bir rahmet olarak yai"mrgtrr. Bu giiphesiz tarihte Tiirk Millefl ama sade ve sadece Tiirk Milletine nasip olmug ulu bir mazhariyettir. Nitekim Selguklular hakkrnda miistakil bir eser yazmrg olan Muhammed b. Mahmud onlarrn nizam-r Alem iein ifa etmig olduklan bu yiice misyon igin aynen goyle demektedir; "Tarihlerc bakhm oe bakanlarca da bilinmektedir ki; Selgaklu Sultanlannut zarnafltnila olan nizam ae intizam, adfrlet ve doiruluk, ufiur ae bueket ve Peygamber gertafine rii.yet oe halkt himhye, geqnig padigahlar zamantnda olmamtgfin Bunlar gibi temiz kalb ae inangh sultanlor daha gelmemigtir. Altah onlarm saltanatlannt daim (miilkterini) kryfrmete kadar bdki eylesin!"(s). Osmanhlqr ae Orta Do[u Tiirk Misyonu: GerEekte Orta - Doiu ve hilafet iilkeleri igin boylesine mi.istakil, dinamik ulu bir misyona sahip olma bakrmrndary O smanltl ar'rn bile SelEuklulara ulagamadrkl an goriilmektedir. Qiinkti Osmanlilar'rn Yavuz Sultan Selim Han mtistesna, ne kurulug ve hele hele ne de yi.ikselig devirlerinde bugtiniin Orta - Doiusu ve Arap tilkeleri hakl.mda global ime Muhammed b. Mahmud, Selgakname, istanbul, I. s. 210.

26 50. ZEKERiYAKITAPqI paratorluk politikalarr drgrnda, net bir politikalan yoktur. Ancak onlann; eski diinya krtalarrm igine alan ve Hz' Peygambu'inumumi igaret ve tebgiratrna uygun olarak tesbit ettikleri, Tiirk'iin cihangirlik ruhuna da uygun global bir nizam-r alem politika-larr vardrr ki, bunun asrl hedefi hem IIIristiyan diinyast, hem de $ii iran\ kendileri iein boy hedefi olarak gorrnek, askeri tercih ve siyasi miicadelelerini buna gore yapmaktr. - Ne ilginqtir ki, Hz. Peygamber de, istam toplumu siyasi bir giie haline geldikten sonra Medine'de kurduiu ilk istfrm Dealeti'nin temel drg politikasrru Kayser ve Kisa Depleti'nin yrkrlmasr esasrna gore bina etmig ve Miisliimanlara bu iki devleti boy hedefi olarak gostermigtir' Yiice Peygombelin istonbul'un mutlaka feth olunmasr yolundaki hadisi, bu biiyiik politikasrmn kryamete kadar ufukta parlayrp duracak olan bir kutup yrldrzr gibidir. Yine -EIz. Peygambet bu biiyi,ik politikasr gere$i Tiirkleri yamnda giirmek istemigtu. Osmanh gibi biiyiik, Miisli.iman Ttirk devletlerine kucak agmg ve onlarr manen himaye etmig ve desteklemigtir. Ovnanlilonn, islam Diinyasmm liderliii ve eski hilafet tilkelerini kucaklayan Niz6n-t frlant politikalarrnda gok bagarrh olmalarrmry gok tizel, manevi se-beplerinden birisi de bu Peygamber teaecciihli olmahdrr. Nitekim maneviyat Aleminde soz sahibi olan bir gok ulu kisiler bu gerqeii girrmtigler ve Krnan-r. Keritnde zikri gegen; "$iiphesiz yer yilziine asil benim salih kullann adrts olacak ardt,,(70), mealindeki t0 Kuran-t Kerim, et-enbiy6; 105. Bu avetin genel bir de$erlendirmesi igin 6kz. lsmail Hakkr, Bereketzlde, Necadib'i Kuraniyye, istanbul, s Miiellif bu konuhrda gok deperli $am miiftisi Mahmud Hantza Efen' dinin, el-burhan Ali Bekd'i Miilk'ti Beni Osman, adtndaki ktymetli ese' rinde, Hz. Peygamber'in bir gokhadislerinden de yararlanarak genis bilgi' ler verdi{ini kaydetmekte ve $eyh Abdii't-Cani Nabilfrsi, Hazretleinin "et' YENi ISLAM TARiHi ve TURT<LER: I. 5I ayetten asrl maksadrn Osmanhlar oldu$unu ve "arztn frdil o&risi" olarak Cenab-t Hakk'n" Osmanhyr grinderdifini beyin etmiglerdir. Biiyiik islam velisi Muhyiitdin-i Arabt asnlarca once bir istihraqta bulunmug ve Osmanh Devletinin yrkrlmasrm en biiyiik kryamet alametlerinden biri olarak grirmtigttir(tt). Evet, SelEtklulalm eski hilafet tilkelerinde gdsterdi$i askeri dinamizmi, Osmonlilm Balkanlm ve asrlarca Orta Aarapa da gostermigler ve hilafet iilkeleri, kutsal beldelere kargr, Avrupa'nrn ortalarrndan kaynayrp gelen hagh ordulartnt, yine Avrapa'nrn ortasrnda bo$.muglardrr. Brjylece, Orta DoSu, mukaddes beldeler ve Peygamber Yurdu, islama kargr kin ve nefret kusan kara vicdanh hagh ordulanmn, asrrlarca tahribinden de korunmug oluyordu Bu manada Selquklulann baglathir geleneksel Orta Do$u politikasr yeni bir vizyonla Osmanhlar tarafindan tamamlanmrg ve Tiirklerin islam Dtinyasrndaki aktif varhfr, ieinde bulundu$umuz yirminci yiizyrhn baglarrna kadar devam etmigtir. Osmanhlann takip ettikleri global Orta DoSu politikasr sayesinde diini.in, "Diio el-i Muazz amasr " dediiimiz ingittere, FrAnsa., Rusya gibi biiytik devletleri, Osmanhnln en zayrf oldu$u devirlerde bile onu drglayarak, hie bir politika masasrna oturamamrglardrr. Osmanhlu ve Orta Doiu Otortte Bogtu{u: Gergekte 'eski hilafet iilkeleri Osmanh hakimiyetine girdikten sonra, Orta Do!"uda asrlardrr ozlemi gekilen Talattl' l- B ehiyy e " admdaki uzun kasidesini zikretmekt edir. $eyh Nabl:Asi, bu kasidesinde Osmanlmtn gizli kalrus bir gok il6ht srrlannt agthamtg ve o da "arztn vdrisi olan sdlih kullardan maksad,,selitmt Al-i Osman,. Hazaratt" oldupunu bevdn etmistir Z,K. 't Bu konularda.gok genis bitgi igin bka. Kitapgr, 2., Beditjaaman Said Nursi ve Anadolu Iman Hareketi, s

27 52. ZEKERiYAKITAPqI "Otorite BoElulu" doldurulmug'onlarla yeni bir emniyet, huzur, bang ve istikrar devri baglamrg ve buralarda yaqayan insanlann, Hz, Peygamber'den sonra ilk defa yiizii gtilmiigtrurr. Mekke, Medine, Mtstr, Krtiliis, $am Baidat, hatta Fas, Tunus zte Cezfr.yir gibi uzak Afrika i'ilkeleri Osmanh Sultanlanmn hakimiyetini temsil eden yi.iksek karakterli, gahsiyet sahibi kimseler tarafrndan idare edilmig, biiylece bu iilkelerin tarihinde goriilen, isyan, kargagahk ve baq kaldrrmalarda son bulmugtur. 'B6ylece; Ostnanltlann temin ettikleri bu banq ve emniyet gemsiyesinin golgesi altrnda Miisliiman milletler, birbirleri ile ilk defa birlegmig biittinlegmig ve "koca bir ihnmef' haline gelmiglerdit. Muhatntneil Utnmeti; Hz' Peygamberin vefatrndan sonra ilk defa biryle birlegmig ve biiti.inlegmig oluyordu. Bu gtizel geligmeleri kendine has tislubu ile izah etrneye gahqan B. Lewis g6yle demektedir; "Osmanlr Tiirk d.ealetinin gok ilaha sailam oe giigli) bir hfrle gelmesinden soflxfl, onlartn iil6're ettikleri bu genis iilke ae kiiqiik kralltklarila gok iinemli d.e{igiklikler olmugtur, Bir kere onlann hdkim olduklan toptaklm gok gmig ae smr boylan daha sabit ae giizel korutruyotdu, Bdlgesel ue kigisel anlamda, kiigiik feodallar, onlaxtn bitip tilkenmek bilmeym gekigmelert, askeri tte kabile anlagamamazhklan, gegitli gekil ae yollada ortaya Ekan ihtillflann hepsi, Osmanlilar sdyesinde son bulrrug fue koca imparatorluk bir biiti)ntiik iginde senelerce idhre edilmigtir)"(rzt ' Osmanhlar, bu Ummet biitiinliiftini, fizll0 manada da sailamaya gahgmrglardrr. Nitekim; Osmanhlarn; Anadolu-Hicaz ve A,nadolu-Ba{dat demir yollanru dogemeleri bu r? Lewis, B.,Islam in History,P.l97. YENi islam TARiHi ve TUNTLER: I. 53 fiziki birlik ve biiti,inlii$tin temini yolunda gergekleqtirdikleri en bagarrh adtmlardan biri idi. Boylece hilafet merkezi, imparatorlufun taht ve baht gehri olan istanbul; bir taraftan $am, Kndiis ae Hicazla birlegirken, di$er taraftan Baidat'la fiziki manada birlegmig oluyordu. Bu bir demir yolu defil Adeta islamrn kalbgahr, istanbul'dan grkan ve mukaddes beldelere ulagan bir atm d.atnar idi. Bu o zamanlarda bi.itiin Aotupa'yr aya$a kaldrraru onlart hayret ve dehgete diigiiren bir keyfiyettt. Osmanltntn, Avrupahlar tarafindan yrkrlmasmr qabuklagflran en biiyiik sebeblerden biriside giiphesiz bu eski hilafet i,ilkeleri ile organik manada, birlegmig, biitiinlegmig olmalan idi('). Osmanklar bu otorite bogluiunu doldurmada bagarrlr olmuglarmrdrr? Tarih bu soruya "Eaef,' demek mecb0riyetindedir. Zira; Osmanhlar bu topraklara hakim olduktan sonra; Basra korfezinden, Atlas okyanusuna kadar uzanan Kuzey Afrika sahilleri de dahil bu genig coirafi iklimlerde, hig bir siyasi deiigikli( boliinme pargalanma olmamrghr. Bu kadar genig bir brilgeyi 400 sene, siyasi haritayr bozmadan idare etmek, ancak bu otorite bogluiunu, qok gtiglii bir gekilde doldurulmasr ve bir emniyet ve huzur devri ile mtimkiin olmugtur. ZfuA Osmanhlann;batrh Emperyalist gi.iglerin, bin bir gegit melanet planlarr ve Araplarrn bunlarr desteklemeleri sonucu yrkrlmasryl+ yeni bir otorite boglu$u daha ortaya " Bugfin bile bu demiryolu, stratejik, ekononik, ticart ve nristik dneminden hig bir Sey kaybetmemistir. Bize gdre Arap iilkelerine takdim enifiimiz "Seyhan ve Ceyhan Suyu Projesinden" gok daha dnemlidir. Bakti- Ceyhan enerji, petrol hatuna es defer de ekonomik bir poransiyeli vardtr. Bu bakmdan Tiirkiye, bunda cinciiliik etmeli ve bu demir yollan projesini yeniden giindeme getirmelidir. Zira, Orta Do{uda biiytik devler olmanm birdifier yolu, bu projenin islerlik kaznnnnsryla miitnk[indfir Z.K.

28 54. ZEKERiYA KiTAPqI grkmrg bcilgenin siyasi ve idari yaplsr def,igtifi gibi, cosrafi ve fiziki yap6r da de$igmig ve bu topraklann iizerinde ktigiik biiyiik 30'u agkrn devlet kurulmugtur. Bundan daha da acrsr; bolgetin "etnik yaptst" defigmig ve Hz. Musa ve onun "Mtstt Hutaan - Exodus"dan binlerce sene sonra Filistin'e ilk defa milyonlara varan bir Yahidi g6qii olmugtur. Bu Mrisliinan Araplonn; muteber din kitaplarrnda da beyan edildigi gibi, kendi elleri ile kryameti baglarrna koparmalartrun bir bagka ifadesi olmahdrr. ZirA Hz. Peygamber bir gok hadislerinde bu kiitti geligmelerden gok biiytik endigeler duymaktadrr. Tesbit Edilmesi G erekm B an Hakikatlar Buraya kadar olan agrklamalanmrzda; Otta Dodu, o' nun ilahi yonti, islilmtafih onuntiirktorihi ve biitiin Orta Doiu igin iinemi, ayrtca Orta DoSunun biittin Eski ve Orta Qagllar boyunca insanhk tarihindeki miistesna dinin yeri, onun alrn yazr olan "otofite bogludu" ve bu bogluiun doldurulmasrnda Miisliiman Araplal Tiirkbr, Selguklulot ve Osmanhlar'm tarihi misyonlarr tizerinde durulmug ve bu biiytik co$rafi b<ilgenin tarihi seyri iqinde kendine has bir deierlendirmesi yaprlmrg ve bir ktsrm temel meseleler dile getirilmigtir. $u bir gergektir ki, her ilmin oldugu gibi istfrn Tarihi'rtrnde hentiz goztim bekleyen ve yeteri kadar aydrnlatrlmamrg bir gok temel meseleleri vardrr. Hadd-i zatrnda bu meseleler, onun hala zinde ve dinamik bir ilim oldufunun apagrk bir girstergesi olarak kabul edilmelidir. Fakat bizim bu temel meselelerden maksadtmrz daha oncede klsmen i- zah edildif,i gsbi; isl6m Tarihi, biiyi)k olaylar, onlartn izaht sadedinde ortaya konan garv* gi)rilgler, Batilr yazar ve milstegriklerin isthm Tarihinin 6zii, Hz. Peygambrin biiyilk dapasrru hila anla- YENi isla.m TARiHi ve IURXTER: I. 55 mamakta war etmeleri, yalan yanlq yorum ae izahlardabulunmalan, di$er taraftan temel islilmt kaynaklar, onlartn olaylar halckmdaki riahyetleri, klasik isl6m yazarlartnln zaman zaman bir arap saqma dbndiirdii{ii karma kangtk olaylar hulilsa bir gorap siikiifii; gibi bir biri peginden sdkiin edip gelen binlerce meselelq ve Isl6m T a.rihinin teloik a e met adoloj ik konulan de!il dir. Mamafih bu ve benzeri konularda goyle veya boyle birgok Eahgmalar yaprlmrg ve yine birgok mi.iellifler; eskilerin tabiri ile kara ta7lann ilzerinde dolagan kara karmcalann, hemde, karanhk bir gecede hareketlerini, kara giizleri ile gdrilp gtkarmak igin oldukga baganh kitaplar yazmrylardt. Bunlara peg - pege yanlan ae birbirinin telcrarmdan ibaret olan islhm Tarihleri ae Arabizmin borazanah tru yapan sbziim ona Tiirkge terci.ime kitaplarda dahildir. Fakat asil mesele; T,iirklerin, Orta Doiu ve islam milletleri camiasrna girmeleri, islam Tarihinin Ti.irk Tarihi ile birlegmesi, ve Ttirk milletinin Araplarla ig-ige olmasr ve onlann Ttirktin kudretli gemsiyesi altrnda yagamalarr ve boylece Orta Do$u'nun yeni bir gdriiniim arzetrnig olmasrdrr. Hemen gunu ifade edelimki, Ttirkler'in islam milletleri camiasrna girmeleri, islam dini, ktiltiirii ve medeniyeti ile m- tegre olmalarr, srradan bir olay olmadr$r gibi on asrrhk Tiirk islam tarihi ve bundan sonra ortaya gkan yeni olugum da srradan bir olay delildir. Qok btiyiik bir fenomendir. M e s ei el erimi z N el u dir? Asrl bundan sonradr ki; Orta Dofu'nun tarihi yaprsr ve etnik dokusu de$igmig, bdlge binlerce senedir uzak kaldr- Sr Miisliiman Tiirk varh$rm tammrg ve yerli halk <izellikle Ataplar, Tiirklqle beraber olmayr, onlarla birlikte yagamayr tifrenmigtir. Bu Tiirk daha sonra, Otta-Doiuhun ahn yazrst ve bundan da ote siyasi bir tarihi olmugtur. Bu beklenmedik

29 56. ZEKERiVnrcirerq yeni geligmeler sonucu; yeni yeni bir gok siyasi; sosyal meseleler ortaya grkmrg ve isl6m Tafihine yeni bir geki dtizen verme ve yeniden yazrlmast liizumu hasrl olmugtur. Hatta asrl mesele, on asrrhk Tiirk tarihine bir de islam tarihi agrsrndan bakrldrirnda g6rtilen heybetli rnanzara ve bu manzaramn ortaya koyduiu temel gergeklerdir. Mamafih bize gore bu geligmelerin rgr$rnda ortaya grkan ve i.izerinde durulmasr gereken dnemli meseleler gunlardrr; l, Siydsi Arap tarihi oeya isl6m tarihi meselesi, 2. islilm Tarihinin ymidm yazilmast oe stanilard. bit hdle getirilmesi, belirli iitgiiile konu birtiiinin sadlanmasq 3. islimiyet'in yayrhgr, siyasi veya dini hakimiyet eselesi 4. Ktasik kaymaklarm siyhsi oeya dini hakitniyete baktglan 5, Yeni olugu.m; islfrtn Tarihinin Tituk Tarihi ile birlegmesi biitilnlegmesi 6. Tiirk milletinin istfrmi gahsiyetinin yenid.m teeekkiil ettnesi ae ayn{a koldtnbnast 7. isl6m Tarihinde Tiirk ileoirleri oe bunun iimmet igin iinemi, 8. Selguklu oe Osmanltlann istfr.tn Tarihi dearesine girmelni ae ondan soflia ortaya Ekan yani ilurwn, MamAfih; bundan sonraki sayfalarda bizi agan bu biiyiik meseleler iizerinde durulacak ve genig bilgiler verilecektir. Boylece Miisliiman Tiirk'iin; hdlfr kegfedilmemig olan isl6mi $ahsiyeti ortaya Ekacak oe Tiirk milletini asrlarca ifh etmig olduiu ebeilt risfrlet oe biiyiik Orta Do{u Misyonu ilaha net ue ilaha berrak bir h6le gelmig olacaktr. n. israu rarihinin BAZI MESELELERi sivesi ^l,nep rarihi ve istelt rarihi MESELESi Aiabistan'tn Gmel Durumu ae Araplan Gergekte siyasi Arap Tarihi veya islam Tarihi meselesinden asrl maksadrmrz; iilan Tafihiniw siyilsi Arap Tarihi kargrcmilaki dunnnu aeya onun bir oaryantt oeya bit deoa' tnt olmaktan gtkanlmast ae wiimhin otilu{ukaitar di$er is' l6mi ilitnler meseld Tefsir, Hadis, F*rh ilninde oldu{u gibi onut dn ilaho m:iiitakil bir hiioiyete kattugturulmost ve buna gtire bir ilmi ortam ve metodoloji hazrlantnastdtll3). $u bir gergektir. ki, yer yiiztinde her milletin kendine has bir tarihi oldusu gibi, Aroplann da kendine ozgii ve kokii tarihin derinliklerinden kopup gelen yarr kapah siyasi bir tarihleri ve bunun yam srra Eok kuvvetli bir dil ve edebiyatlarr vardrr. Bu durum ise daha ziyade Arabistan'rn co$rafi konumu ve tarihi ozelliklerinden kaynaklanmaktadrr. Zfua Atabistan, coirah konumu itibariyle Asya krtasrnrn giiney batrsrnd+ sanki biiyiik ve enli bir dil gibi Hint Okyatrusu'na dofru adeta koparcaslna sarkmrg bir yarrmada vaziyetinde oldu[u gdriiltir. Onun igindir ki iig tarafi denizlerle gevrili olan bu genig kara pargasrna goiu kez "Arabis' tan yanmadast" detilecefi yerde, "el - Ceziretii'I-Atap ' Arabistan Adast" denilmigtir(te). Halbuki o, bir yarrm ada yani t3 Bu meseleler hakhnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., hltm Tarihinin Qiiziim Bekleyen hnemli Meseleleri, Uluslararast Birinci isl6m Araftlrmalan Sempozyumu, (Tebli! ve Mtiz6kereler), lzmir, 1985, s ra Hitti P.K. el-arap Tarihan Mucezfrn, Beyrut, 1965, s. 17. De Goeje, Ara' bistan, i A. l. s

30 58. ZEKERIYAKiTAPqI Asya'mn gtineyinde yer alan tiq biiyiik yarun adadan biri, Arabistan Yarrmadasrdrr. lgte Arabistan; bu co$rafi ozellikleri sebebiyle engin denizlerin ortasrndan kopup gelen hrrgrn dalgalar gibi, Orta Asya'nrn ig krsrmlanndan baglayan ve diinyamn dort bucairna ydnelen biiyiik gogler, Tilrk ilalgalan ve ana gdg yollarrrun daima drgrnda kalmrgtrr. Yine Arabistanyartmadasrmn bu coirafi konumu nedeniyle Araplar; gok uzun tarihi alaglan iginde -Yohudilerin gok srmrh goglerinin aksine- hig bir yabancr millet, din ve kiiltiir istilasrna da uframamrglardrr. Zkd deltl Eski Qaglar, Orta Qaflarda dahil diinyanln en guglti imparatorluklarrndan biri olan DoEu Roma; Bizans imp arctoilu{u Arabistan'rn ig krsrmlanna y6nelmedi$i gibi, Osmanliar'da bdlgeyi nerede ise "Otonotn State-ig iglerinile Bafimstz" devlet statiisiinde idare etmigler ve onlarrn ig iglerine fazla bft miidahalede de bulunmamrylardrr. Kaderin eski Araplar igin gizdi$i bu garip hiikiim eski Arive Shmikaiwrlere has dinler iginde gegerlidir. EveU eski Mfrseailik Hristiyanhk, Zerdiigtliik Arabistan'a yol bulamadr$r gibi bu, Hinduizm ve Builiztn hafta Manihaizm rahipleri igin de b6yle olmug onlarda buralara pek uiramamrglardrr. islamiyet'ten iince buralarda higbir ini cemaati olugmadrf,r giiriilmektedir. Hz. ibrahim'in dini olan, Kur'ani adryla "Haniflik"trs) paganist Araplar tarafindan koyu bir girk ve putperestli$e ddniigti,iriildiikten sonra Arabistanrn dini hayat ve mukadderafinda islamiyetin zuhuruna kadar fazla bir de$igiklik olmamrgtrr. Aradan bunca asrrlar iqinde bu topraklard4 ne yeni bir din ve ne de bir peygamber firtrnasr ts Kurant Kerim, en-nahl; 123. YENi islam TARiHi ve TURXT,ER: I. 59 asla esmemigtir. Ne.ilgingtir ki Hz. Peygatnber ve isl6miyet'tut once Arabistan yarrmadasrnda yalancr peygamber vari hie bir din grlrrtkanr ve iran da oldu[u gibi saprk mezheplerde grkmamtgflr. B<iylece cahiliye Araplan, islamiyetin zuhuruna kadar, hemen her devirde, diinya siyasi nizamrru de$igtirecek biiyiik olugum ve geligmelerin daima drgrnda kalmrglar ve gevrelerinde cereyan eden olaylardan fazla bir gekilde etkilenmemiglerdir. Niteki m Arabist an'rn giiney kesimlerini iqgal eden Farsltlarm, Yarrmadamn ig krsrmlarrm iggal etmeye kalkrgmadrklarr gibi, Do[u Akdmiz kryrlanm iggal ve Yahudilefi, diinyamn dort bir yanrna siirgiin eden eski Roma ve Bizans ordularr da hig bir zaman Arabistan'rn ig krsrmlanna yonelmemiglerdir. Bundan maksadrmtz cahiliye devri Araplarrmn bu kabil drg gtigleri irnleyecek higbir kuwet ve orduya sahip olmadrklanm vurgulamak igindir- Diier taraftarl Meldce'yi iggal ve Allah'rn Evini yrkmak igin gelen Ebrehe kumandastndaki Habeg ordusunun Mekke yakrnlannda u$ramrg olduklarr beklenmedik felaket Kut' ant Kerhn de bir ibret dersi olarak zikredilmektedir(16). Bu di- }er taraftan Cilhiliye ilewi Ataplanmn boyle biiyiik, guglii bir orduya kargr, direnemedikleri ve maf,lfrbiyeti peginen kabul ettiklerinin de ilahi Kitabrn, Araplar igin ofkeli bir ifadesi olmahd:r. hra; Araplar "Allah'tn Eaini" korumayr Allah'abraktrklarr igin Lfi.t Kaznninin tisti,ine inen il6hi SazaP- 'm(u) bir bagka tiirltisii Ebrehe ordusunun iistiine inmig ve ktigiik kiieiik kuglann filolar halinde sanki bir F'15 ueaklarr t6 Kuran-t Kerim, Fil, l-5 t1 Kuran+ Kerim, en-neml; 54,55'56.

31 60. ZEKERIYAKITAPCI gibi attrklan bombalar sayesinde kocahabeg ordusu, bir anda delik degik olmug ve gi.iriik bir yaprak yrirm hdline gelivermigtir. Sanki kader, o ilani yiice kuwet istamiyet'ten <ince her nedense tarih sahnesine gok giiqlii bir devlet ve millet olarak grkmamrg olan bu kavmi bir gok felaketlerden korumug ve onlan, Hz, Peygatnbu'in "Risfr.leti" htirmetine, insanhk okyanusunun ugsuz bucaksrz derinlikleri iginde, bo- Erlrp gitmelerini de 6nlemigtt. Araplm iein aym htiktim, bir dereceye kadar islilmiyeften sonraki devirler iginde gegerlidir. Zira Miisliiman Araplar birkag kugak sonra bir krsrm sosyal ve siyasi sebepler aynca, hig bir z.unan etkinlifini brrakmayan cahiliye devri gelenekleri ve Arabizmlr de tesiriyle siiratli bir gekilde da$rlmay4 hatta 5nkrlmaya yiiz tuttuklarr bir devirde, bu defa da Miisliiman Tiirkler, onlarrn imdadrna kogmuglardrr. Oni.imiizdeki sayfalarda gok daha ayrrntrh bir gekilde iizerinde durulacafr gpbi Miisliimon Tiirkler; islam milletleri camiasrnda zinde ve vurucu bir giig olarak girmelerinden sonra bu defa Araplar; ister istemez Tiirklerin, koruyucu gemsiyesi altrna girmigler, onlarrn parlak krhglarmrn giilgeleri altrnda milli varhk, izzet ve ikballerini koruyarak zamanrmrza kadar gelmiglerdir. Bu bakrmdan bugiin, Atlas Okyaffi$u sahillerinden Ba*a Kdfezine kadar yayrlan biittin bu genig coirafi mekanlarda kurulmug olan ki.igiik biiytik bir gok Arap devletiniry hepsinin hem Selguklz ve hem de Osmanltya ve onlarrn gahsrnda Miisliiman Tiirk milletitte sonsuz bir giikran ve minnet borcu olmahdu. Osmanltya, sd- YENi islam TARiHi ve TURI<TEN: I. 6I nihgeci gdzii ite bakmak giinahhr. Gaytehtllaha iloktmacak bir hailisedir, Cahiliye Deorioe istfrmi ilimler: Fakat Araplarrn yukarda da igaret edildifi gibi, Hz. Peygatnber ve islami devirlerden iince de kiikii tarihin derinliklerine doiru uzayrp giden gok eski bir tarihleri vardr' Onlann sosyal ve mederii yiinlerden ilkel ve ibtidai yagayrglarrm kapsayan islamiyet'ten onceki bu gok uzun devirlerine tarih ve edebiyat literatiiri.inde "Cfrhiliyet Deart" veya "Cahiliyet QaP" denilmektedir ki bu uzun devirlerin gtiphesiz Araplarrn dil, edebiyat, eski giir, hatta iirf, Adetleri eski yagayrglarr, ticari faaliyetleri ve bir bakrma gok ilkel dini inanglarrm giistermesi bakrmrndan onlarrn toplum ve ktiltiir hayatlarrnda gok ayrr bir yeri ve ozellisi vardrr(l8). Gerek Kut'an-t Kerim ve gerekse hadis-i geriflerde, Araplarrn dini anlamda karanhk devirlerinin bu mefhumla ifade edilmesine igaret eden gok aerk ibareler vardrr. Bununla beraber, bu kavram bir bakrma onlarrn saprkhktan do$rulu!a, hidayete, bedevilikten medeniliie dofru tekimtillerinin Eok koklii bir merhalesi olmugtur. Diier bir ifade ile is- I6miyet, onlann karanhkve aydrnhk devirleri arasrnda sanki aynadaki srr gibi bir fonksiyon ifa etrnig ve yeni bir devrin, oyle ki dtinya siyasi ve sosyal nizamrnr Miisliiman Araplarrn lehine olarak de$igtirecek btiyiik bir devrin dtini.im noktasr ve baglangrcr olmugtur. t8 Araplarm Cahiliye devri ile ilgili genis bilgi igin bkz. Qa$atay,N, islaln hncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Qap, Ankara, $ibli, Mevldna, /shm Tarihi gev. O. Rrza, istanbul, I. s Hitti, P.K. lskm Tarihi,Eev. S. Tu!, istanbul, 1980 L s

32 62. ZEKERiYAKiTAPqI Buraya kadar yaph$rmrz bu onemli izahlardan sonra kargrmrza gok onemli bir soru grkmaktadrr. O da; kdkii toti' hin iterinliklerindm kopup gelen bu "Cahiliye Deari" nin is' l6m tarihi ile ilgisi ned.it? Daha ae'k bir ifode ile Chhiliye deuri, eormsel isthm tarihinin bir paryost olarak giirmek ilo{- ru mud.ur? Bunu b iiy I e kabul etmek miimkiin miidiit? Hemen gunu ifade edelim ki; cahiliye devri" isl6m Tarihinin bir pargasr olmadrsr gibi, onun bir devamr da defildir. Zira Siyer ve istdtn Tarihi bize gore ayrr miistakil, biittin Miisliiman milletleri ilgilendiren bir ilimdir, bir tarihtir. O da di$er bir krsrm islami ilimler gibl mesela Tefsir, Hailis ve Etkth vs. ilmi gibi, olaylarrn zorlamasr ve kendi gartlarr ieinde Hz, Peygamber'in vefahndan sonra tegekkiil ehnig gerefli bir ilimdir. Esasen bunun boyle olmasr gerekmektedir. Nasrl ki islamiyet ten 6nce, cahiliye devri Araplan igin bir Tefsit, bir Ftkth, bir Hadis, bir Kel6n ve bir Teohid ilminden soz etmemiz mtimktin de$ilse bir Siyet ve isl6m Tardhi ilminden de soz etrnemiz miimkiin def,ildir. Bu ilimlerin hemen hepsi, islfrm itini bir kiilttir ve medeniyet hamfrlesi haline geldikten sonra, hem de gok btiyiik zaruretler sebebiyle tegekkiil etmig ve esaslan qok biiyiik gahgmalardan sonra ortaya konulmugtur. Bu ilimlerdi. Asrl kayna$ Ayet zte Hadisler, onlann ifade ettikleri yi,iksek hakikat ve mana zenginlikleri, bir diser ifade ile 'ildhi irade" ve "Peygatnber beyanlor{'ndan asrl maksadrn ne oldu$unu btiti,ini.iyle ortaya koymakhr. Bu islam alileri krlr krrk yararcasrna bir gayret iginde olmuglar, Tefsit, Hod'is, Ftkth v.s. gibi islami ilimler ve bundan da ote onlarn ilmi rchlahlartnl tespit etmigler, metoilolojisini ortaya koymug- YENi islam TARiHi ve TUNTLEN:T. 63 lar ve mi.istakil birer islfr.m dinihialine getirmiglerdir. Bugi'in bile olann insantistii bu gayret ve Eahgmalanm giirenler, okuyup anlayanlarrn hayret ve dehget ieinde gagillp kalmamalan miimkiin deiildir. Bu istfrm T arihi iginde bdyledir. islfun T arihi de; geleneksel Arap tarihi ve ktiltiirii, cahiliye devri gelenekleri de- Eil, o da oahy kiiltiiriine Ayet ve Hadislere dayanan bir ilimdir. Gergekte bu ilminde ana ekseninde Hz. Muhammed ve Omm biitiin insanhia "Peygamber" olarak giinderilmesi, islfrtn dini ae onun yayilmast, bandan soflra cereyan edm bag ddnitiiriicii olaylarm yu alitt$t gerefti islhmi bir ilim olmast guekirdi, Bu ilmin ana konulartndan birinin de; Hz. Peygamber'in "ilanlet reisli$i" nin bir deoatnt olarak "isl6m Hililfeti' ae onun Hz, Peygamber'in ebedi risaletinin maddi manada temsil edm iinemli bir makam olmast hasebiyle her ileoirile arcettifi iinem olmah iili. islhm Tarihinin Arabizmin Ktrca{ma itilmesi: Ne var ki difer islami ilimlerin aksine istdm Tarihi igin bu, higbir zarniul boyle olmamrgtrr. ilk islami devirlerde (I. ve IL asu) tegekkiil etnig olan Tefsit Hadis, vb. islami ilimler igin usul ve esaslar, bu ilimlerin metodolojisi geligtirilmig ve bu ilimlerin hepsinin birer miistakil ilim olmasrnrn yolu agrlmr gnr. Siy u v e isl6m T arihi igin aym geligmelerden sciz ehnemiz mtimkiin de$ildir. MeselA; ozellikle hadis ilmi ve usul-i.i hadiste gordii$iimi,iz "riodyet kriteileri" ayrrca "isndd" ve "Metin" mefhumu, islam tarihi olaylanm nakletmede yani asrl "olay" ve bununla ilgili rivayetlgri ortaya koyanlar hakkrnda kayda defer esaslar gok sa$lam bir gekilde tespit edilerek, isl6m Tarthinin modern bft "itim" olmasr yo-

33 64 o ZEKERIYAKITAPGI lunda fazlabh gayret sarf edilmemigtir. Nitekim S. Hizmet' linin de dedili gibi; "Siyer zte Megfrzi yazatlan, hailis ripi' yet kurallan (cerh ve tadil) esaslan ilo$tulhrstmda kitap yazmamtglnrdrr"{je) ' Buna sebepte Hz. Peygambu'in vefahru mtiteakip yeniden hortlama firsatr bulan "cdhiliye gelmeii" ve Araplann buna donmek iqin gosterdi$ sabrrszltktrr. Bundan maksadrmrz, Emeoi-Hagimi rekilbefi ve bu rekabeti en sonunda Emeoilef in kazanmasr idi. Emevi'lerin bu rekabeti kazanmalanyla Ehl-i Beyt ue Evl6il-i Rnsfile kargr takip ettikleri haksrz kottileme kampanyalarr, kollektif islam heyecant ve islam kardegliii yerine, hem de bir devlet politikasr olarak "Arabiztni" ikame etmeye kalkrgmalarr, islam tarihi igin bir felaket olmug ve onun vahiy ktiltiirtine dayah bir ilim olarak ortaya glcnasmr da onlemigtir. Neticede isliltn Tarihi miistakil bir ilim olarak geligneitifi oe bu firsatt kaqrihit igin, siyfrsi Atop tarihi bir manada isl6m Tarihi'nin yerini almtg ae bu biiyle asrlardr deaam etmig zte bu gilnlere kailar gelmietir. Ztua ibn ishak ( ) ibn nigam (ol. 217) ve onlarm yolundan giden daha bir nice ilk Siyer ve Megazi alimleri, konuya bu aerdan yani cahiliye gelene$i aersrndan yaklagtrklarr gibi, klasik islam tarihgileri mesela ibn A'sem el-kiifi, ibn Vaztf el-ya'kubi, el-mesud.i (itl. 957) onlarrn yollanndan yiiriimi.igler ve islam tarihini, cahiliye devri ve ananesinin bir devamr olarak ele almrglar ve islam tarihinin metodolojisi yoniinden higbir arayrgrn iginde olmamrylardrr. Klasik islam tarihgilerinin bu durumu modem Arap tarihgileri iginde gere Hizmetli, 5., isldm Tarihgili{i Uzertute, Ankara, 1981, s. 51. YENi ISLAM TARiHi ve i"urtler: I. 65 gerli olmug ve onlar bu geligmelerden her zaman memnun gortinmiiglerdir. B6ylece neylersiniz ki; Hz. Peygamber'in bi.itiin insanh$a "Peygaryber olarak gdnderihnesi" gibi, yiice ilahi risalet misyonu bir tarafa brrakrlmrg ve Hz. Muhammed (s.a.s.) efendimia bir dereceye kadar Hz. Mflsa'ya benzer bfu Arap Peygambert ohrak takdim edilme yoluna gidilmigtir. Bugtin bile bir gok Yah0di tarihgilerinin Hz. Mffsa'ya milli bir peygamber (Hayrr! Milli bir kahraman) olarak bakrglarr ile, bir gok Arap yazarlanrun Hz. Peygamber'e (milli bir peygamber olarak) bakrg agrlarr arasrnda pek f.azla bir fark yok gibidir, Nitekim bu konularda en cesur yorum yapan Arap tarihgilerinden biri olan P.K. Hitti; Hz. Peygambel'in Medine reformlan haklanda aynen gdyle demektediri "Bu Medine ilearinde Yeni Peygamber; Yahfidt oe Hristiyailarla biitiin iplert koparmtp isl6n dinini, hem Araplaghnntg, hetn de mitti- Iegtirmigtir"Qo). Neylersiniz ki bu kabil g<ivenist goriigleri yorumlamak bizler gibi gayr-i Arap tarihgiler igin kolay bir mesele olmadrir gibi, ayrrca gok btiyiik bir {iziintti kayna$r olmakta ve iman paydamrzr hige saymaktadrr. Oysa Hz. Peygamber; bu Medine doneminde yeni islam devleti ve onun asrl dayana$r olan gok uluslu kitle ntifusunun milletleraiasr miistakil islami gahsiyetini inga etmigtir. Bu gahsiyet binasrnrn yapr taglarr arasrnda Selman-r FArisi, Bilal-i Habegi,.suhayb er- Rumi ve Tiirk asilh Siireycilq frilesi gibi gegitlirkavimlere mensup daha bir gok gayr-i Arap ve fakat iman-r kavi kimse- 20 Hitti, P.K. The Arabs A Short History, P.36. "ln this Medinese period the Arabisation, the nationalisation of Isl6m was effected, The New Prophet broke with both Judaism and chistianiry..."

34 66. ZEKERIVA rirerqt ler vardrr ki bunlarrn her biri Hz. Peygamber'in agrn iltifat ve tevecctihlerine mazhar olmuqlardrr. Qiinkii onlar Hz' peygamber,in risaletinin evrenselliiinin gok canh gahitleri idi ve bund an/frz, Peygamber gok ayrr seving duyuyordu' Qafdag Arap yazat ve gizer taktmt s6ziim ona tarihgileli; mesela. R. Rrdi gibi, islfrn ilini ve Hz. Peygamberi govenize etrnede o kadar ileri gitrniglerdirki onlar bugiin bile istanbul'un Tiirkler tarafindan fethedildisini bir ti.irlii kabul etmemigler ve aek agrk onun hala "kifir Ttirkler"in elinde bulundusunu ve "asil fethin istanbul'u, Araplann-Tiitk egkiy frtantidan aldtktan s ortr & olaca{rnt" yazmtglardrr(21)' Onlara gore; istanbul'un fethedilmesi ile ilgili mesajlar, Hz. Peygamber tarafindan sadece Araplara verilmigtir. Bu bakrmdan Araplar; "istanbul'u k6.fir Tiitkletin ellerinden aldtklart zafiian itodrulan sdyleym Hz, Peygamber'in s Lzleride gergeklegmig olacakby''q2). Neylersiniz ki; Krtdiis' i; bu miibarek qehirleri 400 sene koruyan Ttirklerden aldrktari sonra 40 sene bile koruyamayan ve onu, Hz. Peygambelin miibarek ruhunu srzlatrrcasrna Yahudilere pegkeg qeken Araplalzs) ve bu sozde Arap yazarlarrna ne demeli? Biz onu okuyucular trrttzabrrakryoruz(2a)' 2r bkz. Re9id, R. Tefsint'l-Mertdr, Mrsrr, lx. s.447. ibn Kesir, Umdetii't-Tefsir, Tah. A.M. $6kir' Mrsrr' ll. s el-vdbil, Yusuf b. Abdullah, ESrAfii's'Saah, el-ihsa, 1990, s ' " $rrif Hiiseyin'in o$lu Feysalla, Yahudi Chaim Weiunann'ut lnndurada yapnfu gizli anlasma. Bu anlasma hakktnda genis bilgi igin bkz Antonius, G., The Arap Awakening, Newyork, 1965' P ' Bu kitabrn heniiz TUrkgeye tercume edilmemi6 olmasr bir talihsizliktir Z.K'?a Bu konularda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z. Hz Peygamber'in Hadislerinile Tiirkler, Konya, 2004, III. Kitap' s YENi ISLAM TARiHi ve TURKTENII. 67 Y az ail anmt zm Y akl a Etm H at al an : Bize gore madalyonun birde obiir ytizi.i vardrr: Acaba "cahiliye deari" dedi{imiz bu uzun deoirler gayr-i Arap ae fakat birgok Miisliimnn milletler igin ayru derecede dnemli midir? 6zetlikle milceruet ilmi aragttrmalann dqmda, acaba bu dwirler hhl6 isl6m tarihi qerqeuesinde ele ahnmah ae okullarda okutulmah mtdr? Bu bilgi y$mlarmm, islkm dininin kabul edilmesi ae Eegitli kaaimler arastnda yayilmasma kathst ne olmugtur? Bu ve bunun gibi daha birgok suallere bizim aemrzdan olumlu cevaplar vermek herhalde miimki.in de$ildir. Ne yazrk ki gimdiye kadar islam tarihi ile ilgili olarak yaprlan bunca gahgmalar incelendisinde bir dereceye kadar hassas olan bu noktalara gere$i kadar onem verilmedifi goriilmektedir. ilk devirlerden beri islam tarihi ile uiragan birgok krymetliyazarlar, belki IIz. Peygamber ve O'nun devrine (Asn Saadet) duyduklan ilgi kadar soz konusu cahiliyet devrine de ilgi gostermigler ve bu devirleri isldm Tarihi ger- Eevesi igine alarak gereekten de genig bilgiler vermiglerdir. islam Tarihi adr altrnda yayrnlanan bu kabil eserlerde, Arap yanmadasmrn gok genig bir gekilde co$rafyasrndan tutunuz d4 Araplarrn sosyal hayatlarr ve gifahi edebiyatlarr ve bu muhteva iginde nakledilen bir Eok tali olaylar, onlarrn orf, Adet ve ananeleri ile ilgili daha bir gok bilgiler, biiyiik bir teferruat ve agrn bir iyimserlikle nakledilmektedir. Halbuki bunlar, islam Tarihinin desil, daha ziyade siyasi Arap tarihinin konusudur. Boyle olmasr da gayet tabiidir. isthm Tarihi ve Hz, Muhammed'in hayahna ait yazrlan birgok ve gergekten de krymetli eserde ele ahnan ve okuyucu kitlelerine aktanlan bu genig bilgi yrgrnlannln umumi islam

35 68. ZEKERiVn rirneqt tarihi mtinderecah iginde ele almmast ve okuyuculara bu gekilde takdim edilmesi, islim Tarihi esprisini yozlaqtrrmak, hatta saptrrmaktan bagka bir gey defildir' Hele bu kabil bilgilerin genellikle bizlerin orf, Adet ve ananelerimize yabancr, milli ktiltiir ve telakkilerimize go$u zaman aykrn ve bir gok hallerde basdagmasrna imkan olmadrlr nazarl itibara ahmrsa meselenin iinemi kendili$inden bir kere daha ortaya grkmaktadrr. islam tarihinde goriilen bu agrnhfrn bir di$er yonti daha vardrr. O da trykr Cfrhiliye deari meselesinde gordiif,iimi.iz gibi bir gok Arap yazarlarrmrl isl6mtaihi'ni, Araplarrn islam Tarihindeki aktif devirleri ile srmrlandrrma gayreti iginde olmalandtr. Bu kabil yazatlara giire islam Tarihi Araplann Cahiliye devri ile baglamakta. Hz. Prygambelin hoyatt, ( ) Hulefa-i Rfrgiil'in devirleri, ( ) Emeailq (661,-750) ve Abbasilerin yil<rhq'l ile son bulmaktad:.n,. ( ) Bu muhtevada yazrlmrg bir gok eser ve mtielliflerin burada bir bir isimlerini vermek ancak konuyu dairtmak olur. isthmtarihini, siyasi Arap tarihi gergeve ve muhtevasrnda vermek ne kadar hata ise, bu ikinci tutum ve davramg y ani, Abb fr sil er' in M o {oll ar tarafrnd an yrkrlmasrndan sonra/ onun son buldufunu iddia etmek, daha agrk bir ifade ile islam Tarihini zenginlegtirmekten ziyade; krsrr bir dongti iginde grrprmp durmak, ona hizmeti gegen diier milletleri inkar etmek, dolayhsryla onu budamak, kiigiiltnekten bagka bir gey defildir. islam Tarihini sadece Araplarm y6n verdiii bir tarih haline getirmek, onu Araplann aktif devirleri ile srmrlandrrmamn hele, hele, islam dinine on asrr hizmet eden YENi islam TARiHi ve TURXLER: I. 69 Tiirkler' in bu btiyiik hizmetlerini gormemezlikten gelmenin hiisni.iniyet ve bu ilmin mantr$r ile uzak ve yakrndan hig bir ilgisi yoktur. Bu bakrmdartbiz diyoruz ki; isldm tafihi; bu dinin yiice gayelnine hizmet eilen nilletlerin, biiyiik hizmetleri ile nazal-t itibaro almarak belli esaslar dahilinde ymidmyaziltnaltdr. i s I 6m T arihinin Y eni den Y a ztlm a st : Bilindigi gibi Miisliiman Araplar, Hz. Peygamber'in vefatrndan sonra (632) Arabista.fl'tn Do$u, Bah ae Kuzeyi istikametlerinde girigtikleri fetih hareketleri ile istfrm Dinini ig krtaya ulaghrmrglar ve gok genig bir imparatorluk kurmuglardu. Daha sonralarr dini cogku, imani drygu ve islami cihat duygularrm dumura u$ratan Araplar; Tiirk ywtlnfl ve Orta Asya da dahil, yeni yeni fethedilen iilkelerden bir derya gibi akrp-gelen ganimetler sebebiyle, krsa zamanda bag dondiiriicii bir servet ve zenginlik elde etmigler, l.ahnglannr krnlarma sokmuglar ve kendilerini akrl almaz bir li.iktis, israf ve sefahet hayatrmn iginde bulmuglardrr. islami cihad ruhuyla gontilleri dop-dolu birinci ve ikinci nesiller gitrnig ve onlann yerini kendi zevk ve gehevi duygularrmn tatmininden bagka bir gey diigi.inmeyen yeru, grmank, kendini be- $'enmig bir nesil ortaya Ekmrgtrr. Evet ne ilgingtir ki; islami cihad ruhunu Eoktan kaybeden ve kendi kurduklarr devletin srnrrlarrnr dahi arhk kotuyamaz bir hale gelen Miisliiman Araplann imdadrna, bu defa bir kurtarrcrlar ordusu olarak Miishiman Tiirkler erigmigtir. Boylece Araplar Ttirklerin aktif olarak islam Tarihi devresine girmelerinden sonra yerlerini ister istemez Ttirklere buakrnak durumunda kalmrglardrr. Arhk bundan sonra

36 70. ZEKERiVA rir,arqt isthm Tarihini; Hz. Peygamber devri, islami gaza ve cihad ruhu esprisi ieinde devam ettirmek ve kutsal emanete yani, Onun "Ebedi Risfrlet misyonuna" sahip grkmak gorevi, Ti.irklere kalmrg oluyordu. Btitiin bu btiytik geligmeler sonurrr, Tiitk Tarihi, islfrm Tarihinin btiyiik, onemli vazgeeilmez bir biiltimii haline gelmigtir ki, 6niimiizdeki sayfalarda bu ilging konular ve geligmeler hakkrnda gok daha genig bilgiler verilecektir. Esasen bu kabil yaklagrm hatalan; isl6m Tarihi'nin, diier islami ilimler, mesela Tefsir, Hadis, Ftkthvs. gibi mtistakil bir ilim olduiu, ve bunun bir realite olarak hala kabul edilmedifi ve ozelliklerinin bu igin ehilleri tarafindan yeteri' kadar tartrgrhp bir gortig birli$ine varrlmamasrndan kaynaklanmaktadrr. Bu bakrm dart isl 6m T arihi; siyasi Arap Tarihinin bir devamr olmaktan grkarilmah, Ona Araplarla kaim, bir nevi Miisliiman Araplarrn tarih gozii ile balalmaktan vazgegilmelidir. Ayrrc4 islam Tarihini, Araplann, islam Tarihindeki aktif devirleri ile srnrrlandrrma gayretleri terk edilmeli ve bu konulara yeni bir bakrg aersr kazandrrrlmahdrr. Bunun igin de; Siyer ve isldm Tarihi, gayri Arap ae fnkat bir qok Milslilman milletler ve onlartn sosyal yapilan da nazart itibara almarak daha rasyonel ae gok daha objektif bir gekilde yeniden yazilmah rte bu umumi QerEeae igine girecek konular yeniden tespit edilmelidir. Boylece; islam Dini ve ki.iltiirti daha berrak bir gekilde ele ahnacak, milli kiilti.irtimi.izle daha kolayca meczolup ferdi ve sosyal btinyemizi ayakta tutan gok kuwetli bir terkip viicuda getirecektir. YENi islam TARiHi ve turrlrn l. 7l Zira buna her geyden once bizim, ydnt Miisliiman Tibk milletinin ihttyacr vardrr. Tiirk milleti on asrr krhcrnt bu espri iginde kullanmrg, Emeztiler ve Abbhsiletin yarr stra belki onlardan gok daha yi.ice gayelere hizmet eden Selguklu ve Osmanlr imparatorluklarrnr kurmugtur. Selguklu ve Osmanh devirleride umfimi islam Tarihi gergevesinde ifade edilmeli ve onlann biiyiik hizrnetleri, Hz, Peygambelin ebedi risilet misyonu iginde deierlendirilmelidir. Qiinkii bize gore; Mekke'yi fetheden ruh, Kudiis'ii fethetmiptir. Kudiis'te, Bizans'rn, Hdstiyanh{tn kargtana dikilen il6hi gil1, Malazgitt'de ona' en bilyiik darbeyi aurmugtur. (1,071) Daha sonra ayru ruh istanbulu feth etmig oe Hz. Peygamber'in giisterdifi biiyiik hedefi ele geeirmigtir. Khbe'nin damtnda Allah- 'm ululu{unu biitiin insanhfia duyurmaya galryan BilALi Habegi, aradan asrlsr geetikten sonra bu defa Ulubath Ulu Hssan sur etinde ist anb ui surlart iizerinde gdriilmi)g ti)r. DiSer taraftan Hz. Peygamber, Mekke'yi fethettikten sonra Kfr.be'nin kutsal harimine sr$rnan Mekkeli mi.icrimleri serbest brraktrsr gibi, Fatih Sultan'da Ayasofya'mn karanhk log kubbeleri altrna sr$rnan ve oliimle pengelegen Bizansh Rahiplere aym asaleti gostermig ve onlarrn hepsini serbest brralrnrghr. Qiinkii Sultan Fatih bu ruh yticelisnibizzathz. Peygamber'den almrgtr. Gori.iltiyor ki; islfr.m Tarihine yon veren bu biiyi.ik olaylarda ruh aymdrr, ancak bayrak ve krhng dolaysryla emanet el de$igtirmigtir. Standart isl6m T arihinin 6 zetlikleri: Gergekte islam Tarihinin yeniden yazrlmasr metodolojik usullerin tespit edilmesi ve"standarf" bir hale getirilmesi ve buna esas olan olaylarrn tespit edilmesi veya kriterlerinin

37 72. ZEKERiVerirnnql ortaya konulmast oyle kolay bir mesele de deiildir. Bunun igin konunun her ttirli.i taassuptan uzak bir gekilde ele ahnmasr, gok etraflr bir gekilde diigiiniilmesi, ve ona gok genig bir aqrdan yaklagrlmasr gerekmektedir. Yine de boyle bir tarihin yazrlmasr bir krsrm esaslara gore olmahdrr. Bunun iginde bazr ciddi kriterleri tespit edilmeli, olaylar buna gore de$erlendirilmeli, hatta isl6m Tarihinin devirleri genel tarihte olduiu grbi bu kriterlerin rgr$r altrnda )/eniden tespit edilmeli ve ortaya konulmahdrr. Bu kriterler,'tespit edebildisimiz karadr ile gunlardrr; l-siyer, Hz. Peygamber'in gahsi hayatt, yiiksek ahld.kl, islilmiyeti tebli! 7)e onu yayffia. miicadelesindeki azmi, bunun tarihe mal obnug olaylan oe btmun daha sonraki deairterite bir politika olarak uygulantgt, ll-hz. Peygatnbn'in "ebedi rishlet misyonu", ga.za ae cihad tahu, bunun guura, daha sonra kurulan isl6m iteoletleri ve Miisliiman'fatihleri ae istfrmi fetih hareketlniinin bu yiiksek ideal igind.e de{erlendirilmesi. lll-hz. Peygamber'in Medinede kurilu[u ilk istfrm Deoleti O'nun komgu devletlerle olan temel politikast, Hz, Peyganber'in iran, B.izans, ae Tiirklere karyt takmd.tit taor ae bu politikanm Miislihnan fatihl* tnrafindan ele ahnmqst oe ol nylann bu ogtitan dederlendirilmesi; ly-hz, Peygamber'in kmdi zamanda Miisliiman olan gayri Arap;loru giisterdi{i ncak ilgi Yahudi Rum, Habeg, iran, Tiirk ue di{er kaaitnlqilm kim olursa olsun biitiin Miisliimanlon fuicaklayan gtobal "iirlt net politikasl' iitntnet birli{inin halifmin gahsmila temsil eililmesi ae bunun eztrensel bir p olitik a ol ar ak uy gul anm a st, YENi islam TARiHi ve TUNTTSR:I. 73 Y-Hz, Peygamber'in maneai oarh{tntn deuamt otutn dealet reislidinin siydsi platfotmila temsil edilmesi demek olan Halife'ue isl6m Hilafetinin otiiinal bir miiessese olatak kq.bul edilmesi, insanltk ae islfrm Tarihine yi)n aeren biiyiik diinya olaylannm ist6m Hilfrfetinin ana ekseni etraf"mila dedeflenilirilmesi VliilAm HilAfetinin daha sonr aki ileaiilq de S ele*lu Tiirklri o e onlardan sonra Osmanh Tiirklerine gegtiii nazar-t itibara ahnarak, Tilrklerin isl6m Hililfetini elluinde bulunduriluklan uztm astrlar iginde cereqafl edm kiiklii olaylann, ist6m Tarihinin kmdine has stcak, samimi ue dini hattast iginite ymiilen ele almtnasr oe ymi bir iislupla kaleme alm' tnas, Yll-islfrm Tarihinin bu il6hi hilkfet miiessesesinin oarhk oe deaamr ile stnrlandtimast, Qsmanh cihan dettletinin ytktlmast oe islfrm H{tilfetinin kalihnlmast ile afi* islfrtn Tarihinde son buhnue' olmastdtt,' Bizim islam Tarihinin yeniden yazrlmasr ve srrurlarrnrn tespit edilmesi, daha agrk bir ifade ile "Standart" bir hale getirilmesi ile ilgili olarak tespit etti$imiz kriterler bunlardrr. MAmAfih btitiin bunlar yeni bir sa$ duyu ile nazar-r itibara alrndr$rnda Hz. Peygamber'in Hayah. ve isl6m Tarihi yazmarun, oyle kolay bir gey olmadrf,r ve bunun bir ilim, bir ehliyet ve deha igi oldu$u, gok a$rr, mesuliyetlerinin bulundugu ve ner onune geienin kalemi eline ahp Islim Tarihi yazmaya kalkrgmamasr gerektili kendili$inden ortaya grkmaktadrr. Bu arada hemen qunu bir kere daha itiraf edelim ki; Osfianh Dealetinin yrkrlmasr; Kqbelilda Hz. Hiiseyin'in

38 74. ZEKERiVA rirerql gehit edilmesi ve Peygamber nesline vurulan en btiyiik darbeden sonra, eminim ki islfrm Tnrihinin gergekten de en acr olaylanndan biridir. Osmanhlann Tarih sahnesinden gekilmeleri ile sadece islilm Tarihi son bulmamrg, Hz. Peygambey'in tam on iig asrrdan beri devam edip gelmekte olan islam timmetinin bagrndaki manevi varhsrmn, fiili temsilcili$ de son bulmuqtur ki bu, gergektende insant kahreden acr bir olaydrr. islam tarihinde "Ruh'uNebiyi" iizen, Onu miibarek kabrinde kahreden bundan daha biiytik bundan daha acr bir olay yoktur. Bu baknntndan Tihk mitleti, islkm Diinyast zte yeryiiziinde yaga.ya.n biitiin Miislilmanlar, bunu fuig bir zaman unutmamnlrdtr, Onlar Osmanh isl6m ileoletinin yt' kilmastnt, koloniyalizm ae ernperya.lizmi kiitiileme giittii olarak kabul ae il6n etmelidirlq. Bu cihnledm olmak iizere isldm iilkeleri, hig olmazsa bunun guurunda olanlal bunun igin ciildi ytl diiniimleri tertip ebneli, uluslararast toplanh, seminer ae konferanslar diizenlemelidir. Zira Aorupa; istonbul'u fethedm oe Bizanst ytkanlart higbir zatnan tmutmamte ae onun ytkthgmt bir kan daoast haline getirmig oe Osmanltdanher aesile ile intikamffit almak istemigtir, islam Tarihinin yeniden yazrlmasr ve Ttirklerin on asrr islam Dininin aziz olmasr yolunda yaptrklarr bi.iyiik hizmetlerinin bu umumi gereeve iqinde ele ahnmasr yolunda yaptr- $rmrz aeklamalar burada son bulmugtur. Bundan sonraki sayfalarda islam tarihgilerine gore siyasi ve dini hakimiyet meselesi iizerinde durulacak ve bu onemli konunun genel bir deierlendirilmesi yaprlacaktrr. III. israu pinitrlitt sivasi VEYA pili HAKiMiYETi MESELESi KI o sik KaY n akl ann D utumu Siyasi Fetih Hareketletine Gmel Bir BaktE: Siyasi Arap tarihinin Siyu ve islfrm tarihi ile olan iliqkileri ve islam tarihinin yeniden yazrlmast ve standart bir hale getirilmesi yolunda yapfip:rmtz bu genig izahlardan sonra gimdi de yine bunun kadar onemli bir diier mesele iizerinde durmak istiyoruz. O da, tespit edebildifimiz kadarr ile, islam Dininin siy6.si veya dini hhkimiyeti meselesi, bu iki mefhumun; bir biri ile iligkisi, siyasi ve dini hakimiyet meselesine giini.imiiz islam tarihi yazarlarrnrn yaklagrmlarr bakrg agrlarr hatta bir dereceye kadar onlann bu meselelerde diigti.ikler geligkiler ve klasik islam tarihi kaynaklarrn ieinde bulundu$u grkmaz durumlardrr' Hemen gunu ifade edelim ki islam dininin biri "siya' si" deseri "dini" olmak i.izere iki ttirlii hakimiyet gekli bulunmaktrr. Siyasi hakimiyef Miisliiman Fatihler oe dealet adamlanntn islfrm dealetinin stntrlartnt genieletmek, y eni yeni iilkeler fethetmek, parlak ve ganh dini zafetler kazanmak, Ean ae gdhretlerini diinyalata duyunnak, biiyiik ganimetler, sercet tse zmginlikler elde etmek ve dealet gelirleti srtrmakhr. Oncelikli gayesi ilealetin ekonomik tefahmr' yiikseltmek igin oergi gelitletini arhtmak zte yeni anlagtna' lailo inaniltnaz sentet ae zmginlikler elile etmektit. Dini hakimiyet ise; higbir siyasi oe ekonomik Ekar gdzetmeksizin, bu igin Allah kahndaki ecrine tte seaabtna 75

39 76. ZEKERIYA KITAPQI inanarak, islfrtn dininin ymi ymi fetheililm illkelerde dahil' higbit siyasi stnr tanttnakstztn, yeili halk arastnd.a yayilmast, insanlann biiyiik kafileler halinde Miisliiman obnalan, islfrm ilininin bwalarda kolektif bit heyecan haline gelmesi, insanlann gdnliine, Allahm hiililyetine giilen yolun agrlmasr, yer yiiziinde iman hakhniyetinin kutulmast, bundan ila iite istdm dinininbir inang olarak gi)ttiillere oe kalplere hakim olmast, onun ahlhk oe muamelltma ait ilahi prmsiplu isliltn geraitinin bir hayat tant olarak yaganmastdtl.). Bunlann ikisi de nihai amag ve gaye bakrmrndan bir birinden tamamen farkh olaylardrr. Ne varki; gerek Klasik ve gerekse giiniimiiz islfr.m tarihgileri; islam dininin biri slynsi ve diferi dini olan bu iki tip hakimiyet ttirtinti hiqbir gekilde gdzetnemigler ve bunu goz ardr ederek diigiinmek bile istememiglerdir. Onlar; islam dini adrna sadece ve yalmz bu siyasi fetihler ve kazamlan parlak zaferlerden bahsetmigler ve islam tarihini ister istemez govenist bir "kahra' manlar tarihi'haline getinniglerdir. Bu giiomist bir davranrgtr. Bu bir manada islam tarihinin Arabize eililmesi idi. Zira bu kahramanlann gop,u (Emeailq ileori) giiphesiz Araptt, Araplarm bundan baglan goklere defercesine gurur duymalarr lazrmdr. Nitekim oylede olmugtur. Bugiin bile Arap tarihgileri bundan agrn bir gekilde gururlanmakta ve cahiliye Bu meseleler; Dokuz Eylttt tn. rtantyat Fakiiltesi tarafindan Eltiil 1985 tarihinde diizenlenen "(Jluslararan Birinci isldm Araslvmalan Sempo ywnuna (lzmir) taraftmtzdan "islint Tarihinin Bugtinkii Meseleri" adryla bir tebli{ olara sunuhnus, konunun usnant bir gok w- bana ve kendi ilim adamlarunq tarafinda ilgi ile tarustlmqut. Bu tebli{ metinleri ve tartqmalar daha sonra bir kitap olarak yaymlanmrynr Z.K. YENi islam TARiHi ve turrtnn:t. 77 devri rrkgrhk duygulannt bir manada da olsa bunlarla tatmin etmektedirler., $u bir gergektir ki Hz. Muhammed'in vefahnt mi.iteakip ozellikle Halife Hz. Omer devrinde ( ) girigilen fetih harek'etleri sayesinde islilmiyet, Arap yarrmadasrmn drgrna tagmrg Mtst fethedilmig ve Suriye de Bizans hakimiyetine son verilmigtir. Di$er taraftan yine bu devirde asrrhk Si.shnt imparatorludu; Kfrilisiye (636), CelfilA ($7) ve son olarak Nihfuamt $a\ de cereyan eden harplerden sonra giikmiig ve iran topraklart biitiini,iyle Miisltiman Araplarrn eline geqmigtir. Yine Emeztiler ileafinile ozellikle Velid b. Abdiil Melik'in hilafeti zamarunda ( ) Arap yartmadasrnrn Bntt, Kuzey ve Do{u istikametinde ve gergekten de liyakatli komutanlarrn sevk ve idaresi altrnda yeni ve bagarrh fetih hareketlerine girigilmig ve iig krtada yeni, yeni bir gok iilkeler fethedilmigtir. Haddizatmda bu, gok daha onceden olmasr beklenen bir patlama idi. Hatta bu patlamayr Sdmi Araplann, Arabistan yarrmadasrmn drqrna bir nevi g69 etmesi olarak tavsif eden yazarlar dahi insanhk tarihinin gok ender olarak kaydefti$i bu biiyiik patlama ile birlikte girigilen fetih hareketleri ve kazamlan parlak zaferler sayesinde Arap siyasi hakimiyetinin srmrlarr dosuda Orto Asya bozktrlarrndan batrda Atlas Okganusz sahillerine kadar gok genig bir sahaya yayrlmrq bulunuyordu. Hatta ispanya dahil, Prene da$lanna kadar olan bugiinki.i Aarupa'nm biiytik krsmr bu siyasi hakimiyet srmrlan igine girmigtir. $iiphesiz bl, Miisliiman Araplar igin tarihte 26 Caetani, L., lshm Tarihi, Qev. H. Cehid, istanbul, 1924, X, s Hitti, P.K. A.g.e., s. 62.

40 78. ZEKERIYAKiTAPqI egi ve benzeri olmayan bag dondiiriicti bir geligme ve diinya siyasi coirafyasrm bi.iytik olgiide islamiyet'in lehine deiigtirecek gok biiytik, tarihi bir olaydr. Boylece islfrm dininin, Htilstiyanh{tz yerine Aarupanm kollektif dini olmasrnrn yolu da agrlmrg oluyordu(27). 6yle ya; Hz. Peygamberin iistiin gayretleri oe islfrm ditinin yiice deierleri sfryesinde beileai zte ayriltkgt Araplar; teahid potasrnda uiy erek birlepmiglel biitiinlenmigler, y eni bir gahsiyet kazanmr.glal bundan da iite, gok ktsa bir zamanda derlmip toparlanarak tarihi, tnilli ve ticfrri hastmlan olan iran ae Bizanslilann tepesine gelik bir yutnruk gibi inmiglerdir, Milslilman Araplal bu shyeile gitngekleri ondtrannal sesleri zte kiltng goktrhlan ile hem idi.m dininin giir sadasq hem de kendi milli seslrini ilk defa koca bir d.iinyay a duyuxmug oluy orl ar dt, isl6m T arthgileri a e Arap Kahramanh{t: Ne var ki ilk devirlerden zamammrza kadar gelmig gegmig olan islhm turthgiteri ve gaidag yazarlar, islamiyet neuruna igte Araplarrn ilk hicret asrrlarrnda (L ve IL asrr) gergeklegtirdikleri bu siyasi fetihler ve btiyiik zaferler tizerinde durmuglar ve bu konularda belki onbinler, belki yiiz binlere var;m. eserler yazmrglar ve islam tarihini nerede ise, hemde Itizumsuz bir gekilde "YanEfsfrneoi Arap KahramanlanTarihi" haline getirmiglerdir. Qtinkti, fuan Kisralanna diz goktiiren ve Bizans Kayserlrine boyun e$diren, hep bu ganh milli "Arap Kahratnanlan" idi. 27 Bu konularda genel bir dederlendirme igin bkz. Nehru, J., Glimpses ot World History, London, 1949, P. 146 Instead of Christianitys Islam would then have became the religion ofeurope. YENi islam TARiHi ve turktnn:r' 79 Krlasik islam tarihqileri, ozellikle el-vakidi (61. S23) bunlarrn en onde gelen eli bayrakhlarr arasrndadrr. Onun "Fiitithu'g-$jam" adrndaki eserini bir kere okuyanlar, bize belki on kere hak vereceklerdir' Krlasik islam tarihgileri, islam tarihin.i "yan Efshnni Arap Kahramanlan TAfihi" h Iine getirmede o kadar ileri gitrniglerdirki; onlar defil, kazanrlan parlak zaferle\ fethedilen iilkeler hatta ele gegirilen gehirler hakkrnda "Fetih Kitaplan" yazmrglar ve bu gehirleri fethedenlerin kahramanhklarr h4kkrnda kendilerinin dahi inanmadrklan mtibalaiah bilgiler vermigler ve gok giiliine durumlara diigmiiglerdir. Bu Arap askerlerinin her birisi sanki bir "Herkiil-ii Yttnani" veya bir "Riistem-i i7s1f" iqiqil. Daha sonraki devirlerde gelen Arap yazarlarr ve tarihqileri, krlasik islam Tarihgilerinin aehklarr bu bedbaht yolda yiiriimeye devam etmigler ve onlann ortaya koyduklarr lejanderi "Arap Kahramanl$tnl'gok daha parlak ve bunu herkese ozendirecek bir hale getirmiglerdir. Boylece ve bir di$er ifade ile'tkronoloii" tarihgilerimizin ortaya koymug olduklarr "Atap Kahtamanlart" irrtaitntn bir bagka varyanh ztunanunrza kadar gelmig oluyordu. Evet bu ganh Arap islam tarihi kahramanlarr HulefA-i RAgidin devrinde ( ) mesela; Irak fanhi Helid b. ei- Velid, iran tdnhi Saad b. Ebi Vakkas, Mtstr FAtihi Amr b. el-as idi. Daha sonra Emeviler devrinde, (661'-750) AEait Tiirkistan fatihi Kuteybe b. Miislim, Kuzey Afrika finhi Musi b., Nusayr ve ispanya fatihi Tink b. ziy6'd ortaya grkmrglar ve qok gerefli bir Arap islam komutam olmuglardrr.

41 80. ZEKERIYA KITAPCI Ne yazrk ki, daha sonralarr Arap diinyasrnda bir gok liderler; islam'rn ilk devirlerinde btiyi,ik zafetlet kazanan bu "Yan Efsaneai Arap Kahramanlatt ta" tizenmigler ve kendi tilkelerini deiil, koca Arap di.inyasrnln ganh birer kurtancrlarr olarak ortaya grkmrglardrr. Ne yazrkki bu gapsrz liderlerin kendi tarihi hatalarrndan kaynaklanan yiiklti faturalar'rn hepsini zavalh Miisliiman Arap halkr, odemek zorunda kalmrg ve bu onlara gok a$rra mal olmugtur: igte $erif Hiiseyn, Hicfrzda, CemAl Abdii'n-NAst Mtsrr'da, Muammer el-kaddafi Libyo'da, Saddam Hiiseyn f- tak'ta() hep bu maksad igin ortaya grkmtglar, bunlarrn hepsi o tarihi "Arap isl6m Kohramanh/tna" soyunmuglar, bunlarrn hepsi sozde Arap diinyasrru kurtannaya gahgmrglardrr. Bunlarm kafasrnda koca bir ham hayal yatryordu. Oda, Basra kisrtezinden Atlas okyanusu sahillerine kadar yayrlan Arap dtinyasmr g6venizme varan bir cahiliye devri ve Arap milliyetgiliii ile aya$a kaldrrmak, onlan birlegtirmek ve Emepiler ileorinile olduf,u gibi, koca bir Arap imparatorlufu kurmak ve onun mutlak baqkam olmaktr. Neylersinizki, Miisliiman Tiirke diigmanhkta yang eden bu Arap dtinyasr liderlerinin her biri zavalh, Miisliiman Arap kardeglerimiz igin ayrr bir felaketin miijdecileri olmuglar ve onlann gosu bir cehennem tagr gibi layrk olduklarr yere yuvarlamp gitmiglerdir. - Nitekim sekiz senelik iran-lrak harbi siiresince ( ) biittin lrak kirle ileti1im araglan, bann, radyo ve televizyonlan Saddam Hiiseyin'den Kildisiye fatihi, yani lkinci Saad b. Ebi Vukkas olarak bahsetrnislerdir z.k. YENi ISL.AM TARiHi ve TUNTTER: I.. 81 Siy 6si Hakimiy et Mefhutnun Y onltg AnlaEtbnax: Eve! islam tarihgilerinin, siyasi sahalarda kazarulan bu parlak zaferleri yorumlamada igine diigmiig olduklan bir di$er hendikap daha vardrr. Oda yazarlanmzln yeni, yeni fethedilen bu genig tilkelerde ve fethi mi.iteakip yrllarda isl6m dininin sessiz sedasrz gergeklegtirdifi btiyiik dini inkrlabrn hala farkrna varamarnrg olmalarrdrr. Halbukl krsa zamanda bu genig topraklarda kurulan siyfrst hhkbniyeti zamanla itini hhkimiyet takip etmig ve islamiyet kendi gartlan iginde, birgok millet ve gegitli akide ve inanglarla yaph$r uzun ve getin miicadelelerden sonra, cihangiimul bir din olmugtur. Siyasi Arap hakimiyeti birkag asrr sonra yrkrhp gittiii halde eski diinya krtalannda kurulan dini hakimiyet zarnanlmlza kadar devam etmigtir. Bugtin bile islamiyet diinya niifusunun iigte birinin resmi dinidir. Mtisliimanlarrn sayrsr artrk milyarlarla ifade edilir olmugfur. Yine bugtin bile isl6m dini, kargrlaqtr$r birgok zorluklar, talihsizlikler ve mahrumiyetlere raimen iistelik maddi ve siyasi pek fazla bir destek gormedi$i halde, di.inyanrn bir gok yerinde diler dinlere nazaran gok daha siiratli bir gekilde yayrlmaktadrr. Nitekim islfrmiyet'in dtinyamn bir gok tilkelerinde ozellikle siyah Afrika kttasmda kazandrir baganlar bu gerge$i agrkga ortaya koymaktadr. Zira, Afrika'da bir kiginin hrristiyan olmasrna kargrhk bugtin beg kigi Mtisli.iman olmaktadrr(2e). to Kitapqr 2., Siydh Kta Afrikada ishmiyet, Tiirkistan Milti Tarih ve Kiiltiir Davanuun Meseleleri, istanbul, 1993.

42 82. ZEKERiYA rcit,etqt isliltniyettn dini sahada kazandrfr bu biiyiik zaferler ve bolgesel bir din olmaktan grkarak krtalararasr bir din olma hiiviyeti kazamncaya kadar gegirdi$ safhalar, maalesef daha tam bir objektiflik iginde, realist iilgiilerle de$erlendirilmig ve bir sentezi yaprlarak ilim diinyasrmn miinakaqasma sunulamamrgtrr. Boyle umumi ve doiru bir de$erlendirmenin yaprlabilmesi ise ancah islamiyet'in siyasi fetihler drgmda nasil ve hangi gartlarla yayrldrfrm ve onun kazandr$r bu parlak baganmn srrlarrm ortaya koyan gok ciddi ve titiz gahgmalarla mtimktindtir. Aksi takdirde ileri siirtilen bu nevi fikir ve mi.italaalar indi olmaktan ileri gidemeyecefi gibi bu kanaat ve goriiglerin ilmi olmasrna ve gergek manada bir hakikatr yansrtmasrna da imkan yoktur. Tiirktertn Miisliimanbit Meselesi ae Biiyiik Hata: Aynr iimidsiz durum ne yazrk kititukln'inmiisliiman olugu iginde stiz konusudur. Krhcrru tam on asrt islfrm Dininin aziz olmasr ve yiicelisine adayan, ilay-r kelimetullah ve Kuran'tn bayraktarhsr yolunda. milyonlarca gehid veren, bu ulurda karu nehirler gibi akan, kemikleri daitar gibi yrirhp kalan, tistelik istam kiilti.ir ve medeniyetinin en biiyiik mimarlarrndan biri olan, bu biiytik kiiltiir ve medeniyeti daha biiyiik colrafi iklim ve krtalara tagryan Tiirk milletinin nasrl ve hangi gartlar altrnda Mi.isli.iman olduiu hala bilinmemektedir. Bu 6nemli konularda yayrnlanmrg bir tek ciddi kitap dahi yoktur. Bu yonde yaprlan gal4malar milli gururumuzu okqamaktan ileri gitmeyen makale ve guraya buraya srkrgtrnlmig tutarsrz giiriiglerdir ki'bunlarl ilmi olarak kabul ve isabet YENI islam TARiHi ve TURTLER: I. 83 etmek kolay bir i9 defildir. Tiirk tarihqilerin bu hususlardaki ihmali bize gore her tiirlii takdirin iistiindedir. Mamafih, Ttirkler'in Miisliiman olmalarrm bizim bir krsrm akl-r evvel tarihgilerimiz; bizim daha ziyade "Talos Nazariyesi" diyebilecef,{miz bir giirtigle yani 750'li yrllarda Qia srrur boylarrnda ve iki Tiirk beyi arasmda grkan bir anlagamamazhk dolayrsryla patlak veren "Talas Saaagl' ile izah etneye kalkrgmrglardrr(m). Hakikat-r halde bu Talas savagrrun hig bir dini yonti olmadrir gibi, Tiirklerin Mi,isli,imanhir ile uzaktan yakrndan en ufak bir ilgisi de yoktur ve tamamen siyasi bir olaydrr. Cutnhuriyetin ilk yrllanndaki agur Tiirkgtiliik akrmrnrn ilim Alemine bir nevi yansrmasr ve ilmin politize edilmesi olarak kabul edece$imiz bdyle bir goriigii ortaya atanlar; dnha sonralan, dinile Ttirkgiiliiie gibnek, Kuran-t Kertm'in Tihkge olmosq Ezantn Tifukge okunmast, Allnh'm emrettifr ibddetlerin Tiirkge yapilmast gibi, dinde hakikaten agnt sayilabilecek bir ktsrn beilbaht geligmelue yol aeruglardtr ki bu gok biiyiik bir hat6 idi. Onlann bu hatalan Miisliiman holktmrza gok adra mdl olmughr. Mdm6fih, bu k6bil sa.gtta-sapmt gdriigleri ortaya atonlar oe ihtiyor ak sagh, ak sokalh tarih baboyt kmdi ktslr giiriigleri igin bir yalana. Edhid d.uramuna koyanlor yine 30 Yrldrz, H.D., islrtmiyet ve Tlirkler, lstanbul, 1976, s. 38. Turan, O., Tilrk Cihan Hakilniyeti Metkfiresi Tarihi, istanbul, l9?8. (ilgili bahisler) Danrgmenr, i.n., fhr* Irh Nigirt Mlislilnan Olda, Konya, Arsal, S.M.,?Url< Hukuk Tarihi ve Hukuk, lstanbul, gel, 8., Tiirk Kiiltliriiniin Geligme Qaflan, Ankara, inan, A., Tarihte ve BugUn $amanizm, Ankara, Seving, N., Ttirklerfu hlhmiyete Gegigini Kotaylagnran Sebepler, TUrk Diinyasr Ara$tlrma Dergisi, istanbul. 1980, sy. 4. s. 7.

43 84. ZEKERiYArirAnqt tarihin omuzlanna yiiklediii bu biiyiik mesfiliyetle bit yiice Meoldnm huzurana, bir hesap tte kitap giiniine gekilip gitmiglerdir. T iirkl er N a s il Mii s liim an O lmug htr : GerEekte Tiirkler kahir bir ekseriyetle Miisltiman ol' muglardrr. Onlarrn Mtisliimanh$r, Tu.rk milleti, isl6m itini zte Muhammed iinmeti ve biitiin insanh{tn haynna en tinemli olaylarrndan biri, bagh bagrna biiyiik bir olaydlr. Zfta bizim bir bagka vesile ile beyan ettif,{miz gibi; insanhk tarihi bir kisrm ibret verici biiyiik kiilli olaylarla doludur. Bazen bu olaylar zahirde gok basit bir olay gibi gortilmtig olmalarrna raimen, sonralan tarihin akrgmr temamen def,igtirmig insanh$rn varhk ve mukadderatr i.izerinde gok derin ve kiilli tesirler brrakmrglardrr. E$er bu biiytik olaylardan netice itibarr ile en Birincisi; itiitryanmhali bir bdlgesind.e, bir giil ik' Iimi Arobistanda, basit ae fakat gercfli bir aileden gelmig iimmi bir yetimin, yani Hz, Muhammed'in biitiin insanbia }Jrak "Peygamber" olarak gdnderilmesi ise, ikincisi; hig EltPhesiz d.iyebiliriz ki, Tiirklertn Miislihnan ohnalan oe patlak kilmglannt kotkmadan gekinmeden Allah'm dininin yiicelme si y olunda a d am al an dtr. Bundan sonradrr ki Tiirkler, islam Dinine biitiin varlrklarr ile sahip Ekmrglar, kendilerini bu Yiice d.in ve yijce misyona vakfetmigler, emaneti Araplardan teslim alarak "ilayt kelimetullah" bayrasrm yeni yeni iklimlerde dalgalandrrmrglardrr. D{inya islam hakimiyetine giden yol, ancak Miisliiman Tilrkler sayesinde agrlmrg ve isl6m Dini; gltcidrnn kimsenin agamayacair siyasi bir giig ve bir "diinya flizaftn" olmugtur. Evet boylesine biiyiik, islam milletlerf hatta in- YENI islam TARiHi ve TUnrLEn: I. 85 sanhk igin boylesine ijnemli olan kiilli bir olayr, Talas Nazariyesi gibi boyle tutarsrz, gayr-r ciddi g<iriiglerle izah etryrek ve bir ozenti havasr vermek, bu biiyiik meseleyi de hafife almak ve dejenere etnekten baghca bir gey deiildir. Tiirkler dtinyada hig bir millete nasip olmayan bir go- Sunlukla Miisliiman olmuglardrr. Ancak bu bi,iytik olay;6nce ilfrhi irhilenin bunu anu etmig olmast, bir ktstm sosyal, siydsi, ekonomik gartlarm bir araya geltnesi, bu gartlann zorlamail, Miisliiman Ffrtihlerin gayreti, tiiccar Miisliimanlann faaliyetleri, buna ciildi olarak giiniil oumig bir gok erenlfr, eoliyillannhinmet ae bereketi, dentig gdzilnin sonsuz bir agkla, bir giiniil cogkusu iginde buhidfryet megalesini Tiirklnin gdnliinile tuhtgtwtnaya galtgmalan, bir g\niil ert olaruk oba, oba gezip ilolagntalan, Tiirk Hakanlanntn ilmge arayqlan, Ymi Dini tqcih etmeleri oe "khfir Tiirklere,' karyt smelerce siirm biiyiik cihdil ae miicfrileleleri sonuan miimkiin olmughtr, Oyleki bu ameliye tam iig ytiz sene siirmiigtiir. Ayrrca Tiirklerin Mtisliiman olmalannda kutsal bir hayr miiessesesi olan "Ribatlur"rnda gok onemli bir yeri olmugtur. ilk dnceleri Baykent'te kurulan ve daha sonra Miisliiman Tiirkler ve diier hayrr ehlinin sonsuz yardrm ve destekleri ile AgaP Tiitkistan'rn btitiin gehir, kasaba ve koylerine dal budak salan bu "kutsal hi.d6yet ocaklan" islam dinine g6niil erleri yetigtirmek igin kurulmugtur. Bu kutsal ocaklann srcak kuca[rna dtigen ve buralardaki kamil miirgid ve Tanrr kullarrmn, himmet, yardrm, bereket ve manevi destekleri ile tam bir islam sevdahsr haline gelen g6niil erleri yeni bir iman cogkusu halinde, islam hi-

44 86. ZEKERiYAKiTAPqI dayet megalesini Asya Bozkrrlanna tagrmrglardrr(31). Onlarrn bu tebli! ve irgat faaliyetleri sonucu Tiirkler oe Tiirk boylan arasrnda idi.miyet kolektif bir heyecan ve bir hidayet firtrnasr haline gelmig ve bu sayede milyonlara varan Ttirk ntifu zu Miislilman olmuglardrr. Miisliiman F atihlerinin Biiyiik Hatast: Haddi-zAtrnd4 yerli halkla yaprlan bu miicadelelerin sadece siyasi hakimiyet olarak yiiriitiilmesi, islam dininin yayrlmasrrun resmi manada arka plana itilmesinden birinci derecede sorumlu olarak Milsliinan Fatihleri kabul etrnemiz gerekmektedir. Zira onlar fethettikleri i.ilkelere gof,u zaman bir elinde isl6.m hidfryet tnegalesi, diler elinde ise hak ve addlet tuazisi olarak gelmemiglerdir. Onlar goiu halde Ti.irk yurtlarrna bir elinde "ktlttg", di$er elinde "kfibag" olarak gelmigler ve yerli halka kan kusturmuglardrr. Onlarrn bir tek gayesi vardr, o da; yerli halkrn elinde avucunda ne varsa vergi adr altrnda toplamaktr, bunlarm drgrnda higbir yiice gayeleri yoktu. De$erli tarihgi B. Lewis'in de dedi$i gibi; "Bu yeni imparatorluk bir nezti fatihler aristoktasisi kuran Arap Fatihleri tarafindan birkag yiiz ytl daha biiyle i il ar e e dilmi gtir" Qzt. Emeoiler devrinde Arap ordularrmn muzaffer olarak 'do u've "batt" istikametinde biitiin azamet ve ihtigamryla ilerledikleri tarihlerde blle, Miisliiman Arap Fotihlerinin lslam dinini cihangumul bir din haline getirmek gibi btiyiik ve mukaddes bir gayeye hiznet etrnedikleri goriilmektedir. Bu 3l Ribatlann tarihi fonksiyonlan igin bkz. Kitapgr, 2., s " Lewis, B.,The Middlc East and West, p.18. YENI islam TARiHi ve TIJRT<LER: I. 87 fatih hareketlerinde maddi de$er ve ekonomik Ekarlar, airrhfrm daima manevi di$er ve krymetlere nazara]l daha fazla hissettirmig ve tercih de edilmigtir. Fetihler sona erdikten sonra da Arap Vali ve devlet adamlarmm sonsuz hrrslarr, mallup milletlerden gayr-i megru yollarla da olsa vergi toplamak geklinde,kendini gostermigtir. Hatta biz daha da ileri giderek diyebiliriz lcr isl6m d.ini, Miisliiman Arap Fstihlerinin bu haris emelleri igin bir bakrma en biiyiik engel tegkil etmigtir. Nitekim Hrristiyan bir Arap, bir btiytik tarihgi olan Cotci Zeyd,im Emevi devlet adamlanrun bu hususlardaki gok agrn ve sorumsuzu hareketlerinden adeta yakrrulcaslna gikayet etmekte ve gciyle demektedir: "Emevi ileolet adamlan ae uugi tahsililarlar cizye toplamak hususunda gok gidiletli daoraruyor oe halka higbir kolayltk giistermiyoilard.t. Bu arada ehl-i zimtnetten bir gok kimseler isl6m dinine girmeye bagladiar. Fakat tahsililarlat onlardan istdm dinine girmeleriniten soflta ila cizye istetneye deaam etmigludir Esasm Emeoi ileolet ailemlan oe aergi tahsild.aflan Afrika Horasan ae Maueraii'n-Nehr (Aga$r Tiirkistan) da da her znman bdyle yapmqlardr. O zaman hatk biiyiik bir garesizlik iginile kalmtglar ae isl6m dininilm irtidait etmiglrilir, Halbuki, iizellikle Horasan (Dogu Turan Yurdu)?e Maaeraii'n-Nehr ahalisi Miisliiman olaruk yogaffiayt ne kadar arzu eiliyoilarih, Yerli halkm bu actkh durumu Emeailer ilearinin sonuna kadar devam etti. Ahaliyd (Tiirkler) istdm dinine girmektutmm edm tekbir gey oaih. O ila; onlardan, Miisliiman olmalanna radtnm, aergi memtnlanntn hala ciz-

45 88. ZEKERIYA KITAPqI ye toploffiak hususundaki zuliimlerindm bagka bir yey deiildi'<tt1. Miisliitnan Fatihlu yeni, yeni fethetmig olduklan bu iilkelerdg kitle ihtidalannr tegvik etrnek, islam dininin yerli halk arasrnda yayrlmasrm sailamak goyle dursurt go$u kere onlar; iinii ciham dolduran ve bir gok gi.iqlii htiktmdarlara bag e$diren bir islam fatihi olmayr tercih etmigler ve islam tarihine de bdyle gegmek istemiglerdir. Onlar islam dininin yayrlmasrm bir devlet politikasr haline getirmeyi asla diigiinmemiglerdir. 'Onlarrn Agap Tiirkistanda ve Tiirkler arasrnda bu kahredici uygulamalarm Eok acr cirnekleri gori.ilmektedir(e+1, Onlarrn bu yonde omek aldrtr insanlar Hz. Peygamber ve islam'rn olgun halifeleri defillerdi. Gergekte, Hz, Peygambelinilk emirde, yaphp da bu def,ildi. O, higbir zamzur siyasi bir hi,iviyetle ortaya grkmadr- $r gibi, bir devlet kurmak, siyasi gug ve otoritesi gaidag devletler tarafindan kabul edilmig trpkr Kisra ve Kayserteri andrran, ma$rur bir devlet bagkam da olmak istememigtir. O Allah tarafindan gonderilen bfu hakpeygamber olarak ortaya grkmrg ve igin bagrndan itibaren sonuna kadar bi,iti.in insanlarr bitmez bir sabrr, tiikenmez bir gayretle, kim nerede olursa olsun, mutlaka ama mutlaka isthm Dinine, Allah'rn hidayetine gasrrmrgtrr. Onun zamamnda, siyasi mticadele, askeri harekat, bir zarffret olmadrkga hep ikinci planda kalmrgtr. Hatta harbe- 13 Zeydan, C., Tarihu't-Temeddiln el-istdmi, Mrsrr, 1958, IV, s a et-taberi, Tarthu'l-timem vel-miilfrk, Beyrut, 1967, VII, s.54. Kitapq,Z., Orta Asya Arap Fetihlerinin Sosyal ve Dini Karakteri, T.D.A. Arahk, no. 33. YENI islam TARiHi ve TURKTTR: I. 89 den asker ve komutanlara hergeyden once halkrn gtizellik ve doirulukla islan Dinine girmelerinin teklif edilmesi, islam siyisi hakimiyetini kabul etmeleri veya vergi vermeleri, biitiin bunlardan olumlu bir sonue elde edilmedifi takdirde, meselenin ktlmca havale edilmesi tavsiye edilmigtir' Bu balqrhd an Hiz. Peygamber, bi'ittin peygamberliii siiresince bunu yapmry, Medine'ye siydfi' propagandacrlar gdnderecesi yerde islam Dinini teblii etmek tizere ehil insanlar gondermigtft' ljz. Peygamber bu teblis faaliyetlerini aralrksz siirdtirmtigti.ir. Miisltimanlar Medine' de giiglti bir varhk ve yarl siyasi bir hiiviyyet kazandrktan sonra bu tebli$ faaliyetlerine daha da hrz verilmigtir' Hz. Peygamber toplumda belli bir'yeri ve gevresi olan kimselere, kabile geyhlerine, civar kabilelere bir gok miitgiit ve muallimler gondermig her geyden once halkrn giiniil ve kafalarrm fethetrneyi, kalb ve goniillerde taht kurmasrnr istemigtir.,ida.tniyet'ir.ancak, ne yazrk ki; Hz. Peygamber'in btitiin Peygarnberliii si.iresince yaphir ve islimiyeti insanlara teblif etme g6revi daha sonra kurulan islam devletleri tarafindan hiq bir zarnan bir "dealet politikav" haline getirilmemig ve bir "siitmeti Smiyye" olarak ortaya konulmamrqtrr. Daha agrk bir ifade ile islamr teblii ve halkr islam dinine kazandrma yollan islfrm Halifeleti tarafindan bir biitiin olarak ele ahnmamry ve bu onemli keyfiyet bit sistetn, devlet tarafrndan desteklenen bir organizasyon haline getirilmemigtir' Bu organizasyon meselesi hele hele, Hristiyan misyoner tegkilatrmn bir ijri.imcek agr gibi biitiin di'inyayr sardrfr inamlmaz 6lgi.ilerdeki maddi giigleri ile diinyamn her yerinde kilse kurmak igin biiyiik araa patgalarr sahn aldrir bir

46 90. ZEKERIYA rirenql devirde kargrmrza gok daha biiyiik bir zaruret olarak grkmaktadr. Gel gor kj; son d.ercce yeterciz ferili teeebbiisler oe gok iizel ilstelik yetersiz kwuluelann dtgmila bugiinbile islfrn Dinini yaymayt yeghne gaye olarak bmimsemig zte Miisliiman miiletlet taruf"milan tnaddi manezfi olaruk d'esteklenen uluslararnst gttgte bir organizflsyon hmiiz meacut deiildir. Evet, Miisliiman Ffrtihlet go$u kere kendilerine gan gohret kapilanm agan askeri zaferler.peginde kogmuglar, genig iilkeler fethetmigler, neticede tahminlerin 6tesinde bi.iyiik ganimetler elde etmigler/ ucsuz, bucaksrz servet ve zenginliklere sahip olmuglardrr. Onlar, fethettikleri bu yeni iilkeler ve Mtisliiman idare altrnda yaqayan insanlara, bir nevi iddiasrz tebea gozii ile bakmrglar ve onlann Miisliiman olmalarr igin hig bir ciddi tedbir almamrglardrr. Bundan daha da acrsr, yerli halkrn islam dinine kazandrrrlmasr, onlan fazlasryla ilgilendiren bir mesele olmadrir gibi qo$u kere, onlann cogku ve heyecan duymalarrna sebep olan bir konuda olmamrgtrr. Nitekim bu, islamiyet'in bir imparatorluk dini olarak, ig Asya bozkrlanndan, Avtrtpa'mn ottalarrna, Kuzey Afrika kryrlanndan ispanya d,ahil Prcne daslanna kadar yayrldrfr devirlerde de b6yle olmugtur. Esasen Miisliiman idarenin gayrimiislim tebeanm islamlagtrrrlmasr yolunda belirli bir politikasr olmadrfr gibi, yerli halkrn Miisltiman olmasr hig bir zaman onlarrn ciddi meselesi de olmamrgfir. D o iugtan Giiniimiiz e i sl frmiy et' in Y ay ill,4t T orihi: islamiyet'in yayrhgr, Araplann drgrnda bir gok milletler tarafindan biiyiik iilqiide benimsenmesi hususunda islam tarihgilerinin yukarda da yer yer igaret edildiii gibi gok bii- YENi ISLAM TARiHi ve tunklsr: I ' 91 yi,ik bir ihmafi daha soz konusudur' O da; onlarrn ferdi ve kitle ihtidalarr hakkrnda agrrr derecede duyarsrz davraruglart.r" U., hususlardaki ciddi gahqmalarrn her nedense heniiz baglamamrg olmasrdrr. $u bir gergektir ki; ilk devirlerden baqlamak iizerc zamanlmrza kadar bir gok yazarlar; islam tarihi ve igtimai olaylarrn daha ziyade siyasi ve askeri yiiniinti ele almtglar, iizellikle islamiyet'in krtalar arasr bir kiilti.ir ve medeniyet olmayolundagosterdif,itistiinbagarrlarhakkrndagiiphesiz gok ciddi gahgmalar yapmrglardrr. Fakat onlar, islamrn lehine ve belki de biittin insanhirn hayrma olan bir biiytik dini reformdan her nedense yeteri kadar s6z etmemigler ve bizleri hayretlere siiriikleyecek bir ilgisizlik iirne$i vermiglerdir. O cla; bu kadar genig cosrafi biilgeler ve bu biilgelerde yagayan ve fakat dil, din, maddi manevi def,erler, orf, Adet ve ananeler bakmrndan tamamen farkh olan bu kavim ve milletlerin nasil Miisliiman oldu$u, Allah'm hiilhyetine gtilen yolunbu insanlara nasrl agrldrsr ve buna kimlerin sebep olduiudur. Hiq bir kimsenin akqam hrristiyan yatrp sabah Miis- Itiman olarak kalkmasr veya akqam Builist veya Mec0si yatrp sabah Miisltiman olarak kalkmasr miimki,in deiildir. Difier taraftan bugiin, bu kadar genig cofrafi bolgeler ve kttalarda islam dini hala yayrlmaya devam ediyorsa ve hergtin binlerce insan Mtisliiman oluyorsa, bu muammamn artrk giiztilme zarnaru gelmigtir. O da; DoSuqtan giintimtize kadar, tam on dort asrrltk yeni bir 'tarih kitabt" yani "isl.6miyet'in Yaythgt Tatihi" nin yazrlmasr ve uluslar aras Islk'm

47 92. ZEKERiYA KiTAPqI hidfryetinin "El-Kitabt"mn hem de bir kae dilde hazrrlanmasrdrr. Daha agrk bir ifade ile; bagta Hz, Peygatnber devfi; ( ), Huteffr-i Rngidin; ( ), Emeoiler; (567'750), bu devirlerde fethedilen tilkeler ve buralarda yagayan insanlar, Abbasiler dezti ( ), daha sonra Ttirk Heinedanlan devri; Karahanlilat ( ), Gazneiilet; (969-'J.'1.86), Biiyiik Selguklulat (7040-7$n Modollar; ( i,02) ve hele hele Ostnanlilm ( ) doneminde kemil. zirvesine ulagan genig hilafet iileleri, bu arada Hinilistair, Enilonezya ve Filipinler, hatta Afrika Aqtupo ve Amirtka'da dahil eski ve yeni di.inya latalarrnda.islamiyet'in yayrhgr yeniclen ele ahnmah ve ilmi bir gekilde yazrlmahdrr. Burada hemen gunu ifade edelim ki Mtiellif bu konuda ilk ciddi adrmrm senelerce once atmrg ve onemli mesafeler almrgtrr. Q; Tiitkler ve Tiirk boylaru arasrnda islam dininin yayrlmasrm akademik ve ilmi hayatrnrn en b{iytik bir sebebi olarak gormi.ig ve bu 'konudaki yolun gahgmalarrm TURK. isfelrrt full,iyeft adr altrnda Tiirk okuyucularrmn irfan hayatrna sunmugtur(-). Cfrmi Mescid Tekke oe Zfroiyelerin Tarihi Durumu: isthm Tarihgilertnlz ihmal ettiii bir di$er rinemli husus daha vardrr. O da isl6m itininin temel yaprsr ve islam kardeglipi ve cemaat ztarl$mtn "kutsal ocadt" olan camiler, mesciiller ve buna bash olarak daha sonraki asrrlarda geligen ve islam iilkelerinin her tarafina dal, budak salan tekkelq, zaaiyeler,' itergfrhlar ve buna benzer fonksiyonel cemaat kurumlarrdrr. - Miiellifin bu eserlerini olusturan ilk on kitabt Yedi Kubbe Yaytnlan arastnda g*mqurz.k. YENi isla,m TARiHi ve TURTLeR: I.. 93 Haddizahnda Hz. Peygamber'in Medine'ye ilk defa ordu debil islam dinini yayacak ehil kimseler g6nderdisi, yine onun hicret srrasrnda l(frb6'ya tegrif ettiklerinde ilk ig olarak bir mesciil yaphklart, Medine'ye geldiklerindg her geyden <ince yine btu catni igin tegebbiise gegtikleri gok gabuk unutulmugtur. Oysa mescidler; Allahrn dininin yer yiizi.inde yayrlmasr igin kurulmuq ve Kabe'nin giilgesindeki "Allah Eoleri" idi. islfrm itininin yer yiiziinde yayrlmasr ve dal budak salmasryla bu "Allah Evlerinin" sayrlan artmry ve Miisltimanhfrn ulaghf,r k6y, kasaba ve gehirlerde, yiizlerce, bin]erce camiler, mescidler yaprlmrg ve gok giizel bir "cema.at gelute{i" olugmugtur. Camiler, bir manada evrensel "islilm karilegli{i"nin de oca$r idi. Ne yazrk ki; bagta Hz. Peygamber'in Medine'de kendi miibarek eliyle yaptr$.r mescidi olmak iizere, ilk devirlerden zamanrmrza kadar islimrn ulagtrir yerler de yaprlan bu mescidler ve hele hele buralarda tegekkiil etnig olan "cet oa.t ruhtt" ve onlarrn yaptrklan sosyal ve dini hizmetler i.izerinde fazla bir ciddi gahqma yaprlmamryhr. Bunun gibi islam dininin yayrlmasr ve l.ltalar arasr bir faziletve insanhk dini haline gelmesinde tasawufi islam kurumlarr, yani tekkeler, ziloiyeler ve dergahlartntn da Eok ayrr bir yeri vardrr. Buralarda yetigen ve herbiri islamrn kara sevdahsr haline gelen dervigler, goni.il erleri, islam dininin gok uzak diyarlara gitmesi ve oralarda yayrlmasrnda gok btiytik hizmetleri olmugtur. HattA krlasik islam alimleri ve medrese talebeleri, islamiyet'in yayrhgrna hizmet etrnede,

48 94. ZEKERIYA KITAPqI kendilerini islamrn tasavvuf negesi ve cezbesine kaptrran bu kigilerin gok gerisinde kalmrglardrr(3s)' MAmAfih yazarlarrmrzrn giigliik arzeden bir diier yonii de siyasi fetih hareketlerinin IslAm dininin yayrhg ile karigtrrmalarr ve Mi.isltiman Arap fetihlerini bir ne,vi islam dininin yayrhgr ve insanlar tarafindan benimsenmesi gibi telakki etmig olmalandrr. Bu gok yamltrcr bir durumdur' Oysa; islamiyet'in yayrlmasr, kendi gartlart dtrnda hakim bir din olmasr, dolayrsryla imparatorluk hudutlarr iginde kalan bu genig b6lgelerin islamlagtrrrlmasr veya islamiyet'in bu bolgelerde mutlak bir din haline gelmesi mesela Tihklerde oldu$u gibi, ayn, bagh bagrna bir konudur. $ayet isl6m ilininin yayrlmasr bir biiyiik inkrlap ise bu inkrlap gok daha sonraki devirlerdg biiyi.ik gayret ve fedakarlrklar sonucu gergeklegebilmigtir. Siyasi fetihlerin zaman, zaman inkrtaa u$radr$ hallerde bile, isl6m Dizi kendi miitevaf gartlan iginde yayrlmaya ve geligmeye devam etrnigtir. Bugiin bile islamiyet kara Afrika'run birgok iilkesinde, Filipinler' de, I ap ony a ve Kore' de hafta Aousturaly a, Amerika ve Kanada da siiratle yayrlmaktadrr. Avrupa ve Amerikanrn birgok btiyiik gehirlerinde yeni yeni, birgok cami ve tnes cidler yaprlmakt4 Miisltiman cemaatler olugmaktadrr. islam tarihinden maksa! bir krsrm modern tarihqilerimizin anladrklarr gibi sadece siyasi olaylar ve askeri fetihlerin kronolojik bir uyum iginde sunulmasr defildir. Siyasi fetih ve geligmelerin yaru srra, isl6m Dininin de ayrrca bir geligmesi ve yayrlmasr tarihi vardrr. Siyasi fetihler, yukarrda l i i.t 'ri YENi ISL.AM TARiHi ve TUNTLSR: I. 95 da belirtildigi gibi belli bir devir sonra, sona erdi$i halde, dini fetih ve yayrlmalar hila devam etrnektedir. Bunun tam aksine, bir zamanlar islam kiiltiir ve medeniyetinin begifi olan bir krstm iilkelerde mesela ispon'ya'da islamiyetten herhangi bir eser kalmadr$r gibi, birgok i.ilkelerde de Miisli.iman varltk asimile edilmekte ve tamamen yok olmaya zorlanmaktadrr. Balkanlar'da Osmanh hakimiyetinin kazan' drrdrir Mi.isli.imanhk ve Bulgaristan' daki Mtisltiman Tiirk varhf,rna yaprlan baskrlar, onlarrn isimlerini def,igtirmeye zorlamalart, Bosna. ve Hercek Miisliimanlarrmn ytirekler acrsr durumlan bunun en kahredici misalini tegkil etmektedir(36). igte bi.itiin bu insanhia y<!n veren kiilli olaylar yeniden ele ahnmah ve do$ugtan giiniimiize kadar (14 asrrhk) yeni bir "islfrmiyet'in Yayiltgt Tnrihi" yazrlmah ve efitim miiesseselerinde ilmi bir disiplin olarak okutulmahdrr. Konunun Ttirk tarihi ve Ti.irk milletini ilgilendiren yiini'i gok daha ayn bir konudur. ZiraislAmiyet'in Tiirkler arasrnda yayilmasr ve TiirKlerin milli bir dini haline gelmesi Tiirk e$itim ve o[retim mtiesseselerinde ilmi bir disiplin olarak ele ahnmast ve miifredat programlanna konulmasr, hatta okullarda mecburi bir ders haline getirilmesi bize gore bir manada islfrmtarihi derslerinden gok daha onemlidir. $imdi burada kargrmrza gok onemli bir sorun grkmaktadrr. O da klasik islam tarihgilerinin bu geligmelere nasrl baktrklandrr? igte biz gimdi birazda bu konu i'izerinde durmak istiyoruz. 35 Bu konularda yaprlan 6mek bir gahgma igin bkz. Barkan, O.L., Kolorrizutiir Tiirk Dervisleri, istanbul, l99l. 36 Kitapgr 2., isldm Gerge{i ve Bulgaristan Tiirkleri Soykmmt' Meselesi, Di' y6net Dergisi, XII, sy. 1.

49 96. ZEKERiYA TiTETqI Klasik Kronoloj i Y az ail anntn G mel Dunnnu: islam tarihinin heniiz iizerinde durulamamrg bir diier meselesi de temel kaynaklar ve klasik isl6m Tarihi kronolojilerinin siyilsi ae ilini hdkimiyet meselesine nasrl yaklagtrklandrr. Temel islanri kaynaklarda siyasi veya dini hakimiyet mefhumu ve bu iki temel mefhumun tam bir agrklama ve ayrrrmlrun heniiz yaprlamamrg olduiu goriilmektedir. Bilindifi gibi Hz. Peygambu'in vefatr srrasrnda (632) umumi islim tarihgilerinin beyanlarrna gore; islirniyet, A- rap yanmadasrmn gtiney kesimi de dahil, gok genig bir sahaya hakim olmug bulunuyordu. Halbuki daha sonra cereyan eden siyasi ve sosyal geligmeler, bu umumi beyanlarrn Eok sathi ve realitelere pek uygun olmadrlrm gostermektedir. Nitekim Hz, Peygatnber'in vefalnr miiteakip ortaya grkan ve islamrn kalbgahrm tehdit eden irtidad olaylan ve bir takrm yalanct peygoffiberlnin tahrninlerden ote fazla taraftar bulduklarr ve gok qetin mukavemetleri olduiu gori.ilmi.igttir. Bu olaylara daha genig bir agrdan bakrldrfrnda, isl6m dininin bu ilk merhalede Arabistan yanmadasrndaki durumunun, klasik islam Tarihi kronolojilerin verdifi iyimser beyanlann aksine pek fazla gtiqlti olmadr$r ve bedevi Arap kabilelerinin daha ziyade Hz. Peygamber'in dininde deiil, onun ytice gahsiyeti ve siyasi kigiligi altrnda birleqerek siyasi bir hakimiyet olugturduklarr anlagrlmaktadrr(37). Bu durum islam dihi ve Hz. Peygamber hakkrnda bir nakisa da desildir. Zfua Hz. Peygamber'in pek de uzun sayrlmayan Peygamberlik doneminde, Bed.ir, Uhud, Hendek, Mekke'nin Eet- 37 Kuran-t Kerim; el-hucurat; 1 5. yeni islam TARiHi ve ttinrtnn:t. 97 hi ae lluneyn gibi major harbleri yamsrra, civar kabilelere kargr otuza yaklagan kriqiik mi.ifreze (seriyye) harekatr di.izenlemesi bunun en biiyiik delilidir. Yukandan buraya kadar belirtmeye gahgtrirmrz bu husus, yari siyfrsi veya dini hakimiyet meselesi kronolojik eserlerde, her nedense gere$i kadar iizerinde durulmug defildir. Gergekte islamiyet'in bundan onceki sayfalarda qok daha ayrrnhh bir gekilde aerklandrir gibi, bilhassa bir imparatorluk dini haline geldikten sonra biri siyasi, dii..eri dini olmak izere iki tip hakirniyeti vardt. Siyilst hlkimiyet; fethedilen rilkelerde yerli halka kargr devlet ve sivil idarenin otoritesini saf,layan ve giiciinii biiyi,ik 6lgiide ordudan alan bir hakimiyettir. Amacr halkrn huzur ve gi.iven iginde yagamalannl ve onlarrn iyi bir gekilde idare edilmelerini sa$lllllllllllllllllamaktu. Bu tip hakimiyetlerde yerli halkrn tamamen veya biiyiik bir ekseriyetinin Miisliiman olmasr diigi,intilmemig hatta goiu hallerde buna gerek bile duyulmamrgtrr. Di[eri ise halkrn Miisliiman olmasr ve islamiyeti bir yagayrg tarzr olarak benimsemesi, onun emir ve yasaklairna boyun efmesi yolundaki Dini hilkhniyetidir. Ancak burada; bu iki tip hakimiyet unsurundan birinin di$eri ile ne ilgisi vardrr, diye bir soru sorulmamahdrr. Zira, bu iki tip hakimi_ yetin birbiri ile ilgisinin olmadrlrm iddia etrnek ne kadar ilmi olmaktan uzaksa, bir krsrm tarihgilerin yapfi$ gibi, birini di$erinin iginde mtitalaa etmek de ayru derecede dofru de- Sildir. Fakat yukarrda da yer, yer temas edildili gibi Klasik isthm Tarihi Kronolojiterinde de, ne bu iki onemli mefhum iizerinde durulmug ve nede boyle bir hakimiyet ayr'mrna gidilmigtir.

50 98. ZEKERiYA KiTAPqI Gergekte, koronoloji mtielliflerinin bu konulara yaklagrmlarr Miisltiman fatihlerin davramglarmdan pekte farkh de$ildir. onlarda yazmtg olduklarr biiyiik ve hacimli eserlerin-cle islamiyeti tebli$ zaruretini vurgulamadrklan gibi, islam dininin yerli halk tarafrndan kabulii, kitle ihtidalan, a- yan ve egraftan gu veya bu gekilde Mtisltiman olanlar hakkrnda bilgi vermede gagrlacak derecede cimrilik g6stermiglerdir. Miislihnan Fatihterde oldu$u gibi bu devirlerde yetigen ve islam Tarihine, hatta umomi manada tarih ilmine hizmeti gegen Siyet ve isthm Tarihgileti de, yerli halkrn Mtisliiman olmasr ile ilgili rivayetlere, kitle ihtidalarna' bu yolda biiyiik gayret sarfeden Miisliiman gazilerin faaliyetlerine gagrlacak dereced e az yer vermigler, qo$u kere susmayl tercih etmigler ve bu iki iinemli mefhumun agrk bir gekilde, iizerinde durmamrglardrr' Bizim burada ijzellikle bu konu i,izerinde daha fazla durmaya ve geniq mukayeseler yapmamrza imkan ve liizum da yoktur. Ancak bu hususlann gok daha iyi bir gekilde ayldrnlahlabilmesi bakrmrndan burada klasik kronolojilerinden bir iki misal vermekte yetinmek istiyoruz. Bunlardan en iinemlisi mesela ibnii'l-esir'dir (61' 1.232). ibnii' t- E sir' in O I ay I or a B akt g t : Gergekte ibnii'l-esit, di$er kronoloii yazatlan gibi IslAm Tarihinitr "deu" mimarlarrndan biridir' Onun el-kfrmil fi'ftarih adrndaki muhtegem eseri, aradan asrrlar gegtifi halde bugiin bile iinemini korumakta ve tarih yazarlannrn hig bir zarnan vazgegemiyece$ sailam bir miiracaat kitabr ve bir temel kaynak olmaktadrr. YENi islam TARiHi ve TUNTTER I. 99 ibnii'l-esir'in gergekten de de$erli olan bu eserinde islamiyefin yayrhgr, dolayrsryla dini hakimiyetin tesisi ile ilgili gtiphesiz bir krsrm rivayetler de vardtr' Fakat go$u kere bunlar miicerret haber niteli$indedir. fita tarihgimiz haberleri Adeti oldufu tizere kronolojik bir'srra iginde kaydetnekle yetinmigtir. Onun bu rivayetleri hala ham bir malzeme yrf,lm halindedir. Hatta onun boyle sevindirici haberlere kargr giisterdi$i ilgi bir Mtisliiman, aym zamanda bir tarihei olmasma raimen gagrlacak derecede azdt. MeselA islam hidayet giinegi trx' ozellikle X. asrrdan i- tibaren Orta Asya, Tiirk boylan arasrnda btiyiik bagarrlar elde etrnig ve islamiyet siiratle yayrlmaya baglamrgtrr. Ozellikle (3a9l960) senelerinde bunun gok biiyiik boyutlara ulagh$r giiri,iliir. MeselA bu sene Orta Asya Ttirklerinden 200 bin gadrr halkr Mtisltiman olmugtur. Her obada on kiginin bulunabilecef,i tahmin edilirse yaklagrk olarak, iki milyonluk btiytik bir insan kiitlesinin Mtisliiman olduiu anlagrhr' Bu ise islam tarihinin akrgmr def,igtirecek bir olay ve bir doniim noktasrdrr. Dofluda, islim Dininin kazandrf,r en biiytik dini bir zaferdir. Hig gekinmeden diyebiliriz ki, bu gekilde milyonlan agan insanlarrn biiyiik kitleler halinde ihtida etmeleri, islamiyet'in eski dtinya krtalarrnda yerlegmek ve yaplmak igin gok uzun ve getin mticadele devrinde Mi,isltiman milletler camiasrnda yalnrz ve yalmz Tiirk milletine nasip olmug bir ulu mazhariyettir. $iiphesiz bu olayrn; islami agrdan hem o asnn hem de islam diinyasmrn en iinemli, en biiyiik en mesut olayr kabul edilmesi gerekir ve gergekten de iiyledir.

51 100. ZEKERIVA rcirenq DiSer taraftan Do{u'd.a isl6m Dini; Tirk boylan arasrnda biiyle parlak dini zaferler kazarurken Batt'da, Hilfrfet Merkezinde gok onemli geyler oluyordu. islam di,inyasrna iran $iiligi bir kabus gibi gitkm{ig hilafet makamr iran $ii devletinin Bilzteyhilu'in sultasr eline gegmig, halifenin biittin yetkileri elinden almarak sanki onlann elinde bir oyuncak haline gelmigti. Bundan daha da acrcr iran giiti$i; islam devletinin nerede ise resmi dini olmayayrtz tutmug ezanlar, dini bayram ve Cuma namazlan $ii imamlarrn goriigleri do$rultusunda krlmrr olmugtu. Artrk islam dini ve Stinni doktrin nerede ise yrkrhp gidecekti. $iilik islamiyet'in kalbine pis bir hanger gibi, saplarup kalmrgh. imametiniktidar olmasrna ramak kalmrgtr. Bu ise islam diinyasr igin kara bir felaket olmug, Miisliiman halk; Allah'tn Dini ue Rasfrlilllah'm Siinnetinibu $ii iran zorbalarlnln elinden kurtaracak, onlarrn azgrn zultim ve tahakkiimlerine son verecek, yeni zinde giielerin grkacair beklentisine girmigti. Onlarm bekledi[i bu kurtanolar ordusu Do$u'dan, Orta Asya'dan gelecekti. Bu bakrmdan islam dtinyasr; Tilrkler'in Miisliimanlt$mr sanki bir il6ht rahmet olarak beklemekte ae Hz Peygamber'in bir gok hadislerinde tebgir edilmig olan Tiirk milletinin bu il6hi emhnete-ebedi Rishlet misyonuna sahip g*mastnt istemekte idi. lgte, Tiirkln, islam diinyasrmn kah bir iimid, kah bir yeis ve kdtiimserlik iginde, bin bir itirlii elem ve rzflrablarla tam bir bof,ulma grrprmglarr geqirdifi bir dtinemde, hem de milyonlarr agan kitleler halinde Mtisli,iman oluyorlardr. islam Dini; ne Tiirkler'den once, ne de Ti.irkler'den sonra yeryiiziinde boylesine btiytik, biiylesine muhtegem hig bir dini YENi islam TARiHi ve TUNrLrn: I.IOI zafer kazanmamrgtrr. Sanki, Kutan-t Kthnin, m-nasr sitesinde, Allah'n asrrlarca 6nce miijdesini verdiii ve Hz. Peygatnbuine Cenab-r MevlAya grden son yolculuiuna grlcnadan once "Sutde gdrilrsiinki insanlar Allah'm ilinine b6riik, biiliik gireceklerdir!" diye haber verdi$i kimseler igte bu gereflitiirkln olmah idi. ibnii'l-esi/e gelince O; bu devrin muasrn bir tarihgisidir. Acaba onun bu biiytik oluguma kargr gosterdigi ilgi nedir? Ne yazrk ki, ibnii'l-esir gibi Mtisltiman bir miiellifin, biiyiik tarihginin bundan gok daha az onemli olan siyasi olaylara sayfalar dolusu aynnh verirkerl isl6m Dininin doguda, Tiirk boylan arasrnda, sessiz sedasrz kazandrir bu gok biiyiik dini, ilahi zaferlerden ve islam diinyasrnda sanki bir bayram havasr estirir nitelikteki bu olaylar hakkrnda verdiii bilgiler son derece yetersiz, sadece bir ciimleden ibarettir. O, bu biiyiik olay hakkrnda sadece gu ciimleyi soylemekle yetinmigtir: f'.c15.,,[i.ijl ust J.j.rlltl U pl.l""7- Oler'den yaklag* iki yiiz bin gadr halkt Miisliiman oldu"q$). Kendi devrinin en biiyiik tarihgisi olan ibnii'l-esir'in, bir muasrr tarihgi olarak bu.bi.iyiik olay ve olugumdan yeteri kadar bahsetmemesi ve yukarda kaydetti$imiz gpbi, basit bir ctimle ile gegigtirivermesi bize gore izahr giig bir keyfiyet arz etmektedir. Bu bakrmdan, ytiz binlerce kimsenin ihtidasrm sa$layanlar, btiyiik insan kafileleri arasmda bu ateg kasrrgasrm yakanlar, bir anda islamiyeti bu insanlar tarafindan hig tereddiit etrneden kabul edecek bir duruma getirenler, kim bilir hangi zor gartlar alhnda gahgarak, ortamr bu gekilde ha- 38 ibnii'l-esir, el- Kdmil fi l-tarih, Beyrut, Y lll. s. 532.

52 102. ZEKERiva rirerql zrrlamrglardrr? Fakat onlar hakkrnda bilgimiz maalesef hemen hemen yok gibidir. Kabile kabile, boy boy, hatta oba oba, brkmadary u- sanmadan, yorulmadan, halk arasrnda dolagarak islam Dininin, g6gebe Tiirkler tarafindan benimsenmesini ve kabuliinii sa$layarl onlan dini y6nden efiten, 6[reten, Tiirk toplumunu islami prensipleri kolayhkla uygulayabilecek bir seviyeye yiikselten bu fedakar ve gayretli kimseler, bugtin birer islam miicahidi ve adsrz kahraman olarak Ttirk ve islam tarihine intikal ehniglerdir. Ne tarihiru ne de bin senedir islam dininin izzetve ikbali igin krhng kullanan Mtisliiman Ttirk milletinin, kendilerini en az hayrrla yad etmelerine vesile olacak hig bir haber, islam Tarihgileri tarafindan kaydedilmemigtir. Bu haddizatrnda yalmz ibnii'l-esir'e has bir durum da defildir, Diier klasik kronoloji yazarlarrmrzda da durum aymdrr. Bunlarrn yamsrra klasik islam Tarihi Kronolojilerinin kitle ihtidalan ile ilgili riviyetleri de goiu zaman tutarsrz kalmakta ve aragtrrrcrya bir gok yonlerden zorluklar yaratmaktadrr. Meselenin daha ilging yonii, bu kabil haberleri ihtiva eden rivayetlerin, ihtida olaylannrn sosyal ve siyasi o- laylarla ilgili yonlerini beyan eden agrklamalar yok denecek kadar azdt. Qogu halde bundan kaqrmlmaktadrr. Bizim bu ciimleden olmak tizere tizerinde durmak istedi$imiz bir di- $er dev tarihci ibni Kesir'dir ( ). ibn Kesir ve Di{er Tarihgiterin Duratnu: ibni Kesir; "el-bidaye ae'n-nihaye" adrndaki leymetli eserinde siyisi veya dini hakimiyet hususunda hiebir ayrnm yapmadrf,r gibi, islam Dininin yayrlmast ve genig halk kitle- YENi islam TARiHi ve TURT<LSR: I.103 leri tarafrndan benimsenmesi konusunda da miiellifimizin biiyiik bir iyirnserlige kaprldr$r goriilmektedir. Ona gore Musa b. Nusayr, Afrika'mn kuzey kesimlerini fethetrniq ve yiizbinlerce insan Mtisliiman oluvermiqtir. Yine ibni Kesir, bir gok ifadelerinde, btiytik bir hayranhk duydusu Kuteybe b. Miislim igin de aym hayrrhah gtiriiglerini ileri siirmektedir. Ona giire Mtisltiman Fatih, Agap Tiirkistan\ (islami kaynaklarda Maveraii'n-Nehr) ele geqirdikten sonra, ora halla (Tiirkler) nerede ise kamilen Miisltiman olmuglardrr. O bu konularda daha da ileri gitmekte ve Kuteybe igin, "Onun eliyle o koilw kitnse Miisliiman oltru.ehtr ki buntm saywtnt ancak Allah-ii Teh.l6 bilir" demektedir(3e). Halbukr, Kuteybe b. Miislim igin Ttirk yurtlarrnda a- srl olan dini de$il, siy6.st Arap hakimiyet ve otoritesinin yerlegmesi idi. O bunun igin her vasrtayr kullanmrg ve icap ettiii takdirde yaptt$ sulh antlagmalannr bile bozmugtur. Fakat bu kadar iyimserli$in realite ile pek f.azlabft ilgisi olmadr$rnr izah etmeye bilmem ltizum var mrdrr? Kuteybe'nin, AEa{t Tiirkistan'rn islamlagtrnlmasr, iizellikle Buhara$a) ve Semetkant'da(al) islamiyet'in yayrlmasr igin bir krcrm zecri tedbirler aldrlr bir gerqektir. Onun bu gayretlerinin bolge halkrmn kamilen Miisltiman oldulu geklinde yorumlanmasrna imkan yoktur. hra yerli halkrn Mi.isliiman olmasr ozellikle Ttirkler arasrnda islamiyet'in yayrlmasr, Arap siyasi hakimiyeti yanl srra, isl6m dininin inane ve akide bakrmrndan 3e ibni Kesir, el-biddye ve'n-nilmye, Beyrut, IX, s { Kitapg. 2., Buhara'da islilmiyet'iu Yayilty, Milli Kiilrur, gubat I. sy. 2, s ar Kitapqr, 2., Semerkant'da isldmiyet'in Yaytltp, T.D.A. A$ustos, no, 25, s

53 104 r ZEKERIVA rcirapqi tamamen hakim bir din haline gelmesi onun oliimi'inden senelerce sonra miimktin olmugtur. ibn Kesir'in; Emevilerin bir krsrm ekonomik grkar, liiks ve israf hayahm siirdiirmek igin Orta Asya, Kuzey Afrika ve hatta Ka.fkaslarda girigtikleri ve bir kan ve ateq kasrrgasr halinde devam eden ve belki milyonlarca insamn canr, malr ve kam pahasma kazandrklan zatetlet ve bunlann sonucu elde ettikleri uesuz, bucaksrz ganimetler hakknda yaptr$ yorumlarda son derece yerciz, tutarsrz, iistelik tam bir hayal mahsuliidtir. Oyle ya; $am dayagayary Selguklular devrini yazan ve Osmanlrlor,bu gaza ve cihad erlerinin ilk devirlerini goren, onlarrn bfu Sahabe nesli zindelifindeki dini cogku ve iman gi.irltistine hayran olan bu biiyiik tarihgi, daha sonra sinsi bir agasrhk duygusuna kaprlmrg ve Osmanh cihad ordulanm overcesine, zulmiiry Arabizmiry rrkehk ve govenizmin Adeta bayraktarhsrm yapan Emeat Halife ve askeri vililerini goklere grkarmaya kalkrqmakta ve g6yle demektedir; "Etneatler devrinde cihail kapilart atdtnn kailar aeimtgh. Onlann igtnide zdtm cihfrd etmekti. Bu sh'yeile istfr'm itini yer yiizifuiin iloiuswila, battstnd.a, karastnila ae ilanizinde, yiicelmig, kiifitu milleti son derece zelil ohnqlatdr. Onlann gaze ae cihait yepan ord.ulannda hemde Wiyiik mik' tarita Allah'm salih kullan, uenleri, eoliyfrian, Thbiinin yiicebrt bulunur ae bu latllatm hiirtnetine Allah dinine yatdtm eder ae onlatda zafer kozanmt1 oluflardl"t(42). Klasik kronoloji yazarlanndan ibni Vazrh el'ya'kffbi, et-taberi (itl. 923) ve daha di$er bir gok yazarlanda aym a2 lbni Kesir, el-bidaye,ix. s. 87. YENi islam TARiHi ve TUNTTER: I.I05 katagoride mtitalea etnemiz gerekmektedir. Ozetlikle et- Taberi'nin islarniyet'in yayrhgr ve ihtida olaylarr ile ilgili olarak verdili bilgiler son derece ilging ve srmrhdrr. Miiellif ihtida olaylarrm bizzat, miistakil geligmeler halinde vennemektedir. Meseli; "hiffi bu ytlila ga kailm kigi Miisliiman oldu!" diye baglayan bir tek ctimlesi bile yoktur. et-taberi bu hususlarda verdi$i krrrk dirkiik bir l,asrm bilgileri de Miisltiman fatihlerle yerli halk arasrnda bir miicadele bir bolugma olaylanm agrklarken vermigtir. MeselA onun Egres b. Abdutlah es-siilemi (727-72r$3) ve Nasr b. Seyyar ( )'rn(er) gahsrnda Tiirk yurtlarrnda, Mtisliiman Tiirkler hakkrnda verdi$ bilgiler, igte hep bu siyasi arena ieinde bof,ulup kalan halkrru Erkmazlarrnr izah yolunda verdif,i bilgilerdir. Yoksa islam dininin Ttirk yurtlarrnda yayrlmasl Ti,irkler'in Mtisltiman olmalarr hig bir zaman et- Taberi'yi meggul eden bir mesele olmamrgtrr. MAmAfih bu konularda bizim yeni hazrrladrfrmrz Tibkler Nasil Miislii' mdn Oldu? ve Orta-Asya'da islfrmiyet ae Tilrkler, adrndaki kitabrmrzda gok daha genig agrklamalar yaprli'n$tlfl4s). Hiilasa, bu ve bunun gibi daha bir gok misaller, klasik Kronoloji Miiellifterinin, siy ds, hakimiyetle dini hakimiyet mefhumlanm yeteri kadar temyiz edemediklerini, qo$u kere siyasi hakimiyeti dini hakimiyet anlamma kullanrldrklannr gostermektedir. MamAfih, klasik Kronoloji miielliflerinin bu a3 et-taberi, VII, s. 52,55. 4 et-taberi VII, s. 154,159. a5 Kitapgr, 2., Tiirkler Nastl Mlisttiman Oldu? Konya, 2004, Kitapta itk defa Oia'Asya ve Tiirk yurtlarmda Islilmiyet'in yayilrst ele almmq ve Tiirkle' rin Miislihnan olmalart ile ilgili genis bilgiler verihttistir. A)'nca temel l<aynaklann ktdmiyet'tryyqytlryr ile ilgili olarak verdikleri bilgilerin genel b ir de Ee rl e:ndi rmesi yap ilm.ryn r Z.K.

54 106. ZEKERiYA KiTAPCI ihmalleriniry netice itibarr ile, isl6m Dini ve onun eski dtinya krtalannda, nasrl bir medeniyet ve kiitti.ir haline geldi[i yolunda yaprlan gahgmalarda ortaya koyduiu bi.iyiik srkrntr- Iar meydandadrr. Ancak bu, iki mefhumun, hig olmazsa modern yazarlar tarafrndan kabul edilmesi ve yerli yerince kullamlmasr konuya daha mantrkh bir gekilde yaklagmamzr sa$layacaktrr. islim Ttirk tarihinin meseleleri ile ilgili yaptr$rmrz delerlendirmeler burada sona ermektedir. Bundan sonraki asrl meselemiz "yeni terkip" ve onun ortaya koydu$u,,tiirk'iin islhmi gahsiyeti" ve btitiintiyle bu galuiyetin nasil olugtu$u ve onun istdm tarihindeki yeridir. $imdi geliniz,bu yeni ka_ pryr galahm. IV. yeni TERKiB TURK'uN israui gahsiyeti VE ORTA DOdU MISYONU Yeni Oluguma GidmYol oe Bazt Meselelerimiz: $u bir gergektir ki Tiirkler; Emeaile/in daha ilk devirlerinden itibaren )C(. yi.izyrhn ilk geyreiine kadar Orta Doir ve islam milletleri camiasrnda (yaklagrk olarak on iki asrr) gok zinde ve dinamik bir rol oynamrglardrr. Tiirklerin islam ve insanhk diinyasrndaki yeri, bu bi.iyi.ik din, tarih, ki.ilti.ir ve medeniyet mirasrna olan katkrlan, goiu kere kendi haline brrakrlmrg ve onlarrn biiyiik hizmetlerinin, tarih objektifinde heniiz bir delerlendirilmesi de yaprlamamrgtrr, Oysa, de$erlendirilmesi yaprlarnayan meseleler sadece bunlar da de$ildir. Yine bu ciimleden olmak izere; Tiirklerin isl6m diinyasmdaki birlegtirici, biitiinlegtirici politikalarr, bunun iinemi, Tiirklerin islfrm diinya* lidertilinin isl6m ae Ortado{u milletlerine neler kazandrfu{t, Selguklularla baglayan Orta Dofiu'daki yeni Tiirk misyonu, Osmanlilar ae Osmanh fetihlerinin Aurupa'ya kaydrilmastnm sosyo ekonomik ae dini agdan iinemi, Osmanlilartn takip ettikleri dini politikarun genel karakteri ae bu shyede ist6m dininin siydst ydnden ulagh$t uluslararast muazzam niifuz ae kufuet bunun furistiyan dilnyan iizerinde bvaktt{t korkung tesirler, aynca dini rekdbit ae bu rekhbetin isldmiyet tarafindan kazantlman, biitiin bu beklenmedik geligmeler sonucu degigen diinya dengeleri gibi daha bir gok konular iizerinde yeteri kadar durulmamrqhr. 107

55 108. ZEKERiYA KiTAPqI Bu biiyiik ki.ilttir ve medeniyet mirasrna sahip glcnak isteyenlerin her geyden once; bu ve bunun gibi, islami Ttirk tarihinin daha bir nice ijnemli konulannr, ilmin objektif kriterleri iginde ciddi bir muhakeme ve tahlilini yaparak ilim Aleminin de$erlendirilmesine sunmak mecb0riyeti vardrr. Krsaca belirtmeye gahgtrf,rmrz bu konulardan biz burada, sade Ttirk tarihinin islami devirleri ve Tiirk milletinin islam dini ile biitiinlegmesi ve bu uyugmadan do$an yeni terkib yani Tiirki.in isl6mi gahsiyetinin aya akaldrrrlmasr ve onu biitiin hagmetiyle g6zler oniine koymaya gahgacairz. Ancak konunun daha iyi anlagrlabilmesi igiry islam rincesi Ttrk tarihi ve bir krsrm iinemli dini geligmelere krsa'da olsa bakmamrzda yarar vardrr. Tiirkl erin An a Yw du a e T arih S ahn e s in e Qkm ai on : Tiirk milleti giiphesiz beger tarihinin kaydetti$i en eski milletlerden biri ve onlarrn en ulu ve yiicesidlr. Soyu; Tevrat'tan nakledilen ve ibn Haldun da dahil, daha bir gok islam miielliflerince kabul edilen bir ananeye gore; Hz. Nuh- 'un ofullarrndan Yafes ve onun Ttirk adrndaki oiluna kadar dayanmaktadu(6). Tiirkler; dini efsanelerin bile insanhk hayafinm varhk ve viicudunun baglangrcr, begi[i olarak kabul ettiii biiytik Asya krtasr yani, Asya'run bereketli topraklarrnda gosalarak tarih devresine girmigler ve oradan da, cihangir Asya ordularlnrn 6nciileri olarak diinyamn d6rt bir tarafina yayrlmrglardrr. Ti.irklerin anayurdu ile ilgili olarak milli destanlarrmrzrry tarihi gergeklere pek de ayl.rn olmayan rivayetlerinde goyle denilmektedir: a6 ibni Haldun, Tarihu. ibni Haldun, Mrsrr tabi, I. s. 8. YENi islam TARiHi ve TURKLER: I. IO9 "Tiitk kaominin atast olott Tiirk, biitiin do$u toraflanw gezdi ilolapf;,, Nihayet bir yerc gelili, yerlegmek igin orasffii'uygtffi bulilu. Burastntn ad't Istk Gdl idi. Qiinkii butada ilmiz aardt, suyu stcaktt. Pmarlan gok olttp etrafmda zmgin otlaklar olan biiyiik dailar oardt. Tiirk, yiice Tann'ya yalaanp orastnt yurt olatak istedi, Duast kabul olundu, o ila oray a y erregti"$7). Ttirklerin cedleri, bu gekilde Ist,1r- Giilii civartna yerlegtikten sonra, onlarrn soyundan gelenler stiratle go$alarak dinamik bir toplum haline gelmigler ve zamanla gok genig bir co$rafi bolgeye yayrlmrglardrr. Bdylece Otta Asya Tiitklegnig ve tiimiiyle bu akmcr Tiirklerin 6z Yuritu olmugtur. Alman asrlh yazil C. Brockelmann; Ttirk rrl.amn mengei ve onlarrn tarih sahnesine grkrgrm krsaca ozetlemig ve goyle demigtir: ",,,,, Gmig gttney Sibirya oaalqnnda ae Hazqt Denizi ite Attay Dailan arusmdaki bozkrlaila giiphesiz eooelce Mofollan ae Ttmguzlon do igine almtg olan bir dil ve rk topluludundan, pedergahi aile tegkilatma tndlik kiigiik giigebe gu.ntplan, Qefleri iginile yetigen bu memleketlerin tarihin' de ilaima rastlayacai"tmtz biiyiik fatihlrin faaliyetleri ile bitlikte bir Tiirk Milleti ortaya gtktt. Bunlat daha TiyanEan Da{lan'nm yamaglanndan ve aga$t ktstmlanndaki mtnttka.lardan Orta Asyabozkrlanna ilerleyetek tarih sahnesine girerlerkm antrqoloii illimlerinin Tfrrani dediklqi batiz ae kenililerine has bir rrktn hususiy etlerini gd steriy orlard{'lag). o? ToEan. Z.Y.. Ttirk rti nirkisnn Tarihi, istanbul, 1947, I. s. 7. a8 Br6ckelmann, C., Isliim Milletleri ve Devletlei Taihi, Ankata, 1944, s. 152.

56 110. ZEKERiVe riranqt Tiirkler dominant rrklardan biridir. GerEekte Turant tipe 6rnek olarak gosterilen Orta Asya, Aga* Tiitkistan (IslAmi kaynaklarda Mevaraii'n-Nehr) ve diser Yakmdo{u Tiirklei; genellikle beyaz tenli, koyu parlak g6zli, defirmi yizlij., endamh ve sa$lam yaprh insanlardrr. Hafif dalgah saglarr vardrr. Erkeklerin sakah orta giirliiktedir. Ti.irk tipi kadrnlar Orta Qaf,; Arap ve Fars kaynaklannda gi.izelliie misal olarak giisterilmigtir. Ayrrca bir qok gair ve yazatlara da konu olmuglardrr(ae). Tiirkler zte islfunt Geligneler : Milli ve rrki meziyetlerini bu gekilde tamamladrktan sonra. tarih sahnesine Erkan Tiirkler; Orta Asya'da bir Eok biiyiik devl et v e imp ar atorlukl ar kurmu glardtr. Mete Han'tn kurdu$u bi.iytik Hun imparatorlu{u'ndan sonra GrA.O. zoa - M.S. 216), tarih sahnesinde bu defa Giik Tiirkler goriilmiigtiir. Sarsrlmaz azmi, granit kaya parealanm andrran geliklegmig iradesi, milli tarih ve devlet cogkusu ile dop-dolu yi.irefi ile ortaya grkan destarii Tiirk kahramam Gok Bilge Ka- {an; Ofta-Asya bozkrrlannda, dasrmk bir gekilde yaqayan Tiirk boylartnt, parlak krhcr kudretli gahsiyetinin gcilgesi altrnda toplamaya muvaffak olmug ve tarihte ilk defa Ti.irk adryia amlan gok bi.iyiik bir imparatorluk kurmugtur. Gok Tiirklein hagmet ve ululuk devirleri ve iinii cihanr tutan Tfirk kahramanlan sayesinde bu'yeni Tiirk imparatorlu$unun srnrrlan Qin Seddinden, Kara Denizin do$u kryilarrna ae Kafesoglu, i., furk Milli Kiiltiirii, Ankara, 1977, s. 129, Kitapgr, 2., Mukaddes Qevreler ve Eski Hildfet 0lkelerinde Tiirk Hatunlan, Konya, 1996, s.50. ii t ir \: ii t,r rl q YENi ISLAM TARiHi ve TURKLER: I. I I1 kadar (5 milyon Lrn2), qok genig bir sahaya yayrlmrg oluyordu ( )tsor. Hz, Peygamber'in btitiin insanhsa hak peygamber o- larak giinderildif{ bir devirde ve bir saadet asrrnda ortaya gkan ve Tiirk'iin geleneksel askeri giici.i ile bir kere daha diinyayr aya$a kaldrran bu Tiirkler; gok krsa zamanda Asya ticaret yolu, yani "ipek Yolu'ha hakim olduklan gibi, Bizans'hlarla, iran' a kargr siyasi mtinasebetlerini geligtirmigler hatta iran'a gok a$rr darbeler vurmuglardrr. Onlann, Bizanshlarla girigtikleri ortak askeri harekat ve iran'a vurduklan bu a$rr darbeler, Kttr'dn-t Kerim de dile getirildif,i gibi(sr) Hz. Peygamber'in seving ve memnuniyet duymasl ve Tilrkler hakknda bir gok ilahi tebgiratlarda bulunmasrna da vesile olmugtur(sz). Evet ipek Yolu ve Basra Korfezi, deniz ticaret yolu kanahyla Tiirkler hakkrnda bir gok bilgiler elde edindifine kani oldu$umuz H:z. Peygamber'in, Gok Tiirk hakanlarrmn, Ehli Kitap olan Bizanshlarla anlagmalarr ve putperest (mec&si) iranhlara kargr siyasi miinasebetlerini geligtirmeleri ve iran'r bir krskag igine almalan, oyle tahmin ediyoruz ki Hz. Peygamber tarafrndan btiyiik olgtide takdir edilmig ve gdgebe Tiirkler hakkrnda bir gok hadisi gerifler sciylemesine vesile olmugfur. '.frs n u dljill li-r:l""tiirkler size dokunma- 50 Chavannes, Ed. Documents, Pans, Kafesoflu, a.g.e. Togan, 2.V., Umumi Tiirk Tarihine Girig, istanbul, I 98 I. Gabain, A.V., Kdk Tiirklerin Tarihine Bir BakrS, DTCF. Dergisi, II. s. 5. Smolin, V., East Turkestan, The Hages, Grousset,R., Bozktr imparatarlu$u, gev. M.R. Uzmen, istanbul, t Kurana Keim, er-rwn 1-3. s2 Kitapgr, 2., Hz. Peyganfier'in Hailislerinile Tlirkler, Konya, 2004.

57 112. ZEKERiVa rirerqr drkea sakrn siz de Tiirklere dokunmaymz!" gibi daha bir gok hadisler hep bu manada soylenmig hadisler olsa gerektir(s3). Qiinkti Hz. Peygamber'iry iranhlara kargr takrndrfr tavrr ile Gdk Tiirklerin tavrrlan ana hatlan ile bir benzerlik arzetmekte idi. Hz. Omet devrinde ( ) girigilen bag dondiirticii fetih hareketleri sonuc u, Arilerle-Tfiraniler (iranhlarla Ti.irkler) arasrnda eski gailardan beri geleneksel bir stntr olarok kabul edilegelmiq olan Ceylun Nehr/ne94) kadar ulagan islam kasrrgasr, daha sonraki devirlerde Eegitli sosyal ve siyasi nedenlerle Asya'mn ig krsrmlanna ka5rmrg ve iilam Dint gogebe Tiirkler arasrnda higbir dine nasip olmayan bir kabul-ii anuneye mazhar olmugtur. Artrk bundan sonra Mtisliiman Ttirkler; birer fatihler ordusu halinde islam milletleri camiasrna kafilmrglar ve gok gegmeden bu camianrn siyasi ekonomik ve askeri dizginlerini ellerine gegirerek Ortailoiu ve Rutn iilkelerinin yegdne hakimi ve dini lideri olmuglardrr. Biiyiik Setguklularla baqlayan Tiirklerin islam diinyasr liderli$l Osmanhlann tarih sahnesine grkmalarr ile daha genig boyutlar kazanmry ve iginde bulunduf,umuz yizythn ilk geyrek asrlna kadar devam etmigtir. Bu demektir ki, Orta, Yeni ve Yakrn gaflar boyunca islam di.inyasmm, eski diinya krtalarrnda yaniasya, Afrikave Aontpa'da siyasi ve dini iistiinliifii, Ttirkler tarafindan temsil edilmigtir. Bu geligmelere paralel olarak istdm Dini de difer dinlerle ozellikle Htrtstiyanltkla olan dini rekabetinde 53 en-nesei, S0nen-i Nesei, Mrsrr, VI. s.44. 5a Kitapgr, 2., Orta Asya'ntn Arap'lar Taraltndan Feflri, istanbul, 2000, s. 43, Hilti P.K., The Arabs, Chicago, 1962, s. 80, Barthold, W., Turkestan Dovn to Mongol Inwsian, Londan, 1968, s. 64. YENi isl.am TARiHi ve TURxLTn: I. 1 I3 biiytik mesafeler katetrnig ve diinya siyasi hakimiyetine giden yolda onu fersah, fersah geride brrakmrghr. ' Eski Dinler ae Tiirk Toplumu: Bir de konunun diier bir yonii daha vardrr. O da, isl6m Dininin bizzat Tiirk toplumuna kazandrrdrfr yeni ktiltiirel de$erler ve bir bagka ifade ile dinamizn ve ruh yqptstdr. Btr onemli konuya, Tiirklerin diler eski dinlere kargr g6sterdi$i ilgi ve bu dinlerin Ttirk'iin milli karakteri ve askerlik ruhu iizerinde yaptrir olumlu ve olumsuz tesirler yontinden yaklagmak herhalde daha yerinde olacaktrr. Bilindi$i gibi Tiirkler; tarihe gogebe bir millet olarak gegmigtir. Onlar uzun asrrlarr kapsayan bu gogebelik yrllarrnda gok genig bir co$rafyaya sahaya yayrlmrglar ve buralarda dil, din, rrk ve kiiltiir balamrndan tamamen farkh, birgok kavimlerle birlik ve beraberlik iginde yagamak durumunda kalmrglardrr. Pek tabii olarak, bu kabil sosyal ve siyasi temaslar neticesinde bir ktiltiir miibadelesi de kendilifinden ortaya grlcnrghr. B6ylece, Tiirk ktiltiiri; daha da zenginlegmig, gok renkli, Eok yi)nlii ae hiimanistik de$erteri a$r basan pedergaht bir kiiltiir olmug ae ona imparatorluklar kurma zte i)stiin rklart id6re etme yolunu aemryhr. Bununla beraber Tilrklere; bazr kavimler sinsi yollardan tesir ekne ve onlarr milli ve manevi deferlerinden uzaklaghrma gayreti iginde olmuglardrr. Bundan maksadrmrz Qin'Iiler ve onlarrn, komgu Ti.irk boylarr ve Ttirk aristokratlanm yrkmak igin uyguladrklan sinsi kiilti.irel yozlagma planlarrdrr. Bu sinsi uygulamalar neticesinde Ttirk beyleri biiyiik olgi.ide Qinlilerin tesirleri altrnda kalmrqlar ve goiu zam;ul kendilerine has olan 6rl Adet ve ananelerinden bti-

58 I 14. ZEKERiVA rirenqr ytik iilgiide yozlagmrglardrr. Nitekim Orhun ibidelerinde deiil halk, Tiirk aristokrat srntftrun bile bu gdkme dearinde Qinlilere 6zendi{i, hatta ad ae ganlarmr defiigtirdikleri, Qinli prenslerle ealendikleri, bdylece milli de{erlerden koptuklan en au bir dil ile ifhde edilmigtir{sst. Millet hayatrna gok a$rra mal olan bu kabil feci geligmeler, gok genig bir sahaya yayrlmrg olan Tiirklerin dini hayatlannda da kendini gostermig ve bu dinlerin milli de$erleri gokiinttiye u$ratacak birtakrm olumsuz geligmelere sebebiyet verdikleri gortilmiigti.ir. Tiirkler arasrnda krsmen de o1- sa yayrlmaya muvaffak olan Hristiy anltk, Budiztn, Zerdiigt- Iiik, Mani vs. dinleri, Ttirklerin mertlik, yigitli( cengaverlik gibi bir takrm milli duygulan ve karakterlerini besleyici olacaklarr yerde, aksine yrkrcr ve t<irptileyici olmugtur. Fakat Tiirk biiytikleri, bu kabil dinlerin Ttirk sosyal hayatrna girme ve yayrlmasmm kargrsrnda olduklan gibi, bir krsrm dini misyonerlerin faaliyetlerine de pek fazla iltifat etmemiglerdir. Qok uzun asrrlan kapsayan Tiirk tarihinde, millet hayatrmn istikbal ve mukadderatr ile pek yakrndan ilgili boylesine asil davranrylann gergekten de tipik ornekleri vardrr. Mesel6, Giik Tiirkler devrinde biraz da "Hint- Bahamt Yoltl"nuntesiri ile olsa gerek, Builizm misyonerlri, Ti.irk kabileleri arasrnda gok yo$un bir faaliyete girigmigler ve pek Eok Tiirk'ii de Budizm dinine sokmaya muvaffak olmuglardrr. Bu misyonerler dini faaliyetlerini o kadar ileri giittirmiiglerdir lct, biz olaylann seyrinden onlann, Tiirk Hakarunln nazarr dikkatini gektiklerini, hatta ona niifuz ebneye bile 55 Ergin, M., Orhun Abideleri, Ankara, 1970, s vd. YENi islam TARiHi ve TURKLSR: I. I 15 muvaffak olduklarrm giirmekteyiz. O kadar kl kudretli Gijk Tiirk Hakam Bilge Kaian bir arahk Budiztn'in, biraz da Qinlilerin aksine olarak Giik Tiirk ka$anh['rmn resmi dirii olmasmr isteyecek kadar ileri giknigtir. Qtinkii ona g6re; Q,inlilerin yaygm millt bir dini oldufiu gibi, arttk Tiirklerin de b6yle milli bir dinleri olmalryfu. Qinliler gehirlerde yagadtklan gibi Tiirklerde yerlegik diizene gegmeli, biiyilk gehir ae kasabalar kurmah idi. Fakat onun maiyetinde gtingiirmi.ig, basiretli, her geyden once Ttirk'tin askerlik ruhu ve milli karakterini gok iyi bilen btiytik devlet adamr, yetmig yagrnd4 bilge Tonyukuk Han vardr. Alman ilim adamlan bugtin bile onun dehasmr takdir etmede Tonyukuk Han'a, "Giik Tiitk imparctorludunun Bismark'1 demiglerdir(s5). igte bu Tonyukuk Han; o zamana kadar tig Gcik Ttirk Ka$aruna hizmet eturnig olan emektar vezir, kudretli G6k Tiirk hakam Bilge Ka$an'rn kargrsrna dikilmig Budizm'in Ti.irk milletine nelere mal olacairnr izah etmig ve goyle demigtir; "-Bu olmaz. QiinkiiTiirklerin sayilan az Qinlilerin ise gok fazladtr. Btma ra$mm biz Qinlilerc karyt hry muzaffer oldak. Biz giigebe saaag7 bir milletiz. Kendimizi giiglii hissettifimiz zarflon deaamh akmlar yaptyot zay{ olilufimruz zatnanda, ilailann, oqililerin derinliklerine daltyor kwhtluyoruz. Buda ae Tao dinlerine gelince; bu dinler daha gok sulh iginde ya1eyafl oe sessiz ve uysal kigiler igindit, saaag yopmak o e giig kazanmok istey enlne gdte de{ildir! "(sz) Boylece Tonyukuk Han,Bilge Kaiaru her nasrlsa saplamp kaldrir bu tehlikeli fikirlerinden vazgegirmeye muvafs6 Ligeti, L., Bilinmeyen ig Asya, Ankara, II. s. l Ogel, B.,Tiirk Kiiltlir Tarihinc GrHg, Ankara, l99l,i. s. 179.

59 I16. ZEKERiYA KiTAPqI fak olmugtur. Aksi halde, bu Ttirk milleti iqin gok biiytik bir feliket olacak Budizmin insanrn oztinii yiyen mistik ruhu, bir 6riimcek afr gibi Tiirkiin milli varhfim saracak ve onun dinamizmini yiyip ti.iketecekti Buna benzer ilgine bir olay da Tiirklerin bir harp ortamrnda istdmdini ile ilk temaslan srrasrnda cereyan etniqnr. Agap Tiirkistan'da Araplara kargr qok getin mticadeleler veren ve bir arahk onlan Tiirk yurtlarrndan siirtip grkaracak kadar biiyii-k bagarrlar gosteren Ttirk Hakam Sulu Han'a Emevi hiili.imd arlann{ an Hi 9 am b. Ab dii' l-m elik (7 B-7 a2) istim dnnl tubli! igin bir heyet giindettnigtit. $am'dan kalkarak Asyo'ntn iglerine kadar gelen ve Tiirk Hakam Sulu Han tarafindan kendi ordugahrnda kabul edilen bu Arap delegasyonun4 Hakan Eok yakrn ilgi gostermig, onlarr a$rrlamrg Tiirk usulti ziyafetler vermigtir' Daha sonra terctimam vasttastyla onlan huzuruna ga$rrarak niqin geldiklerini sormugtur. Arap Sefiri, Tiirk Hakanrm, isldm Dinine davet etmek iein geldiklerini soylemig islam Dini hakkrnda ona genig genig izahlarda bulunmug ve Hakan'da bunlarr Eok biiytik bir ilgi ile dinlemigtir. Fakat Tiirk Hakam anladr$rmrz kadan ile elginin yiice islam Dinini, kuru bir gartlar (sevapgnnqh) manzumesi olarak takdim ettiiini giirmiig ve bundan pek de tahnin olmamrg ve Adeta bir bocalama iginde kalmrgtrr(ss) Ttirk Hakam, Halife Higam tarafrndan yeni bir dine davet edildi$i zzunan onun, Ttirk toplumuna neler kazandtraca$r ve nelere mal olacalr yiintinden yaph$ deierlendir- 58 Kitapqr, 2., ilk Mtisltinan Tiirk Hiikiimdar ve Hakanlan, Konya' 2004' s' 165. YENi islam TARiHi ve TUNTLER:T. 117 meler, netice itibarr ile Tonyukuk Han ile bi.iyi.ik iilgiide benzerlikler arzetmektedir. O da bu, Yeni Dinin npkr, Tonyukuk Han gibi Ttirklerin milli karakterleri, cjzellikle onun askerlik ruhu ile ne derece baf,dagabilece$i iizerinde durmugtur. Higam'rn elgisini dinledikten sonra, birkag gi.in btitiin yonleri ile bu meseleyi gok ciddi bir gekilde di.igtinmiig ve bir karara varmak istemigtir. En sonunda onlan bir kere daha huzuruna gairrmrg ve gereflerine yiizbinlerce askerin de katrldr$r mlrazzam ve fakat manah bir resmi gegit yaptrrmrg daha sonra da bu teklifi, kendine uygun bir iislupla reddehnigtir. Btiyiik islam Cof rafyacr sr el-hamevi'nin nakletti!'ine gore Ttirk Hakam, Sulu Han; Fligam'rn sefirine atlarmrn iistiinde yahn krhg birer kaya parqasr gibi duran Tiirk askerlerini igaret ederek aynen goyle demigtir: Je$-;! l.r.llll3 tj.l-l llti.htjs, Y-l r-ili-l Y,l d+. sfsa srt (J"Jl O " t ".OJgl.r,J,.1r px*1t t "Bunlat iginde ne bir kundtnan, ne bit teni ne d.e bir llr 'l hekim aardr. (Askerlik onlartn yeghne mesle{idir.) $imdi onlor, ji Miisliiman olup ila, islhm ilininin gartlannt yrine getinne-'!i;' ye kalkterlarca nereilm yeyip igecekluilir? (Hayatlarrm nasil ;{1, {' Bagka Dinler Tiirkter iginytkrct Obnugtur: Mamafih btiti.in bu izahlar Tiirkler arasrnda isl6mi-' yet'ten ijnce Ari ve Sdni dinlerinin hig bir gekilde yayrlma- " dri: anlamrna da gelmemelidir. Milletimizin kendine hag davramg ve karakterlerinin bekasr igin Ti.irk bi.iyiikleri tara-i' frndan gosterilen bunca gayretlere raimen mesela, Budirt) lik, Mecfisilik, Manihaiztn vs. gibi, eski Asya dinlerinin 5e eljlamevi, Mucemii'l-Biildan,Beyrut,l955, II. s. 24. i,l 'i:

60 118. ZEKERiveriranqt Ttirkler arasrnda krsmen de olsa yayrldrfr ve onlarda mevcut olan gehamet ve gayret duygulanru korletti$i' cesaret' mertlik ve yigitlik gibi asil davranrylanm dumura uiratarak miskin bir hale soktu$u gortilmtigttir' Bu mequm durum' biiyiik Arap Edibi el-cihrz'rn bile nazart dikkatinden kagmamtqflr' onunbuhususlardagergektendeilgingtesbitvemtigahedeleri vardrr. Bu ciimleden olmak iizere el'cahrz; Bizanslt'laila sasaniln arasinda cereyan eden bir krsrm harpler tizerinde durur ve sasariilerin bu harplerde Bizanshlara kargr kazandrklarr zaferlerin ve tistiinltiklerin sebeplerini 9u gekilde tahlil eder: Ona gdte burum tek sebebi aatdr' O da Rutnlann Hr.ristiy anl* d.inine gtmig olmolandr. Qiinkii Hristiy a.tiltk itini yuttutqaktt{t, ptstnkhit, intikatn almamayt ae hatp etmekten gekitmeyi telkin edq, Bizanshlar b6yle bir iline gifince her tiiilii hareketlerinde Httistiyanh{m icabt olaruk yutttugak d.aatanmayo baglamtglardr' Bdylece onlar' S asanilule y apt*lan harylerile na$lup olmuglatdtl6$)' el-cihrz, "Tiitklefin tistin Meziyetlefi" adrndaki tinlii eseriyle pek yakrndan tamdrlrmrz bu biiytik mtiellif, ayru elim akrbeti Ti.irkler igin de savunmakta ve tesbitlerini 9u gekilde dile getirmektedir: "Tiitklerzrndrkhk(Budizm,Mani,Zerdiigtliiko'ildininegirinceart*harplerdemallupolmayabaglamrylardtr'Ti}rklerin en kahramanlanndan olan Dokuzofuzlar (ljygtrtlat)' bunun m giiz el tnis allerin itendir. H albuki D okuz o luzl a1 Karluk Tiirk' lertnd.ut sayrca. birkag misli az olduklon halde ilaima ileri gid.erter ae d.aha iyi saztngtlord't' Ne zatnan ki bu Tiirkler m en-necm, V.T., el'cihrz vel' IhdAratii'l'AbbAsiyye, Bapdad' 1965' s' 120' YENi islam TARiHi ve TURT<LEN: I. 119 Zmd*hk dinine girmeye baglad-r'la1bu zmdtkbk dini insan- - lan diinyadan el-etek gektirme ae uyugukluk telkin etmede Hristiyanhktan ilaha geri defiildir, biiylece onlann da kahratnanltk duygulan yok ohtute oe gehamet iluygulan siiniip gttmigtir"gt). Kahramanhklarr dillere destan olan ve pek gok Arap kalmaklarrnda Tiirklerin en hagin kabilesi olarak zikredilen Dokuz Oiuzlann, Budizm, Manihaizm gibi eski Asya dinlerine rafbet etmeleri sonucu gergekten de prsrnk bir hal aldrklarr, sadece el-cahrz'rn de$il difer bir lasrm Arap yazarlanmn da ortak goriigiidiir. MeselA, Temim b. Bahr da boyledir. O dadokuzoiuz kabilelerinin mesk0n olduklarr bolgelere yaptr$r seyahatler srrasrnda giirdii$ii ilging mtigahedeleri anlatrr. Onlar arasrnda daha ziyade Budizm'in yamsrra Mani ve Zediigthlk dinlerinin de yayrldt$nt, hatta onceleri gok daha kuwetli olan Zerdiigtliiliirl Mani dininin siiratle yayrlmaya baglamasrndan sonra eski kuwetini yavag yavag kaybetmeye bagladtfrm bildirir. Temim b. Bahr dabi)tiin bu kabit dinlerin, Tiirklerin milli karakterlerini, harb etme giiciinii inantlmay acak derecede zaytflatt$mr bizzat miigahedelerine dayanarak sdylemekte ae yukarda Tiirkler halckmda ilging gtirilglerini nakletti{imiz el-cahrz'la ayru noktay a gelmektedil6z). Yeni Terkib; Tiirk'iin istdmt $ahsiyeti: Yukardan buraya kadar yaptrft mrz btittin bu aerklamalar gosteriyor lcrtiirkler, yeni bir din segmek igin pek acele davranmamrglar ve eski Asya dinlerinin aksine islilmiyeti 6l en-necm, V., a.g.e. s Barthold, W., Orta Asya Tiirk Tarihi Hakktnda Dersler, Ankara, 1975, s' 7',1.

61 120. ZEKERiVariranql biiyiik bir azim ve kararhhk iqinde benimsemigler ve kabul etmiglerdir. Belki de kader islamiyete, istikbalde gok btiyiik hizmetleri dokunacak boylesine ytice bir milletin fitratrmn eski Asya dinlerinin kokugmug inanglarr ile bozulmamasmr ve kalblerine, aktivitesini goktan kaybetrnig ve bir posa haline gelmig bu kabil dinlerin yerlegmemesini dilemigtir. Neticede islfrm Dini, Orta Asya'run engin yaylalarrnda kendisi gibi temiz ve safiyetini asrrlardrr muhafaza etrniq yarr gogebe bir ortam bulmug ve bu ortamda Tiirkler arasrnda higbir kuwetin soktip atamayaca$r bir gekilde yerlegmigtir. Dini geligmeler bununla da kalmamryhr. islfrm Diii, Ti.irklerin milli ve manevi yaprlarrnda bag dondiirticii de[igiklikler yapmry, ona yeni bir dinamizm ve ruh kazandrrmrgtrr. B. Lewis, bu biiytik geligme ve onun Ttirk sosyal hayatrndaki gok dnemli yerine igaret ederken aynen goyle demektedir: "Tiirklet isl6.m dinine girmeleri ile bu ymi din sayesinite yepymi bir hilaiyete sahip olmuglm zte bagltbagtna bir de{eri olan mazileri ile ilgilerini hayret edilecek bir siiratle keserekadetaunrttvrhalegelmigi s7fli7"(63). isl6m Dini; yukarrda da igaret edildi$i gibi, gok krsa bir zamanda Tiirk milletinin daha onceleri sahip oldufu tistiin deier ve meziyetlerini nerede ise yeniden inga etunig, onu kendi potasrnda eriterek Ti.irk unsurun4 diser Miisli.iman milletlerde gdriinmeyen yeni bir gahsiyet kazandumrgtrr. Oyle ki; Tiirkiin ktzil elma ideali ve onun uiruna yedi iklime seferler dtizenlemesi ve diinyayr kucaklayan akrncrltk ruhu, isl6m'rn cihail agkr ile beslenmig, Ttirktin askerlik tu- YENi islam TARiHi ve TUNTTER:I. I2I hu; mukaddes bir gaye uiruna harp etrnesi, hatta mertge 6lme 6zlemi, islamiyet'in gehidlikve gazilik rtitbesiyle daha da alevlenmig Ttirklerd eki nizanl' alem olgusu; islam Dininrn ilayt kelimetullah; yani Allah'rn dinini "yer yiiziinde yii' ce" ve her yerde hakim l.alma hedefi ile birlegmig ve Tiirk milleti kendini agan bir gi.ig ve diinyayr titreten heybetli bir kuwetolmugtur. islamiyet'ten 6nce eski Tiirk boylarr arasrnda gori.ilen "Tiirk Alpleri" F. Ktiptiiltiniinde igaret ettigi gibi; isl6miyet'in cihild rse gazfr mefhutnlan, Tiirklet arastnda yetleetikten sonra 6nce"alp gizi" yani "mtisliiman Tiirk kahramanl" mahiyetini almtglal tasaoauf ceryant ae mahtelif tarikatlat halk arastno yulegince de "alp erenler" yan:i "savaggt dewigler" gekline girmiglerilile). Evet, miisliiman halklmrzrn daha sonralarr "alpley'' ve "alpetmlet'' dedi$ibu "Htztt" yaratrhgh kimseler, daha sonra toplumumuzun bir nevi mayalarr olmuglar ve islamrn "iltsdfl-r kimil iimek insan" ola' rak nitelendirdi$i gontil erleri, erenler ve evliyalar ordusu olarak ortaya grkmrglardrr. Bir ilahi kaynaktan teyz ve bir kudret elinden nasib olan bu Tann kullani miisliiman halklmrzrn hayrr, saadet ve iyili$i igin her zarnan ve her yerde arrlar gibi gahgmrglar, edeb, ahldk ve irfan binamrz ve saslam Aile yaprmrzrn gereek mimarlarr olmuglardrr. Bu agrdan bakrldrirnda diyebilirizki; sanlcr isl6m Dini; biltiin insanh{a genel ae Allah'm bir luftu olsun diye, Tiirk milletine iizel olarak gdnderilmig ae miisliiman olmast ve Muhammed Ummeti'nin gerefli bir aarh{t hhline gelmesi ona kalm iri ae bilyiik harflerle bir alm yaan olarak yanlmqtt. 63 Lewis, 8., The Emegercy ol Modern, Turkey London, 1962, p. 325 e Barthold, W. A., isldm Meileniyeti Tarihi, s.348.

62 122. ZEKERTYA KITAPCI Bu sayede islamrn ytiksek imant ve iistiin ideali, Ttirk- 'ldtn asil kant ve mageri vicdam ile birleqmig ve bir biiytik "terkib" olmugtur ki bu terkipten herkesin ozlemini duyduiu, imrenerek Adeta krskandrir bfu "Tiitk tipi tniisliimfld' ve daha agrk bir ifide ile "Tiirk'iin idilmi gahsiyeti" ortaya grkmrghr. Artrk bunlar, islamrn cihad bayrairm iig krtada ve biittin bir cihan husumetine kargt, hemde asrrlarca dalgalanduacak Allah askerleri, hayrr! demir kugakh cihan pehlivanlarr idiler. Nitekim bu Allah'rn askerleri igin giir, edebiyat ve soz ikliminin sultam olan BAki; kara ve denizlerin hakimi cihan ikliminin sultam en btiyiik Tiirk Hakam olan KAnffni igin yazdrstbir "mqsiye" de goyle diyecektir; "$emgit gibi roy-ii zemine taruf tmaf S al ilun iletnir kug akh cih an p ehlia nnl an" Miisliitnan Tiirk' iin isl frmi $ ahsiy etinin O zii: Bu arada hemen gunu ifade edelim ki Miisltiman Ttirk'iin islami gahsiyetinin oziinde "Peyganbu agk{' ve 'EhI-i Beyt Seztgisi" bulunmaktadrr. Peygamber agkr ve Ehli Beyt sevgisi nerede olursa olsun Miisli.iman Tiirk milleti ve Anadolu insammn iman iislubu, onun dini hayahmn varh$r, tazelii.:i ve canhhsrmn bir ifadesidir. Bu sevgi onun almnda nurdan bir mi.ihiirdtir. Anadolu insam kendi ig dtinyasrndan kopup gelen bu cogku ile Ona "Aih.giizel kmdi giizel Muhammeill" diye seslenmig Ona bir sevgi gshfr halinde ulagmak ve kavug istemigtir. O; Hz. Peygambeq Onun yi,ice sevgisi, Ehl'i Beytine olan deruni duygularrm kendi gonltinde hissetmig, kutsal oca$l kuytu bucairnd4 odasrnda, obasrnd+ toprafrnd4 tagrnda, baharrnd+ krgrnd4 her zaman ve her yerde Onun YENi islam TARiHi ve turxlgn:r' 123 sevgisini aramlg, Qna inanmamn srcakh$, Onu sevmenin evlili$i ile yagamqtr. Anadolu insammn Ona olan imaru; sevgl sevgisi ise; iman haline gelmig bu imani cogkusunun bir ifadesi olarak Onu her zamankendi evinde, kutsal oca[rnda misafir etmek istemig, aile'fertlerinden birinin adrnr mutlaka "Mehtned" toymtg yeni do$an gocuklanmn kulafrna krz olsun erkek olsun ilk olarak onun adrm iifiirmiigtiir. onun "Fatttn&"Etr:ra "Fadime anumxz!" Onun Aigesine "AyFo anamtz!" Onun "Hotice"sine "Hatca anamtz!" demigtir' Bu isimler onun dini ve ktilti.ir hayatrmn ana gizgileri olmugtur' Anadolu insam oiluna Hz' Peygamber'e hiirmeten "Muhatnmeil" de$i\ "Mehtned;'adrm koydufu gibi cihan-r titreten ordusunun her bir erine de ismi tasf,ir olarak 'Mehtnetgik" adrm vermig yani bir kiigiik Muhamtned obnast' onu temsil etrnesi ve yer yiinde "Allah'tn asketleti" olmasrm istemigtir. Artrk o; bundan biiyle, Hz' Peygamberinin ebedi risaletinin varisi, onun yiice geriatinin sahibi, dinin bekeisi, kitabmm koruyucusu olacak, kilrcmt Allah'rn dininin yticelifi ve iman hakimiyetine adayaca! bu yolda kam nehirler gibiakacak ve kemikleri da$lar gibi yrirhp kalacaktr' igte Hz. PeYgamber'in ri.ui.r+ll dlli UiC+ll fl! U-*.i.ryYl prjji" "O otd.uttutr' kottwtonlan ne iyi kotrufian, o otdutun askerlerinegiizelbitasker!"diyerekalkrgladr$rvemuhammed iimmetine asrrlarca once ilahi bir miijde olarak verdifi Onun bu kendi "Muhamtned'i" ordusu idi(.)' Onun - Hz Peygamber, istanbul'un fethi ile ilgili meghur lwdisinde bu orduya olan --troit{irrrrriiilerini dile gitinnig, onu Islamn gergek, ideal ordusu o.lamk iimmetine tebsir ennistii O ordu bugtin bile varltp ile iftihar ettifiimiz miibarek TA RK ORDUS U dur. Z.K.'

63 124. ZEKERiVe Xireeqr YENi ISLAM TARiHi ve TURrcTER I. 125 oziinde ve ruhunda "Bedt'in arslanlart" yatryordu. igte bu ordu; Malazgirlte koca, Bizans'rn kargrsrna grlcmg, Kudiis'te Hagh ordulartmn yolunu kesmig daha sonra Anadolu semalarrnda bir kara kartallar olarak halay gevirmig istanbul sur- Ian iistiine konmug bu giizel gehri fethetmig, DoSu Roma imparatorlusunu yrkrmg daha sonra bir 'rkrztl Elma,' cogkusu ve bir iman hakimiyetine giden yolda Roma,ya ve Viyanayn yiiriimiig en sonunda koca bir cihamn husumetine kargr Qanakkale de ilahi bir iman imtiham vererek "gehid" olmug ve Ruh-u nebiyi hognut ehnigtir. Miisliiman Ttirk milletinin gontil umamnr dalgalandrran bu "Peygamber Sevgisi"nin koki.i tarihin derinliklerine, Hz. Peygamber'iry Zat-r Akdesle bulugmasr ve,'miruc{,rta kadar uzanmaktadn. Zira Mtisli.iman halkrmrz; islam hidayetine giden yolda ulu atasr olanabilii'l-kerim Satuk Budra Hnn'rn ruhunu o melektit aleminde, Mirac gecesinde ve bir Peygamberler meclisinde Hz. Peygamberle tamghrmrg, d6- laysryla iman gerbetini bir Peygamber sevgisi olarak onun miibarek elinden igrnigtir. Daha sonra o; mageri vicdamn bu heyecam ve imani cogkusunu bir destan haline getirmig(.) yg onun asrrlarca elden ele, dilden dile dolaqmasrm istemig ve bu duygularrm gelecek nesillere ve kryamete kadar bir iman ve sevgi urrunaru olarak aktarmrgtrr(0s). Bu bal:rmdan yukarda da ifade edildi$i gibi, Miisliiman Tiirkler, Hz. peygamber'e imamnr; seagi ve sevgisiniise; iman haline getirmiq bir millettir. ',-Satuk Bupra Han Tezkeresi. "' G-gl! bilgi igin by,z. Tiirk Boylannda islfun Hiddyet F:r:ttnan, Konya, i Dtinyad4 Hz. Peygamber'e boylesine bafh, Onun yiice misyonuna boylesine sahip, boylesine bir iman zevlcr, cogkusu ve iislubu ile dop-dolu bir bagka millet heniiz yoktur. Bu sadece Mtisltiman Ti.irk milleti ve Anadolu insamna has ilahi bir keyfiyettir. Anadolu insam bu giizel duygularrm kitap haline getirmig, giir haline koymug ve bir giiniil na[- mesi olarak asrrlarca onlarr terenniim etmig onlarr bir kitap olarak yazm$ ve adrna kah "Ahmediye" ve kah "Muhammediye"$6) demig ve Ona olan sevgisini, elle tutulur gtizle gori.ili.ir ve fiili olarak yagamlrr bir hale getirmigtir. Bu kitaplar asrrlarca Anadolu insamnrn ne elinden ve ne de dilinden, hig ama higbir zcunan dtigmemigtir. Uzun krg gecelerinde; evlerde, halk odalarrnd4 dergah ve bargahlarda hep bu oz Tiirkge ilahiln okunmug onlara Peygamber sevgisini agilamry ve iman tazelif,i yagatmrgtrr.cogu iimmi olan Anadolu insam daha sonra bu peygamber bairmn qakryan btilbi.illeri olmug, onlarda gontil duygulanru bir sevgi cogkusu halinde ifade ehniglerdir. lgte Yunus Emre'yi bu "Peygamber seagisi" bir kor haline getirmig ve bu ateg asrrlarca Anadolu insammn gonli.inti ve kalbini tutugturmugtur. Siileyman Qelebi bu zengin Anadolu mirasrru "Meplid"legtirmig ve bir demet u6g7tr1-l olarak Anadolu insamn eline diline ve gonliine sunmugtur. Asrl bundan sonradrr ki; bu yeni "Peygamber seagisi" dalga dalga btiti.in Anadolu ve Balkanlaru yayimrg imparatorlu$un dort bir tarafinda yaprlmrg mescit ve muhtegem camilerin yaldrzh kubbeleri altrnda Paga konaklarr ve Sultan saraylannda hep 66 Yazrcroglu Mehmed, Muhammediye, ngr. A. Qelebioglu. istanbul, * Tasawufta giit Hz. Peygarnber Sevgisini sintgelemistir Z.K.

64 126. ZEKERiVe rirapqt bu mevlidler okunmug, oliilerimiz ve dirilerimiz bu sevgi suyu ile a'ndrrrlmrg hulasa koca Osmanh imparatorluiu bir "P ey gatnber seagisi ii.lkesine" ddniigmiigtiir' Osmanh Sultanlarr igin bu da yeterli olmamrgtrr' imparatorlu!"un biitiin camilering mihrap ve minberlerine Ayasofya,da dahil, onun ve gok sevdisi can dostlarrmn isimleri yazrlmrg onun soyundan gelen Seyyid' ve $eriflerin ayrr defterleri tutulmug onlara ozel ayhklar verilmig ve Ruh-u Nebi btiylece hognut edilmigtir. Onun kutsal emanetleti, baq tacr olarak islam'rn taht ve baht gehri istanbul'a gettrilmig Anadolu diyarr onlarla qenlenmig Anadolu insammn yiizii gtilmiig, yeni bir iman giicii kazanmry ve Hafizlaflmtz, Ruh-u Nebinin huzurunda ve Onun miibarek kabrinin baqrnda imigcesine, asrrlarca yirmi dort saat bir dakika bile ara vermeden o DAvddi sesleriyle Kur'an-t. Kerim okumuglar ve bunun giik ehline karqr gururunu yagamrglardrr. imparatorlu$un deo gairleti, soz ve giir ikliminin tagsrz sultanlarr, Divan edebiyatrmn bagr goklerdeki bu yiice temsilcileri, bu ma$rur insanlar, OI $ah-t Rnsiiliin tiniinde yerlere kadar ei-ilmigler Ona olan sonsuz sevgi ve aqklarrnt goz prnarlarrndan siizi.iliip gelen inci daneleri gibi yaglar, "Haylr!" kasiile, nat ve rubailerle ifade etmigler, bundan da 6te "Dioan" yazmada bunu bir edep ve erkan haline getirmigler bir goni.il nalmesi olarak yi'izlerce binlerce kaside yazmrglardrr. Tiirk milleti ve Anadolu insanr igte budur. Bu sevgi ummant ve muhabbet denizinin orne[ini bir bagka iilke ve bir bagka insanlar arasrnda bulmamrz miimki.in deiildir. YENi islam TARiHi VC TUNTLENII. I2I i sl frm Tiirk' iin Y mi Kimlidi: Bunlar bir manada, isl6m dininin Ti'irkliik camiasr ve onlarrn sosyal ve dini hayatrnda neyi ifade etti$inin de bir bagka tiirlti izahr olmahdrr. Bu bakrmdan hiq gekinmeden gunu s6yleyebiliriz ki, dtinyada, iizellikle islam milletleri camiasrnda, kendini islam Dini esprisine bu kadar kolay ve boylesine giizel adapte eden bagka bir millet yoktur' islamr kavrayrg ve yagayu tarzr Tiirk insarumn hayatrnda Kaggar onlerinden Viyana'ya kadar yeni bir htiviyyete kavugmugtur. Boylece istdtn kendini; aradrlrnt Tilrkte, Tiirk ise kendi aradr$rm ist6m:da bulmuq ve bu iki yi.ice varhk birbiri ile kaynagmrg kucaklagmtg ddeta et kemik misali aynlmaz bir parga, hayrrl yeni bir vticud olmuqtur. Bu vi.icud'un cesedi Tiirk ve Ruhu ise islam olmugtu. Bu kaynagma sayesinde Ttirk'iin etnik milliyetr gitmig, onun yerine Islfrtni tnilliyeti ortaya grkmrg ve islam Dini Tiirk milletinin genel kimli$i olmugtur. Bunu tarihte Tiirklerin drgrnda, miisliiman Araplarda dahil hig bir millet bagaramamrghr. Nitekim bu konularrn genel bir de$erlendirmesini yapan dev gair Yahya Kemil bu yeni "terkib" veya Tii,rk'iin isldmi gnhsiyeti ile ilgili olarak yaph$ giizel yorumlannrn birinde aynen goyle demektedir; "Tiirklerin miislihnanltit kabul ebnelerinilen btr Tiirk milliyeti, islfrttt akideleri ile, isl6m inctntyla yo tulmug, orutnla h6.l-hatnut olmug ymi tte ulat bir "Tqkib"dir, Miisliiman Tiitk halkmtn milliyetini, yfrni, bu oatana (Anaitoluya) gaza maksadt ile gelmie oe bu naksatla asr' larca gehiit olmue, oatq.nda minhteler yiikseltmie' gdk'

65 128. ZEKERiVa rirarqt kubbeye ezan sesleri salmtg bir miltetin milliyetini, isl6miy el tm ayn olarak iliigiinmey e imkdn y oktu1"6n. Ne ilginqtir ki Tiirk'iin istfrmi gahsiyeti ve onun, islamrn yarrnlan igin onemini en iyi kegfedenlerden biri de Bediiizzaman Said Nursi'dir. iman yetimleriniry imdni eserleri ile imdadrna kogan bu btiytik Anailolu Ealiyan, Tiirk'iin islami gahsiyetini yeniden inga etmeyl Anadolu iman harekefinin 6nemli bir rtiknii haline getirmig ve onun bu islami gahsiyetinin iistiine omrti boyunca bir kug gibi $rplrup durmugtur. O eserlerinin bir gok yerinde bu grrprnrqlarrnr goyle dile getirmektedir; "Ey Tiirk Karileg! Bilhassa sen ilikkat et. Smin tnilliyetin islhtniyetle imtizilc ebnig, ondan kabil-i tefrik deiil, tefrik eilersm mahoolursun. Biltiln smin mi.ziileki tnefhhirin islfrmiyet iteftefine gecrnig. Bu neffrhir, zetnin yiiziinde hig bir kuaaetle silittmedidi hatde sm, geytanlann oesaesesiyle, ilesiseleriyle mefhhirini kalbinden silip at na!"($). Hakikat-r halde isl6m dini, TiUirkJer iein yeni, tarihi ikinci bit"ergutekoz" olmugfur. Ti,irklerin ulu cedleri, kendi lerini Eevreleyen ve drg dtinya ile alakalarrm kesen yalern demir daslarr ve granitler kadar sa$lam heybetli demir'kaya pargalarmr akrllara durgunluk verecek bir teknikle eriterek, (milli Ergenekon efsanesinde olduiu gibi)(6e), nasrl Asya bozkrrlarrna tagmrglar ve btiyiik denizlere ulagmak di.inya- 67 Yahya KernAl, Kubbealtt Akailemi Mecmuan, istanbul, 1972, no. 2 Mamafih, Y. Kemeil'in bu gilzel gdriigleri, btitiin diinya Tiirkliigil igin gegerlidir z.k. 68 Kitapgr 2., Bediiiaaman Said Nursi ve Anadolu iinan Hareketi, Konya, 1998, s * Og.l, b., Ergenekon,Tiirk Ansiklopedisi, XV, s YENi islam TARiHi ve TTJRKLER \. 129 mn dort bir yaruna goq etmiglerse; Ti.irkler islam dinine girdikten sonra da ayru geyleri yapmrglardrr. Onlar bu yeni iman giicti ile kendi ruh ve gcinfillerini kaplayan kiifiir ve batrhn her ti,irlii tahakktimtinii krrarak aydrnhia grkmrglar ve ilihi nura kavugmuglardrr. Arttk Miisliiman Tiirklerin de yeni ummanlara agilmalarr, islam milletleri denizine ulagmalarr gerekiyordu. Nitekim oyle de olmugtur. Miisliiman Ttirkler ilk hamlede Ba{dail'a gelmigler, sonra Anad.olu yaylalarrnd an istanbul'a, oradan da Balkan'lara gegerek islamrn cihad bayrai.:m Viyana ilnlerine dikmiglerdir. Btiti.in bu hayrrh geligmeler Kur'afl-t Keritn'in el-mhide stiresinin 54. ayetinde anahatlarr beyan edilmig olan bir kader gizgisi do$rultusunda oluyordu. Qiinkti bu ayet-i kerimede Cenabr Hak bir vad-i ilatri olarak yeni, zinde, giiglii yiiit bir kavmin gelecelini bildiriyor ve goyle diyordu: fgl+ Nir /$l dic ' rj*i,t+r i,e t'i. r3.; ir ljij g1ill t{.,.1 U" a+t+ ys At d** * O#lslt,* t*l i, up tu31 ais;*.g?t* t.;& 6-lj.irtl el.! 0.4i. i &l CLii.tl!3 f'jij LJ 'Ey iman edenleil Sizden kim dinindm dt)nuse (ddnsiin, Bilsinki) Allah (onlarrn yerine) 6yle bir kaoim getirir ki O; onlan seuer onlar da Onu seaenler. (O bahtiyar insanlar) tniiminlere kary algak giiniilhi, kafirlere kary giildetlidirlen Onlar Allah yolund.a cihad eduler, higbir dil uzatarun ktnamastndan korkmaztar. igte bu Allnhm bir lutfudur ki onu, khne ililerse ona perb, Atlah ihsam bol oe m gok bilendir"(70'' 70 Kuran-t Kerint, el-mdide, 54.

66 130. ZEKeRive rirerql igte boytesine yiice ve ilahi bir iislup iqinde iizellikleri beyan edilen kavim tvttisftituten 7'L RK milleti idi. O Allahrn vahyine Kuranla iivtitmi.ig bir millet idi. Bediiizzaman said Nursi de ilahi vahye bu gozle bakmrg ve boylesine ytice hitaba mazhar olan bir kavmin Tiirk milletl oldu$dnu siiylemig ve bundan ayrr bir seving ve Surur duymugtur' ustad biitiin himmeti ile Tiirk milletine yonelmig onun bu ayet-i kerime ile dile getirilen yiiksek meziye! iistiin ahlaki degerlerine, daha agrk bir ifade ile islami gahsiyetine sahip qrkmasrm, dini ve milli de$erlerini korumasrm istemigtir. Bu Anailolu Ealiyasq miicerred bir batrhlagma ufiruna Miisliiman Ttirk Mlletinin bu deserlerini terk etmesinden biiyiik endigeler duymakta ve bir ga$layanlan andrran o gtir sesiyle yannki nesillere goyle seslenmektedir: "igte ey ehl'i Kuran olon gu oatantn ealatlan! Altt yiiz sane deiit, belki Abbasiler zamanttdan' beri, bin smedir Kuron-t Hakimin bayraktan olarak biitiin cihana kargt meydan okuup, Kuran't' ilan etmigsiniz. Milliyetiniz Kuran oe islfrmiyete kale yapttntz, Biitiitt diinyayt sustutd'utntz, miithig tehaciitnatt def ettiniz ta: O#lsJl *;yi i,r-.9rjl,je ilsi ai3;rs ilr.r ruil nt url ''i,irt,1g.r* Ur OJ$L+J "Allah onlartn yerine oyte bir kar'tim getirir ki, O; onlart saner, onlarda onu seuerler, (o bahtiyar insanlar) miiminlere kary algak goniillii, kafrlere kary giddetlidirler' Allah yolunda cihat ederler!" ayetine giizel bir masadaki (mazhar) oldunuz' YENi islam TARiHi ve TURTLER: I. 131 $imd.i Aon'rpanm oe fenk ffie1rep (Avrupa hkirli) niinafi.klann ilesiselrine uaup 9u ayetin eotteliyatmdaki hitaba masailaki olmaktan gekinmelisiniz oe korkmahstflrz"qt\ ' islam dini, Ttirkler'i yeni bir hayat mi.icadelesine sevketmiqtir. Onlann bu mticadelesi islamrn cihad bayra$r alhnda "ilhyr kelimetullah" u$runda eski Ttirkletdeki "Ktztl- Elma Ruhu" ile bi.itiinlegerek asrrlarca devam etmig ve Mtisltiman Tiik'ii iig krtada yetmig iki milletin efendisi ve hrristiyan topraklarr tizerinde kurulan ve yizyilatca hiikiimranhir siiri,ip giden biiytik bir cihan devletinin hem kurucusu hem de yagatrcrsr yapmrghr. Bdylece Osmanh Tiirkleri; bir taruftan asrlarca Asya'ntn td eski gailardan beri Azttupa'ya askni iistiinliiiiinii temsil eilerken, dider tarnftan da istfrm diinynsmtn hem ilini hetn de siydsi liderlifini temsil etmig oluyorlardt.. Mtisltiman Ttirklerin islam milletleri ve Orta Doiu'daki bu gerefli mevkileri yagadrirmrzyij'zylj;rn ilk geyre$ine kadar da devam etmigtir. O smanhlar, stimiirgeci Batt mtpery alistleinin "Aoputa'flin hasta adflrnt" iliye alay ettikleri ileairlerde bile, Asya'ntn yine m guglu, yine m kuihetli, yine m luaztetli ilealeti olmug@,taraftan islam dini, aym zamanda ebed-miiddet olan Tiirk varhfrm koruyan gok kuwetli manevi bir silah ve bir zrrh olmuqtur. Boylece "tniisliiman" kelimesi ile "Tiirk" kelimesi ozdeglegmig ve ikisi eg anlamda kullanrlrr olmuqtur. Bugiin bile desil Hinilistan ve Pakistan'da eski diinya krtalarrmn bir gok yerlerinde, Tiirklerin hagmet diineminde miisliimanhfr kabul etniq insanlar kendilerinin artrk "Tiirk 7r Kitapgr, 2., Bediiizmman Said Nursi ve Anailolu iman Hareketi, s. 422, Ayrrca bkz. Nursi, S., Mektubat, s.324.

67 132. ZEKERLYA KITAPqI olihtklannt" dile getirmiglerdir. Bu giin bile bu durum Balkanlardaki niisliiman azrnhklar igin gegerlilifini hala korumaktadrr. Onlarda goiu zaman "Biz tniisliimantz!" arrlamrnda "Biz TihH)z!" demekte ve Tiirk kelimesini miisliimanhkla eg anlamda kullanmaktadrrlaro2). Nitekim Osmanlilarm Avrupada btitiin heybetiyle ilerledikleri donemlerde batrda yazrlmrg kitaplarrn bir goiunda islamiyet'ten " Tiirk dini" olar ak bahsedilmigtir. Mamafih bunun tam aksins bagka iklimlere tagary bagka bagka dinlere sapmry olan Tiirk kavimlerinin, milletler miicadelesinde varhklarmr koruyamadrklan, milliyetlerini kaybettikleri, hatta Tiirk dtinyasrrun drgmda kaldrklarr ve bu biiyi,ik Ti.irk Ailesinden koptuklarr g6riilmtigti.ir. O kadar ki bu kabil kavimler Tiirk adryla dahi amlmaz olmuglardrr. Eski Tiirk kavimlerinden olan bugtinkii Macar ve Bulgaflar, bunun en tipik iirneklerindendir. Bunun tam aksine, Mtisliiman olan Ttirk boylarr, Sozryet Rusya ve Qin'de oldusu gibi komiinist rejimin bi.itiin asimilasyon hareketlerine kargr direnebiliyor ve her ti,irlti baskr ve imkansrzhklara raimen milli varlrklarrru koruyor ve Tiirkliiklerifli devam ettirebiliyorlarsa bunun tek sebebi vardrr. O d+ giiphesiz onlarrn Miisltiman olmalarrndan bagka bir $ey de$ildir. islam dininin birlegtirici, bi,itiinleqtirici karakteri onlar igin yegane kuwet kayna$r olmaktadrr(73). 72 Lewis, 8., Islrtm in History, p Bu konularda daha genig, mukayeseli bilgi igin bkz. Ergin, M., Tiirkiye'nin Meseleleri, istanbul, 197 4, s ti v. TURKLER,iT israu rarihi DEVIRLER " Tiirk Tarihinin islam Tarihi ile Birlegmesi t33 Tiirkle/in isthm Tarihi Dearesine Girmekrt: Buraya kadar olan aerklamalanmrzda isliltn dini, onun Tihk milletinin sosyal ve dini hayatnda yaphfr bag dondiiriicii de$igiklikler iizerinde durulmug, yeni terkib ve Tiirktin islami gahsiyetin nasrl tegekkiil etti$ ve bu yeni kimliiin karakteristik ozellikleri hakkrnda genig bilgiler verilmigtir. Hemen gunu ifade edelimki; di.inyada hig bir din, islhm dini kadar Tiirk milletinin sosyal hayah, dini yagayry ae mageri aicdaruna tesir etmedili gibi, hig bir miltetde ist6m dini ve miisliiman milretlerin mukadderahna Tilrk milletikadar tesir etmemigtir. Evet biiti.in bu sosyal ve dini geligmelerin sonucu is- IAm dini nasrl Tiirklerle birlegmig biitiinlegmig, sosyal hayahmn yegane hakim giicii, sanki Ttirkliik bedeninin ruhu ozii olmugsa; islhm Tarihide Tiirk tarihi ile birlegmig bi.ittinlegrnig yeni bir tarih dokusu ortaya grkmrg ve neticede Tiirk tarihi; islim tarihinin ayrilmaz bir pargasr ve miisliiman milletlerin miigterek tarihi olmugtur. Arhk islam tarihinin bir saadet asrrm andrran yeni ganh altrn sayfalan, Ttirklerin islam tarihi devresine girmelerinden sonra y azrfunay abaglamrgtrr. Gergekte Tiirklet di$er birgok kavimlerin aksine, islam Tarihi devresine gok bagarrh bir gekilde girmiglerdir..eiz. Peygamber'in, ilk genglik yrllarrndan once ferdi olank Mekke'ye gelip yerlegen ilemirci Tiirklq bir yana Ttirklerin, Emeotlerin ilk devirlerinden itibaren Orta Dofuya ayak bas-

68 134. ZEKERIVA rirerqr trklarr ve Emevilerin hililfet merkezi olan $am'da Tiirklerden miltegekkil ilk muhafiz alaymtn kuruldu{u anlagilmaktadt. Emevi halifelerinden Abdii'l'Melik b. Mervan devrinde ise, ( ) bu Ti.irk birliii Ozel Muhafiz Alayrnrn bir krsrm ig kargagahklarrn bashrrlmasrnda gok miiessir hizmetleri o1- mugtur0a). Emevi devlet adamlanrun, bir gok islam yazarlanrun bile gok acr bir dille tenkit edilen rrkgr bir politika takip ettikleri ve gayri Arap Mtisliiman unsurlara gok drigiik gozle baktrklarr drigiiniiliirse, $am'da, hatta Orta Asya fetihlerinin ba.glamaandan gok daha ijnce Tiirklerden miitegekkil ilk askeri bir- Ii{in kurulmail ae saray muhaftzhfi ae bir diger ifdde ile Halifelerin korunmax gibi Eok ciddt ae nszik gtireain tizbetiz Ferganeli o- lan bu Tiirklere verilmesi, giiphesiz Tiirklerin lehine gok tjnemli bir geligme ol ar ak kab ul edilmelidir. Emevilerin yerine, Ebu Miislim el-horasani'nin liderliiinde ve aristokrat Tiirk askeri erkamnrn btiyiik olgiide gorev aldrir kanh bir ihtilal sonucu Abbhsiler iktidara gelmiglerdir. (7a\ Abbasilerin ilk hallfelerinden biri ve devletin a- stl kurucusu olan el-mansur ( )'dan itibaren durum si.iratle Tiirklerin lehine olarak geligmigtir. Artrk engin denizlerin ortasrndan kaynayrp gelen biiyiik dalgalar gibi, Orta- Asya bozkrlanndan kopup gelen bu biiyiik Tiirk dalgalan, o gailarda islam medeniyetiniru islam kriltiiriintin 96z kamagtrrrcr merkezi ve hilafet i.ilkesinin taht ve baht gehri olan Baddad'a inmeye baglamrglardrr. Statik Arap toplumu Trirkler sayesinde dinamik bir yaprya kavugmugtur. Artrk e/- Mutastm devrinde ise ( ), Tiirklerc her tiirlti izzet ve 7a Kitapgr, 2., et-tlirkfi MiieUeJAt ei-caiuz" Beyrut, 1972, s YENi ISLAM TARiHi ve TUnKLEn: I. I35 ikbal kaprlarr agrlmrg, devlet ve hiikomet iglerinde onemli gorevler verilmig ve hilafet ordusu btiyiik goiunlukla Tiirklerden tegekkiil etnigtir. sama,q gehri bir ordukmt orarak ba hngin tabisth orta-asya Tiirkleri igin kurulmug tarihte egi, benzeri olmayan bir gehir idivs). Ba$dad'a Abbasi Halifereri tarafrndan bir krsrm cizer imtiyazlarla celbedilen ve salnla' zamanla 200 bine kaclar ulagan bu Ti.irklerden Afgm, Bo{a gibi biiyrik komutanlar, Miibarek et-tiirki, Feth b. Hakan gibi biiytik devlet adamlart, Ebu ishak el-hureymi ve ibrahtm b. el-abbas es_sult gibi daha bir nice l.lymetli edip ve q6ir ve ilim adamlarr y"tigilg_ ti{6). isl6m Tarihinde Tiirk Dewinin dze%ikleri: Yukarrda da igaret edildigi gibi, Tiirkrer'in hilafet i.ilkelerindeki bu durumlan Emeaileriz ilk devirlerinden baglaya_ ruk Abbasiler devri (7SO-1259) ve Biiyiik Selguklularr' gug_ lii bir devlet olarak tarih sahnesine grkmala'na kadar aevam efmigtir. (940) Abbasi toplumunun kopma z bir pargasr hali_ ne gelen bu Ti.irklerin zamanla devlet ve hiiki.imet nezdindeki niifuz, hatta bir dereceye kadar baskrlan oyle artmrgtrr ki, artk Halifeler onlarrn isteklerinin drgrnda pek fazlabfu gey yapamaz hale gelmiglerdir. Briyrik islam tarihgi_ si, el-mesffdi'nin kaydetti$ine gore bir Arap gairi bu du_ rumdan goyle yakrnmrgtrr:. de Goje, Leiden, 1982, s '" el-hamevi, Mucemil,l_Uileba, VL s. 5g. ibn Asdkir, Tarthu ibn Asakir, $am, 1330,II. s. 434, Kitapgr, Z.,et-fiirkfi Miiellefat et_cah4r. t80.--'-'

69 I36. ZEKERiYA KITAPqI "-Arttk Tiirkler her geye hakim ae sahip oldular. Diier biitiin insanlara onlafln efilirlerini dinlemek ue itaat etnekten bagka yapacak ne kaldt"(n). Tiirkler'in islam diinyasrna boyle gok gerefli bir gekilde girmeleri ve ondan sonra meydana gelen bag dondtirticti geligmeleri deferlendiren S.R. Bullard vardr$r neticeleri gu gekilde agrklamaktadrr: "Her fle kadar Araplar; Arap dilinin iistiinliidii ae istfim dininin yiicelidi shyesinde (Orta Asyada il6hil) fethehnig olduklan gok gmig illkelerile genelbir uyum snilamhglorsa d.a, daho sonra olan bu esaslar dhhilinde herkesi kucaklayan bir idhri sistemin yapilanmo ieini Orta Asya halktna, yani Tiirklere brakmak zotanda kaltntglarilr. Gergekte Tiirkter islfrm diinyastna iince harb esirlefi, soflra parah siiaariler, yiiksek iiuetli komutanlar, gaza uleri olaruk gebnigtn ae biitiin bunlardan sonro ishm diinyosmm gergek hkkimi olmuglardr"v&). Bullard'rn bu gorii gler i; bizim, islam Tarihinde Ttirklerin devri ile ilgili olarak ileri siirdii$iimriz fikirleri de bir manada desteklemektedir. EveU Hz. Peygamber'in, nerede ise ilk niibi.iwet yrllanndan itibiren baglayan ve yaklagrk on iig asr devam eden islam Tarihindeki Ttirk devirleri, bir kem6l ve ululuf,a do$ru trrmamgta iiq biiyi.ik devreye ayrrlmaktadrr. Bunlardan; Birinci Devre; Ti,irkler'in islam camiasmdal< Pasif Deairleri, di$er ifade ile Tiirkler'in islam Tarihinde btiyiik misyona aday olma devresidir. ( ) Bu devir; tac ve 77 el-mes0di,iv, s Bullard, Sir, R., The Midilte Eust A Potiticat anil Economic Sumey, London, 1965, P.6....and eventually they becante its rulers. YENi islam TARiHi ve TUNTTER:\.137 tahhm kaybeden iran Kisrasr Yezdiicetd III. in gairrsr iizerine harekete gegen Batr Goktiirk Tiirk Hakam To-lu Han'rn 642 yirnda (Hz. dner Devri) Ceyhun havzasrru gegerek biiytik bir ordu ile irana girmesi, Araplarrn pegine talllarak Belh'e gelmesi ve Horasan askeri valisi Ahnef b. Kays'a parlak krhncrnt gdstermesi ile baglamrg0e) rr" Abbasilerden Halife el-mu'tasrm Billah devrine kadar devam etmigtir. Bu devirler; haddi-zatrnda Mekke'ye, F{z. Peygamber- 'in ni.ibiiwet asrrnda gelip yerlegen Ttirkleride mesela Sri-,neyy'e ve Siiteyc Ailesi gibi nazan itibara alrrsak, islamrn ilk devirlerin ne kadar ulaghir gdriilmektedir. islim Tarihinde "Tiirklq'in pasif deztri" olarak adlandrrdrirmrz bu devirlerde Tiirkler; Orta Asya Arap fetihlerinde, Arap ordulanmn yamnda bir takviye giicti olarak kullarulmrglar, onlarm biiyiik zaferler kazanmalarma yardrmcr olmuglardrr. Hatta Abbasileri iktidara getiren Ebff Miislim el-horasani nin ihtilal ordusunun gok dnemli bir unsuru da yine bu "DoEu- Horasatt" Ttirklerinden olugmakta idi. Bu ilk devirlerde Ttirkler askeri ve idari gorevlerde pek fazla etkin olmamrglardrr. Bununla beraber btiyiik kafileler halindebasra,,vant, $am gibi medeni Arap qehirlerine gelmigler ve buralarda emniyet ve asayigin sallanmasrnda gok onemli gorevler yapmrglardrr. Bu devirler onlarrn islam tarihindeki Aktif Deairleri igin daha ziyade bir gegig si.ireci olmugtur. Bu devrin bir diier 6zellif,i de, Tiirkler'in biiyiik kafileler halinde Arap islam iilkelerine sevkedilmig olmalarrdrr. 7e Kitapg, 2. The First Challange of the Turks Against the Arabs, Tarih Dergisi, nu. XXXU. istanbul, 1979, s. 896.

70 138. ZEKERiYA KiTAPCI Orta Asya Arap fatihleri dolayrsryla, Bnsra, Vasrt, $am, Baidad, Medine, Mekke gibi biiyiik Arap gehirlerine yerle_ gen ve go$u kere bir Arap kabilesinin velayeti altrnda yaga_ yan bu Tiirklerilm bir gok Miifessit, Mnhaddis, isl6m Hu_ kuketsu qrkhgr gibi; askeri, idari ve edebi sahalarda da bir gok Tiirk bi.iyiikleri yetigmig ve bunlar kendi devirlerinin, miiessir gahsiyetleri ile dikkat Eeken tinli.i kimseleri olmuglardrr. ikinci Devre; Tiirkler'in islam tarihindeki,,aktif De_ airleridir" Bu diser bir ifade ile Tiirklerin hilafet iilkelerinde btiyrik bir askeri grig haline germereri ve Araprarda ordugu gibi, ilk islam Tibk dearetlerinikurma devridir. (g33-105g) islam Tarihinde, Tiirklerin " Aktif D eoirleri', Abb asi ha_ lifelerinden el-mutasrm'rn iktidara gelmesi (g33-g42) ile baglamry ve Briytik selguklu surtam Tu!ruI Bey'in, Abbasi harifesi el-kiim Biemrillah ( ) tarafindan Ba{dad'a davet edilmesi ve istdm Hililfetinin biiti.in di.inyevi yetkilerini muhtegem bir merasimle Tiirk sultanma devretmesine kadar devam etmigtir. (10s8) Bu devirler Ti.irkrerin hilafet ordusunun asrl varhfrm tegkil ettikleri onemli aktif devirlerdir. Genig hilafet iilkelerinde siyasi nizatrr, emniyet ve asayrqrn temini, dahili isyan ve ig kargagahklarrn bastrrrlmasr, btiyiik askeri harekatlarrn dtizenlenmesi ve zaferrerin kazamlmasr, hep bu hilafet ordusunun tung yiizlii yairz Eehreli, yifit as_ kerleri sayesinde miimkiin olmugtur.. Bu devreyi, yukarda da ifade edildi$i gibi, Tiirklelin islam Tarihi ve biiyiik emaneti, Hz. peygamberin ebedi risalet misyonunu kucaklamaya gegig devri olarak deferlendirmemiz herhalde daha uygun olacakhr. Bu devirlerin as- YENi ISLAM TARiHi ve TURTTTN: I. I39 keri ve idari manada genel bir deserlendirmesini yapan W.H. Mc. Neill, goyle demektedir; "Tiirklertn Orta-Dofiu'ya hkkim olmalan, hem daimi, kaha. olmug, hem de bu insanlara gok derin tesirler brakmtehn Zaten Tilrkler Qfta Doiuda siyist bir ztarhk hilline gelmedm iincede gok giiglii idiler. Onlar uzun smeler islfrmm ug biilgekrtnde yagantelar zte soflrfl ila niisliiman olmuglar ae yfloag, ysaag Orta-Dofii'ya gelmigletdir. Bu baktmdan onlar id6re ettikleri kimselere o kadu yabanct olmadtklan gibi, onlann kolay kolay kapt dtgart edibneleri de miirnkiin de{ildi. Tiirklerin idfrrelerinile Qin zte isl6m dealetlerinde old.udu gibi, fazla biirokrasi yokht, Bir gnry askeri idareciler giderken, onlann y*ini steplerilen gelot taze yeni askeri giigler ahyor z:e onlar idilreye hfrkim olttyorlardt"$0). Yine bu ikinci Devrede; Tiirkler, islam milletleri camiasrnda kendilerine has bir gok giielii devletler kurmuqlardrr. Bunlardan mesela Karahonlilat ( ) Gazneliler ( ), Harzangahlar (1L ) ve Selguklulann imparatorluk devirlerinden onceki kurulug yrllarr ( ) Tiirklerin bu yeni camiada giiqlii Mtisltiman Ttirk devletlerini temsil ettikleri devirlerdir. Yine bu devirlerde Kaftnslarda Miisliiman Hazar devleti ve Don Volga boylarrnda Tiirk Butgar devleti vardrr. islam Dininin yayrldrir genig cosrafi alanlarda Miisltiman Tiirkler'in kurdu!-u devletlerin sayrlarr ondan fazladrr ki bu Tiirklerden bagka hiq bir Miisliiman millete nasip olmamry ulu bir keyfiyettir. Karuhanlilardan baglayarak Bfuiik Setguktu imparatorlu- Su'nun kurulmasrna kadar siiriip gelen bu devreyi biz, Tiirk *0 Mc. Neill, W.H.,The Rise of the lyesl, London, 1965, P. 54.

71 140 r ZEKERIVa rirarqr isl6m tarihinin geligme deoresi olarak kabul etmekteyiz, Bu bir baktma Tiirkler'in bi.iyiik misyona, isthm dilnyasmm liderlifi misy onuna soyunma dearesi olar ak kabul edilmelidir. Ugtincti Dewe; Tiirkler'in islam Miisliiman milletleri camiasrna "Liderlik Deairleri" yani Orta-Doiu eski hilafet i.ilkeleri ve H;z. Peygamberin ebedi risalet misyonuna sahip olma, emaneti bizzat kucaklama devirleridir. ( ) Biiyiik Selgaklu'lann tarih sahnesine grkmalan ve hilafet tilkelerinin dizginlerini ellerine almalan ile baglayan bu devreler (1058), Osmanh'larm iinii cihanr tutmug biiyiik bir islam imparatorluiu kurarak devreye girmeleri ile yeni bir hiiviyyet kazanmrg ve bu durum iginde bulundusumuz yirminci yiizyrhn ilk geyrek asrlna yani Osmanh imparatorlupunun emperyalist gtigler ve onlann yardakgrlan tarafrndan yrkrlmasr ve hilfrfetin kaliltnbnastna kadat devam etmietir. (3 Mart 1924) Evet, <inceleri askeri nizdma hakim olan ve sonralarr bir gok guqlii devletler kurarak Abbasi halifelerinin dikkatini geken ve bir gok mukeddes utntanlor teacih edilmig otan Tiirkler ae Tiirk Sultanlan, gok krsa bir zaman sonra hildfet i.ilkelerinde siyasi askeri ve iktisadi nizama tamamen hakim, her zaman dinamik, her zaman zinde bir gi.ig olarak boy gostermigler ve kendilerini koca bir cihana kabul ettirmiglerdir. Bu bakrmdan bu tigiincii devreye Tiirkler'in yukarda da igaret edildi$i gtrbi, Hz. Peygamber'in ebedi "Risdlet misyonuna', tam anlamt ile shhip, Peygamber iimmetinin hdmisi, islim miltetlerinin lideri ve onlartn milletler camiasmdaki tek temsilcisi ordulu deuredirki, bir nltm deare olarak isl6m tarihine gegmigtir. YENI ISLAM TARiHi ve TURXTER: I. I4I istdm! G eligtnelerile G iiriiletr. Biiyiik B mz erlik: Di$er taraftan Tilrkler'in ist6.tn Tarihinitekl bu devirlerinin islam tarihinin umumi ve ona yon veren biiyiik olaylarr ile gok yakrn bir benzerlik, bir uyum ve bir Ahenk iginde oldu$u gdriiliir. Bilindi$i gibi; islam dini de 6nce Mekke de bir arayrg, bir hazrrhk devri gegirmig daha sonra kendine inananlarla birlikte bir hareket ve potansiyel bir giig haline gelmig, bu giig Medine de bir "$ehir Deuleti", bir "isl6m Devleti" olarak ortaya qrknrghr. Temeli, bizzat Hz. Peygamber'in miibarek eliyle kurulan bu ilk isl6m deoleti daha sonra HulefA-i Ragidinin hizmetleri ile geligmig, giiglenmig, Emeviler ( ) ve Abbasiler'in devreye girmeleri ile (750-1,258) gok genig sahalara yayrlan ttiytit btu "kora impar atorluiu" haline gelmigtir. Ne ilgingtir ki bu durum istfrmt Tilrk tarihinin umumi akrgr iginde gegerli olmakta ve Tiirk tarihinin olaylarr ile islam tarihinin biiyiik olaylarr arasrnda qok biiyiik oranlara varan birbenzerlik arz eknektedir. $oyle ki; Tiirklerd.e, islam dinine girdikten sonra bir hazrrhk devlet kurmak igin bir arayry devri gegirmiglerdir. Daha sonra mi,isliiman Tiirkler bir giig ve otorite olduktan sonra trpkr, Peygamber deztleti gibi gi.iqlti devletler kurmuglardrr. Hz. Peygamber nasrl ki, islam dinini yaymak igin kendi hem cinsleri ile harp etrnig onlara krhg qekmig Mekke kafirlerine kargr harbetmigse, Tiirklerde aynr geyi yapmrglar islam dininin yayrlmasr igin canla bagla gahgmrylar, islam'rn ilahi hidayeti ufruna kendi hemcinsleri "khfr Tiirklere" kargr gekinmeden harp ehnigler ve onlann mtisliiman olmalarrm sa[-

72 142. ZEKERiYA KiTAPqI lamrglardrr. Karahanlilnr, Tirk islam tarihinde yahn krhg kafir Tiirklere cihat etmede en giizel ornek olmuglardrr. Mtisliiman Araplarm Emeai ve Abbasi imparatorluklanna kary Tirklerde; Btiyiik SelEtklu ve Osmanh imparutoiluklannr kurmakla mukabele etmigler ve trpkr bir elmamn yansr gibi bu biiyrik birlik ve biittinlii$ti tamamlamrglar ve islhm Tarihinin ayrrlmaz bir unsuru olmuglardrr. Arttk, Khbe'nin damrnda Ezan-t Muhammedi'yi okuyan Bilal-i Habegi ile, istanbul surlannrn burglanna, onun okudufu kelime-i teohidin bayrasrm diken Ulubath, Ulu Hasan, bagrnr vermek istemeyen ulu gehid arasrnda bir ulu gayeye hizmet etme bakrmrndan hie bir fark kalmamrgtrr. Bu bakrmdan gortili.iyor ki; Tilrk tarihinin, istdm tarihinin bir deaamt oldu$unu iddia etmek, isthm Tarihinin kendi gartlan iginde tegekkiil etmig milstakil bir tarih oldu{unu siiylemek ae biitiln bunlardan sonra isl6m tarihinin standard bir hate getiritmesinin lilzumundan bahsetmek bir kaul-i miicerred de[il, kelimenin tam anlamt ile bir gerge{in ifhdesidir. isl6m tarihinde bi5ylesine yiice mazhariyetlere ulagmq, kendi tarihi, mukaddes isl6m tarihinin 1nemli bir btililmil haline gelmig, Tiirklerin dqmda hie bir millet yoktur. BiiAiik Fikb oe Dealet Ailaml.anNe Diyor? Buraya kadar yapt:p:mtz biitiin bu agrklamalar, Tiirk Tarihinin, isl6m tarihi ile ne kadar ig iee ve onun ayrrlmaz bir parqasr olduiunu biitiin aynntrlarr ile ortaya koymakta ve okuyuculara qok onemli fikirler vermektedir. Bu bir baktma islfrm Tarihinde, miislilm Ttirkler devridirkf bu devirler yaklaqrk on aslt devam etmigtir. islam dini ve miisltiman milletlerin tarihinde bir doniim noktasr olan bu devirler ve YENi islam TARiHi ve TURKLER:T.743 buna ba$h medeni ve ktiltiirel geligrneler, bir gok ilim, fikir ve siyiset adammrn dikkatini gekmig ve onlar qok ciddi yorumlar yapmrglardrr. Bunlardan biride F. Kiipriilti'diir. islami Ttirk tarihi, ktiltiir ve medeniyeti, hele hele islami Tiirk edebiyah gizgisinde qok ciddi artgtrrma ve bir Eok krymetli eserleri bulunan bu deierli ilim adamr, Orta-Qai Tiirk tarihi bu devre damgasmr vuran olaylarm perde arkasr yani, aristokrat Ttirk askeri varhfr bilinmeden tam ve mi.ikemmel bir islam Tarihinin yazrlamayaca$rm iddia etmektedir. Ona grire; "isl6m Tarihinin gok gmig bir deari, Tibklerin isl6mhp kabul etmelrinden Tanzimat'a kadar(!) bin yilhk bir deorc isl6m Tarihi denilen umumi QerQeve iginitedir. Tiirkler istdm iimmeti camiastnn girerek isl6m medeniyeti adtnt aefii{hniz biiyiik kiiltiir dairesinin inkigafina goltgmtelardr. Bu baktmilan bilyiik Setgaktu imparatorlu{unun kurulu- Eundan baglayarak son asra kad.ar, isl6m difutyasmm makadderuh iizerinde biiyiik ae deaamlt tesir yapmq olan Tiirklerin tarihi bilinmeden istdm Tarihini anlamak miimkiin olmayaca{t nasil tabii ise; islfrm tarihi gergevesi igine sokmadan Orta-Zaman Tiirk furthini anlamantn da miimkitn olmayacadt o kadar tdbitdir"'(81). Fakat bizim bu konularda asil gortigi.ine yer vermek istediiimiz biiyiik fikir ve devlet adamr eski Mrsrr devlet bagkanr Cemal Abdii'n-Nasrr'drr. Nasrr; "Tiirkiye ve Arab Siyhseti" adrndaki bir kitab4 "KardeE Tiirkiye" baghir ile yazdr$r bir takdim yaztsrnda, islam tarihinde Ttirklerin hagmet devri; Tiirk Tarihinin islam Tarihi ile nasrl birleqti$i ve Tiirk 8r Barthold, W.,isldmMederiyetiTarihi, Ankara, 1954, (BaSlangrg), s. XIIL

73 144. ZEKERIVa rirenql milletinin mi.isliiman Araplarla nasil kaynagrp bi.itiinlegtiiini bir gtintil nasmesi halinde ifade etmekte ve o mutlu giinlerin hasreti yarup tutugurcasrna giiyle demektedir; "Tiirkiye ile bizim aramtzda, geenigte ae gimili ne o- lursa olsun o bizimle, bizde onunla ohnuguzdun Bizim ae onlannbabalan tarihte iki kafieg idilu. Burlm hayatm seoing oe iiziintiiltini ortak ya7qrntg, iyilik oe kiitiiliiklertne birlikte katlanmtg, harb meydanlannda oe asrlarca, Allah- 'm ilininin aziz olmast igin omuz ornaza birlikte Qarpqtfltglardr. Bizim ililimiz oe onlartn dilli, bir biiyiik liidat kitabr nm iki kelimesid.ir. Tihkge bir manada bizim d.e dilimizilir, igte bizim Kursntmtz ile onlann Kuranr birdir, O Kuranki; Hz. Peygamber'e aahiy yoluyla Mekkede, Medinede ndzil olmug, Baidad, $am zte Mtsrb alimler onun hakikatlannt tefsir etmig oe istanbul'da astl kfrtipler (Hattatlar) offiin yazrlannr yazmtglardrr, Onlm Tihkge konuesalm bile, milsliiman hof"lzlu igte hem Adana, hem Ankara, hetn Diynrbaktr zte hen izmir'de haw Atapga, bizitn dilimizde o- krunaktailrlor. Bizin oe onlnrtn gegmigleri, tafihleri, Arap oe islfrm Tarihi ailmdaki biiyiik bir kitabm iki biilihniidiir Tiirkler; Buharaila boy gdsterili, bizile orada onlarla beraberilik. Daha sonrabirlikte Baidad'a, Musula yiiriidiik. Onlar Anailolu yaylalannda mek6n tuttuklan zatnon bizile onlann peglerine taktlih.k, Onlar istanbul surlanntn kargtstna dikildikleri zatnafl bizde, o stnlann gdlgesinile Ebfi Eyyub el-enshri'nin misfrfirt olduk. YENi islam TARiHi ve turrlpn: I ' 145 Tiirkter kokugmug ae gdkmiig, Bizans imparatoiluiunun y tktlmt g topr akl an iiz erinile O smanb imp aratorlufiutttt kurmak igin Aztrupaya ayak bashklan deuiilerde muharip gaziler, gerek Arap olsutt, gerek Tiirk, her iki lisanda ila aynt olan bir kelime (parcla) ile baimyorlardt O da giiphesiz "Allahii Ekber! Allah Biiyiiktiir" kelimesi idi. Miisliimanlar Ayasofyanm (biiyiik kubbesi alhnda) "Allahii Ekber" diyerek namaza duruyoilarih, Onlann bu heybetli tekbir seslerinin yanktlan igte $amda; Emeui Camii, Kahirede; el-ezher, Kayraoanda; Zeytuna, hatta biltiln Ba{dad, Kfife, Sana, hatta Granata zte Atlos Okyanusu sahillerine kadar yayilan biitiin camil er de ihry uluy or ilu. Biitiill btmlaila beraber; bizler ilost akraba oe hrctm oliluk, Araplardan het bir arabtn eoinde, Arap iilkelefinin bu kadar genie olmasrna ra$tnen bir Tiirk daytxrun hasreti ae Tiirklerilm her bir Tiirk'iin ettind.e bir Arap atflcasfiun oardr. Biz bdyle yakm ealilik bailan kurduk, aktaba ue stkt dost olduk, Miigterek bir kiiltiir ve medeniyet tnirastmtz oldu. Her ne kadar bugiin iilkelefimizin srnrlan arastnda tel \rgiiler olsa da, Tink milleti zhten bu hakikatlaru biitiln gtinlii ile i- nanmakta re onu hig bir zatnafl inkdr ehnemektedir. Onlarrn bu inanct Arap milletlerininde inanctdtr, Ay6l Bizim devleilertmizin arkastnda b dylesine yilksek hakikatlere inanan bdyle milletler oarkan, bizim azilt diigmanlanmtz bize ne yapabilirlerki! Ah kegke omt bir bilseyililnt"(82). 82 Said, el-uryan, Tilrkiyd ve's-siydsetu'l-arabiyye min Hukfi-i Al-i Osman ila Hukfd-i Atatlirk, Kahire, 1955, s. 5, 6, 7, 8.

74 146. ZEKERiVa rirangt Bir misal olarak verdiiimiz bi'iti.in bu agrklamalar islam Tarihinin Tiirk Tarihi ve Tiirk Tarihinin islam Tarihi ile ne kadar kuwetli baflarla ba$h onlarla ig-ige olduiunu ve iki unsurun birbirini tamamlayarak nasrl gok kuvvetli bir terkip viicuda getirdi$ini agrkga gostermektedir. Ndsrr'rn benzetmesi bir gergef{n ifadesi olarak kabul edilirse; bu iki bdltimden olugan Biiyiik islfr.m Tarihi kitabrmn ikinci ve gok daha genig bir boltimti mutlaka Miisltiman Tiirklerin tarihi ve onlarrn islam dini, kiiltiirii ve medeniyetinin yticelmesi yolunda yaptrklan biiyiik hizmetleri ihtiva eden biiliimii olacaktrr. Ne yazrk ki, Tiirklerin isl6m diinyasmt bitlegtitici, biitiinleetirici politikast yine Tiirkterin isthm diinyast lider tidinin isl6m ve Ortadoiu milletlerine neler kazandrdt{t, gibi bu dafi ilgilmdirm ae bizim agrntzdan gok iinemli olan daha birgok konularm bir muhasebe zte rwhakemesi yapilmatntghr, Ancak bu ilederlendirmelerin y apilmast ileilir ki, Tituk Tarihinin, isliltn Tarihi igin ne kadar iinetnli bit fanomm olfuia herkes igin bir kere ilaha ottaya Ekmtg olacaktr, vi. isri.vr TARiHiNDE SELCUKLULAR, MoGotLAR VE OSMANLILAR DEVRi islam Diinyasrnrn Yeni Zinde Giigteri S elerktul ar a e i sl 6m D iiny ast: Gergekte Tiirklerin, bilhil Hz. peygatnber'in ebedi risalet misyonuna sahip olmalarr, yukarda da ifade edildi$i gibi, Tu$rul Bey'le birlikte kudretli Selguklu Sultanlarrmn bir kurtancrlar ordusunun bagrnda hilafet tilkelerine gelmeleri ve ota$lanm Baddat surlarr oniinde kurmalan ile baglamrgtlr. Haddizahnda SetEtktular'rn qok biiytik bir sas dryonun eseri olarak islam dinini tercih ehneleri ve Bahya ydnelmeleri bir sevk-i il6hi ve kaderin garip bir cilvesi olarak kabul edilmelidir. Qiinkii peygamber timmeti namlna onlarr yeni yeni gorevler beklemekte idi. Kader-i ilahinin bu zinde Tilrk unsurunu Bafiya, islam di.inyasr ve hilafet iilkelerine sevketneye hazrrladr$r srralarda hilifet merkezi Bafitoil ve islam Halifesinin durumu tam anlamr ile yiirekler acrsr idi. Qtinkti, AbbAsi hilafetinin temelden gokme ve dasrlma tehlikesi bag gostermig, Sihmi ist6m doktrini bir giig ve otorite olmaktan goktan grkmrg varhsrm nerede ise kaybedecek bir hale gelmig iran giitifi, Btiveyhiter eliyle bir devlet olma firsah yakalamrg ve biittin hrgmryla Siitmilidi yok ehneye ve devleti ele gegirmeye koyulmug bundan da ote islam Halifesi, bu $ii zorbalar tarafrndan biitiin yetkileri elinden aknarak esir edilmig ve bir odaya kapahlmrgh. Koca islam Halife- 147

75 148. ZEKERiYA KiTAPqI si, ntibiiwet neslinin temsilcisi, 6ylesine acrnacak' oylesine koyu bir garesizlik iginde idi ki, bu timitsizliiin verdiii son grrprruglarla gizliden gizliye bir tazarmname yazmlg ve bunu KAbe'nin duvanna astrrarak Allah'tan kendisini bir mucize eseri, bu $ii zorbalarrn baskrsrndan kurtarmastm istemigtir(aa). Peygamber iimmeti, islam halifesi ve Abbasi devletini igindebulunduiubumtigkiildurumdanancakkudretli Tiirk sultam, Tuf,rul Bey kurtarabilirdi. Nitekim iiyle de olmug ve Abbasi halfesi el-kaim Biemrillah, Tuipul Beyi bizzatbu kudsi g6reve, yani risalet misyonunu ytiklenmeye gairrmrg ve islam diinyasrm iginde bosulup kaldrfr bu bela ve musibet afrndan kurtarmasrnr istemiqtir' Gergekte, Setgaktu Tihkteri, Orta Asya Tiirkliik denizinden islam tilkeleri ve hilafet merkezine kaynayrp gelen ikinci, biiyi.ik Tiirk dalga.sr ve bir manada birici dalganrn bir devamr idi. Birici Ti.irk dalgasr bilindiii gibi el-mutasrm zamanrnda gelmig ve islam hilafetini kendi iginden gekmekten ve dafrhp pargalanmaktan kurtarmrgtr' Onlar, her hal-i'i.kirda halifenin emrinde ona bafh ve sadrk kalmrglardr. $imdi ikinci askeri Tiirk dalgasr selguklular olarak geliyordu. onlarcla, oncekiler gibi orta-asyir Tiirkliik denizindm kaynayrp geliyorlardr. Fakat Selguklular, halifenin emrinde de$il' hiir' miistakil, kendi iradeleri ve devlet kuran Tiirkler olarak geliyorlardr. onlar sidece eski iran yaylalan def,il belki, koca hilas3 es-si.iyutr, Tarihu'l-Hulefa, s ibn' Adim,-Bafyetli't'Taleb' Ankala' islo'. t. 13. Kitapqr, 2., tugrut Bey igitt Baldadla Yapilan Merashn' T.D. Tarih Dergisi, Markt 1987, no' 3' YENi islam TARiHi ve TURrcLER:.I. T49 fet iilkelerinin yegane hakimi olacaklardr. Selguklu Ttirklerinin gahsrnda gdrtilen bu geliqmeleri Bullard goyle aeklamaktadrr: "Tifukler Orta Do{uya ilk defa tniinferid. ae asker olarak gelmigler oe gok geened.m isl6m ordulannda gok biiyiik bir iistiinliiie sohip olmuglardr. On birinci yilz yilda bu defa onlar bir fatihter ae iddreciler olarak isl6m dilnyastna geliyorlardt. Onlar islilmm kalbgilfu olan iilkelerde, asil merkezi iran olmak iizerc yeni ae gok genig bit imparatorluk kuruyoilardt"$a\. EveU Allah rn dinini yiiceltmek, islam halifesini iginde bulundusu bu acrkh durumdan kurtarmak ve $ii Biiveyhiler devletine bir son vermek tizere, giiglti ordusunun bagrnda Bafdad'a gelen Tiirk Sultam; Baidad halkr ve islam halifesi tarafindan btiyiik bir sevgi ve cogku denizi ile kargrlanmrghr. Neticede HilAfet makamt, ve isldm halifesi $ii zorbalarrn elinden kurtarrldr[r gibi $ii Biiveyhilet devletine bir son verilmig ve Peygamber timmetinin solgun yiizii, Selguklu Tiirkleri sayesinde bir kere daha gi.ilmrigtti. Boylece Halifenin duasr., Allah tarafindan kabul ve irade-i ilahiyye SelEuklular eliyle bir kere daha tecelli etmig oluyordu. Biiyiik islam Tarihgisi ibn Kesir, konunruza esas olan geligmeler hakkmda gdyle d.emektedir; "Biioehy oiullan zaten zorba kigiludl Ehl-i Siitnete gok alr baskt yaptyot ae onlata zulmediyorlardt. Ne aarki Selgaklu Tiirklwi geldikten sonra, onlann dealeti sonbulmug, kedileri ile ytkilmtg oe yok ohrp gitmiglerdir, Qiinkii SelE*IuIw Siinni idiler. Ehl-i Sitnneti gok seoiyor, onla.rrn yiikselmesini istiyoilarfu, Al- 8a Bullard, sir R. ibd. p. 19.

76 150. ZEKERiVe rirerqt lah onlan bu giizet yotda yiiriimeile ktyomete kadw baganlt kllltt "(85). MAmAfih bu geligmeleri gengl manada M'G'S' Hodgson giiyle deierlendirmekte dit: " isl6m birlipnin y enid.en kurubnost kottusunda seletklu sultanlan kailar kimse baganlt olamamtgttt"'(86). Ortlht giitmi doktitinin iinileflert olarak iktidan ele gegirtnigtet iistiin meilmi aasflan ae ge' hirli toptumla kaynagma kilbitiyetleri ile insanlan birlegtirnieludir"$z). Biiylece; Ataplaltn gok az tamih'it "Sultan tabiri yflang ya.cia\ tiim miisliimanlann iktidatmt elinde tutan kigi anlannnila kullanthr oltnughtt"$81' S elgklu Titukleti igin Q ekilm Liu 6ii' l-hama S anca$t: islam Halifesi bununla da yetinmemigtir' HilAfetin bekgiliii, saltanabn daha emin daha giiqtii demir pengeli ellere teslimi, hilafet merkezi, islamrn taht ve baht gehri Ba{dad'ta ve her iki tarafin askeii ve sivil erkamrun hazrr bulundusu bir mecliste, hilafet saraylann altun yaldrzh kubbeleri alhnda ve'liohii'l-hamd' sancait g6lgesinde yaprlan muhtegem bir merasimle Halife ile Tiirk Sultam kucaklaqmrg ve Halife biittin yasatne ve yiiriitme yetkilerini Ttirk sultamna brraktr[am, kendisinin sidece miisliimanlann dini lideri oldufunu agklamrgtrr. Bu bilfiil; selguklu Tiirklerinin Hz. P eygambel in "Eb edi tis6'let misy on'ma" sahip grkmalart ve emaneti arhk devralmalanndan bagka bir gey defildi' t5 ibn Kesir, el-bidtve ven'nihdye, X. II' s. 69' * -fi;;;;;;ma.s.; istfrmtrt seritieni, Qev. M' Karabaeo$u, istanbul' l9e5' II. s.44. 8? Hodgson, M.G.S., a.g.e., II. s.45. t8 Hodgson, M.G.S., a.g.e., II. s. 59. YENI islam TARiHi ve TURKLER: I. 151 Boylece SelEuklu Sultanlarrnn isliltn diinyast liderliii de baglamrg oluyordu. Selguklu Tiirklerinin boyle gok gerefli bir gekilde islam milletleri camiasrna girrhelerini gok genig bir gekilde de$erlendiren krymetli tarihgimiz O. Turan, Tiirk milletinin hayrrna olan bu geligmeleri kendine has i.islubu ile goyle yorumlamaktadrr: "Bu suretle islfrm illemine giren bu t6ze ae enerjik unsw shyesinde ist6.m iiteotojisi tekrm ilk znmanlarilaki ruh ae hamlesini kazanarok iliirt asrhk iimiirdm, ytktlmayo yiiz tutar bir medm.iyet, bb 6lem daha asrlar boyunca yagayacak ae ilerleyebilecek bir haydtiyet kazandt, Arhk btmilan sonraki isl6m medeniyeti ymi bir safhoya girmig zte isl6m Tarihinite Setgaklutar oe Osmanhlann bir eseri olarak zatnantmtza kadm d.eaam eilm yeni bir istikhmet almtg- 117't(891. Artrk bundan sonra, hilafet makamr ve halife genellikle btiyiik siyasi olaylarrn drgrnda kalmrg ve Tuirul Beyin Peygamber timmetinin biittin iglerini yiiriitmede baganh olmasr igin yi.irekten diialar eden kudsi ulvi, miibarek bir kiqi olmugtur. Bizim bir bagka eserimizde de vurguladrirmrz $bi, hitfrfet iitkelerinin biitiin cami, mesciil, mihrab oe tninbeilerinile, TArk milletinin azizli{i oe ululuiu igin igin lllu Meoliya yapilon bu dfialar sfryesinile Tiirk milleti, alhnda, shilece islfrm milletlerinin iledil, belki ile biitiin insanhim giilgelmebileceii ulu bir qnar haline gelmigtir. Tiirklerin, kutsal hilafet makamrrun gtiphesiz manevi varisleri olmalarr, asrrlarr kucaklayacak satvet ve azamette biiytik imparatorluklar kurmalarr, hilafet iilkeleri de dahil 8e Turan, O., Selguklutar ve isl.dmiyet, s. 16.

77 152. ZEKERiVe rirarqt biiti.in mi.isliimanlarr asrrlarca idare etmelerinde igte, islam diinyasrrun biitiin cami, mescid., mihrab ve minberlerinde nezd-i Bfrriye o yiice Alemlerin Rabbine yi'ikselen bu miibarek ve ulvi dtialarln gok onemli bir yeri olsa gerektir' Tiirkler, boylesi miibarek dualar sayesindedir ki, basta Malazgirt meydan muharebesi olmak izete, (1071) koca bir cihan husumetine kargr btiyiik zaferler kazanmrgla+ istanbul surlarr tizerinden geqerek boz yeleli atlarla sanki bir kara kartallar ordusu halinde Rotn&'ya, hatta Viyana onlerine kadar gelmigler ve islam'rn son bedbaht yurdu ispanya'ya bir manada "el sallamrglaf'dt. Artrk biiti.in Avrupa bu beklenmedik geligmelerin tabii bir sonucu olarak Lonilu'ra sokaklarrndaki gan kulelerinin yerine minare ve gan seslerinin yerinb okunacak "Ezw7-r Muhammeili" seslerini bekler bir hale gelmigti. Silnni D oktirinin Y mi Z afni: igte biiyiik Selguklu Sultanlarrmn hilafet i.ilkelerinde bir kurtarrcrlar ordusu olarak hemde biiyiik bir cogku ve sevgi ile kargilanmalarr, kendilerine saygr-htirmet gosterilmesini bu agrdan deferlendirmemiz gerekmektedir. Bu bir bakrma Tiirkler'in uzun asrrlardrr beklenen islam dtinyasr liderliline sahip olmalarr idi. Selguklu Sultanlarr sayesinde, hilafet merkezi ve miisliimanlarrn kalbgalu olanbaidad, glilerin afrr baskrlarrndan kurtarrlrrtrg Siinnt Doktirinin trkfr' manada kargrsrna dikilen ve gok tehlikeli boyutlara varan Bhtmilik ae Gulatt $iaya, dolaysryla onlarrn onderlerine ilmi manada en biiyiik darbe vurulmug ve EhI-i Sihmet Mezhebi yeniden ay afia kaldrrrlmrghr. YENi islam TARiHi ve TURTTNR: I. I53 Bu ctimleden olmak i.izere Selguklu Sultanlannr'nbiytik olgi.ide maddi manevi destekleri ile bagta Ba$d'ad olmak rtzere, hilafet iilkelerinin onemli gehirlerinde, ozellikle $iilerin tesirli oldufu yerlerde, Siinni doktirini ilmin kendi platformunda miidafaa ehnek igin "Nizdmiye Meilreseleri" bugriniin tabiri ile "tiniaersitele#" kurulmug ilme ve ilim hayatrna yeni bir canhhk getirilmigtir(s0). Nizdmiye medreseleri ve buralarda bagta imatn-r. GfrzAfi gibi gorev yapan yiizlerce gahsiyetli, iistiin fazllet ve kemalat sahibi, gohreti ciham doldurmug ilim adamlarr sayesinde islam itikadrrun karqr kargrya geldif,i anargi ve kargagahk ortamrna son verilmig, islam Halifesi, tamamen yok olan itibar ve otoritesine yeniden kavugmugtur. EveL kudretli Selguklu Sultam TuSrul Bey zamanmda g6ndere gekilen hizmet bayrap daha sonra gelen ve iinii cihanr dolduran Selquklu Sultanlarr Alp Arslan ve Melikgah sayesinde en genig ufuklarda dalgalanmaya devam ebnig, Nil deltasmilan Arah Giilii ae Seyhun nehrine kadar yayrlan genig Asya bozkrrlan gift kartal bagr nalgedilmig engin denizleri andrran mavi SelEuklu bayrairmn golgesi altrna girmigtir. Zira Selguklularrn altrn devrini yagadrklarr bu asrrlarda biiytik Selguklu imparatorlu$unun bunlar Hz. Peygamber'in hadisleri defil Muhammed Ummetinin goz yaglan idi. Doguda Orta Asya (Balkag Golii, Igrk Golii ve Tanm Havzasr)'dan, battda, Ege ve Akdeniz sahillerine kadar, kuzeyde m Nizamiye Medreseleri hakkrnda daha geniq bilgi igin bkz. Turan, O., Tiirk Cihan Hdkilniyeti MeJkfrresi Taribi, I. s Kdymen, M.A. Biiyiik Selguklu hnparatorlulu Tarihi, Ankua,1992, III. s KafesoSlu, i., Nizamii't-Miilk,.A.,IX, s. 332, Talas, Asad, I-a Madrasa Nizamiyye et son Histoire, Paris, 1939.

78 154. ZEKERIVA rirerqr Aral G<ilti vehazar Denizi, Kafkasya ve Karadeniz'e, giineyde; Arabistan yarrmadasr dahil, Umman Denizi'ne kadar uzamyordu(e1). Ttirklerin Ortadoiu'da ifa ettikleri bu yiice misyon hakkrnda B. Lewis giiyle demektedir: "Sadece Ortailo{u'ila ilefrl, hemm hemen iliinyanm her yerinde genellikle Tiirkler bir azmltk olmalanna rajmen ilaitnahakimbir unsur olmuglardt. Delil iran, Suiye ae Mr sr'da, hatta gok uzak bir iilke olan Hindistan,da bite kitle niifusunun ezici go$tnludu Tiirk soyundan otmaihp halde, hakim hanedanlm Tiirk rkmdan ae ordu ise tamomen Tiirklerden tegekkiil ederdi. Astilan kapsayan bu Tiirk hakimiyeti stqstnda genellikle gu bir geryek olaruk kabul edilmigtir ki, Tifukler her zaman emretmigler, iti{er miltetler ite daima onlara boyutt edmigler ae itaat ehnigleritir. Tituklerin (biiyiik bir tnaharetle) kurmay bagard*lan bu diizende, gayri Tiirklerc (yardtma muhtag) bir gariban ve bir zaaslh g6zii ile baklltrdr"(e2) ' i st 6m Diiny asmila Mo { o lt or D evri: Selguklulat/rn tarih sahnesinden gekilmesiyle isldm diinyan ae Baidad Abbasi hatifetidi kendi tarihinde bir egi ve benzeri gortilmeyen bir felaketle sarsrlmrg islam di.inyasrnda; Karanhk bir donem, bundan da ote bir bela ve musi_ betler devri baglamrgtrr. Bu Asya,mn bir kere daha aya$a kalkmasr ve bi.iti.in diinyaya meydan okumasr idi. Gergekte bunlar Tiirk Moiol Boytan idi. Daha 6nce Bilge ve istemi Kafan'rn gahsrnda asa kalkan Ortn Asya- Turan Yurdu bu defa Cengiz Han ve Modollnnn gahsrnda il 5orme1 M. A., Selgukhtlar Devri Ttirk Torihi,Ankara, 19g2, s. L " Lewis, B.,The Middle East andwest, p.20. YENi ISLAM TARiHi ve TURT<TSR: I. 155 aya$a kalkryordu. Oysa Moiollary nallanndan gimqekler gakan atlarrna binmeden once onlan, ne tarih ve ne de Asya tammrgt. Cengiz Han'rn gahsrnda, birlegen ve Orta Asya- Turan Yurdunun azmini, geliklegmig iradesini, yine Asya'nrn. askeri iistiinlii$i.i ve cihangir ordulanm temsil eden bu insanlar gimdi, bir kere daha silkinmigler, ayafa kalkmrqlar, bir insan seli, dallara taglara srlmayan ordular halinde, hem de bir yrldrrrm hrnyla hilafet iilkelerine yonelmigler ve B a{dail onlerine gelmiglerdir. Bunlar bir manad+ kader kaleminin Muhammed iimmetinin alnrna yazdtpr bedbaht acr yazrlardr. Oysa Hz. Peygamber asrrlarca <ince mi.ibarek gozlerini Orta Asya: Turan Yurduna gevirmig kader kalemin yazdrfr bu acr satrrlarr okumug bundan Muhammed iimmeti adrna biiyiik endigeler duymug ve bu endigelerini bir avug hiiziin olarak gevresindekilere bildirmig ve gdyle demigtir: "Koyu karanhk geceler gibi, Araplara yaklagry gelmekte olon bel6. ve musibetler igin onlartn ztay haline. O bela giinlefinde bir ailatn sabah miimin olarak kalkar, akgam kfrfir olarak eaine diiner, inssnlar dinine sanlmak bir yana, onu kiigiik menfaatler igin satmaya kalktgrlar. O giinlerde bir insantn ilinine sartlmasq sanki bir ateg pargasmt (kor) oeyobir dikmi aouannda tubnastndan daha zordu/'(e}. Zaman zarn m ezel alemine kafasmr geviren ve olacak olaylan bir film geridini seyredercesine vaktinden once seyreden ve biiti.ini.iyle onlan timmetine haber veten Hz. Peygamber; bu insanlann krmtzt bmizli, gekik gdzlii, yasst bu- '3 Kitapgr, 2. Hz. Peygamber'in Hadislcrinde Tiirkler, Konya, 2004, II. Kitap, s. I34.

79 156. ZEKERIYA KITAPqI runlu, yiizleri ilerileile krltflt kalkanlar gibi sailam oe hrybetli kimseler yani Tiirkler oldu{unu haber aetiyorduqa). Bunlar Hz. Peygamber'in hadisleri; "Haytt!" Muhammed iimmetinin yannlarr idi. Evet Asya'nrn ba$rrndan bir frrtrna veya Tiirkltik denizinin ortalanndan kopup gelen bu hugm dalgalar krsa zamanda Boddail'a ulagmrghr. Bunlar kendilerini Allah'rn sryrrlmtg krhnelarr olarak goriiyorlardr. Yoldan grkan kavimleri bu krhnglan ile dtizeltmek ve doiru yola gekmek igin giiya Allah tarafrndan gorevlendirilmiglerdi. Orta-Qa$ islam kiiltiir ve medeniyetinin en muhtegem merkezlerinden biri, isldm'rn taht ve baht gehri olan Baidad sokaklannda gimdi, bu Mof,ol akrnqlan "Hayrr!" "$amanizm"in bu zorlu ve zorba temsilcileri at kogturuyorlardr Bafdat krsa bir siire igin olsa da yakrlmrg yrkrlmrg ve bir gok insan krhngtan geqirilmigti. Bundan daha da acrsr, islam hilafeti qokmiig halife ve yal.an Eevresi en feci bir gekilde oldiiriilmi.igtii. Evet Moiollar islam diinyasmrn ufkunu karartrrug ve bir kara bulut gibi onlarrn i.izerini kaplamrgh. islam diinyasr, Hz. Peygamber'in hadislerinde de haber verildifi gibi yeni bir fetret, bir kaos devri yagryordu. Yine Muhamrned timmeti bu karanhk gecelerin ardmdan, yine eller havada, diller duada, bir nurun gelmesi ve gafak atnasrnr bekler bir hale gelmigti. Ne var ki Moiol'larrn biittin bu herctimercten sonra islam dini ile tanrgmalan, Allah'rn hidayetine kogmalan bir 1lana(es) YENi islam TARiHi ve IURTLER: I. 157 islam dtinyasrmn bekledifi nur ve gi.ineq, gok yakrn bir gelecekte OSMANLI r[inkrnr olarak do$uyordu. Osmanlilann isthm Diinyast ite nlitinleemesi: Evet, islam diinyasrmn Mofol'larla yaqadrfr bu uzun ve sancrh yrllardan sonra bu defa islam tarihi ve milletleri devresine OsmanhTihkleri girmigtir. Artrk krhng ve sancak, di$er bir ifade ile emanet Osmanh Tiirklerinin elinde idi. Osmanlilar bir taraftan Avrupa'da, Hrristiyan topraklar iizerinde biiyi.ik bir cihan imparatorluiunun temelini atarken, diier taraftan da, islam dtinyasr ile gereek manada btitiinlegerek bu camiamn hem dini hem de siyasi miimessili olmuglardrr. Biiyiik Ti.irk imparatoru Yavuz Sultan Selim Han'rn Mtstr't fethetmesi (1517) ve bu vesile ile hililfetin ve mukadiles emanetlerin de artrk Osmanh Tiirklerine tevdi edilmeleri ile bu liderlik, birbirini tamamlamrg ve daha manalr bir hale gelmigtir. Artrk Osmanh Sultanlan islam di.inyasrnrn en giigli.i "Halifeleri" idi. O smanh. hakimiy etinin mekan iginde srmrlan geometrik bir ifade ile istanbul merkez olarak kabul edilirse, kazeyde; Krrrm ve Volga boyu, battda; Viyana'ya kadar olan Orta Avrupa'nrn btiytik bir krsmr, gi.ineyde; Afrika'nrn kuzeyinde Merakeg hatta Qad'a kadar yayrlan sahalan, yine gilneyde Arap yanmadasr, doiuda Basra Korfezi, Azerbaycan ve Kafkas illerini igine alan gok genig bir daireyi olugturmakta idi. Eski diinya lat'alarrmn bir Eok medeniyet ve kiiltiir merkezlerini de igine alan bu bdlgeler, giiphesiz ihtiyar di.inyamzrn btittin gailar boyunca en geligmig, stratejik bakrm- 'a Kitapgr, a.g.e., II. Kitap, s. l l8. e5 Kitapgr, 2., Tiirk Molol Boylan Arasuda isldmiyet, Konya

80 158. ZEKERiYA KiTAPCI dan en dnemll sanat ve fikir hayat bakrmrndan en medeni bolgelerini tegkil etmekte idi. Osmanhlarrrl Avrupa'mn ie krsrmlanna doiru ilerlemeleri yeni bir geligmenin de baglangrcr olmugtur. O da Hrristiyanhlrn mi.istakbel mukadderatr idi. $iiyle ki, Mtisli.imanlar, Afrika'nnkuzey kesimleri ve ispanya'yr VtrI. ytizyrlda fethehnigler ve krsa bir z unan sonra da Endilliis, islam ilim ve irfammn goz kamagtrrrcr bir merkezi haline gelmigtir. Bu arada Hrristiyanhk diinyasrmn iig bi.iyi.ik dini merkezinden biri o\ankudiis almmtg bir di$eri olanistonbzl, Tiirkler tarafindan fethedilerek muhtegem Bizans mabedi Ayasofya'nrn ulu si.itunlarna Allah (c.c.) Muhatnmed (s.a.s.) ve Hz. Ebubekir, Hz, Osman, Hz. 6mer, Hz, AIi gibi yiice sahabelerinin isimleri asrlmryh. Boylece "istanbul mutlaka feth edilecektir", diyen Hz.Peygamber'in ruhu gad edilmigti.. Geride gimdi sadece Rotna kalmrgh. Qiinkii Hz. Peygamber; istanbul kadar Rotna'ya da 6nem vermig ve Hrristiyanlrirn asrl bagkenti olan Rotnfl'nrn da mutlaka fethedileceiini haber vermigti. islam dininin Avrupa'ya giden yolunun bagka ttirlii agrlmasr mtimkiin desildi. Bu bakrmdan sadece orasr da mutlaka fethedilmeli idi. Fatih Sultan Mehmed Han de$il, Osmanh Sultanlanmn hepsi bu biiyiik krzrl elma iilkiistiniin farkrnda idi Nitekim Yrldrnm Bayezid H.an, "Padignhhitnl' tebrik etrnek iein Edirne sarayma gelen Vmedik ve Cmeaiz elgilerine aynen goyle demigtir: "-Rotnaya kadm giilip Saint-Piyer kilisesinin mihrabtnda atrna y etn y e ilireceiiv t "(e6). e6 DaniSmend, i.h., Tiirkltik Meseleleri, istanbul, 1966, s YENi islam TARiHi ve TURKLEN: I. 159 Fakat bunun igin 6nce istanbul'sn fethedilmesi gerekiyordu. Bu bakrmdan o derhal istmbut'u kuqatmg ve fethin miijdesini bekliyordu. Bu fethin kendisine yazrldr$rnr soyleyen Bagvezirine, gozlei ilerilere, Rotna Ktztl Eltnasma bakan, geng, dinamik Osmanh Sultam bir yrldrrrm gibi gi.irliyerek goyle demigtir; "-LfrIa! Benim astl arzum Roma'yt fethettnek ue "Sert Pier Kilsesi"nin biiyiik kubbesi altmila attma yem oennektit"0. ' Burada hig bir zaman unutamadt{un bir hinramr naklennek isterim. $dyle ki; Yil 1978, Eylfrl ayt. Nijerya Jos Aniversitesine Osmanh Tarihi derslerini okutmak iizere istanbul'dan hareket etmi;ti,n. Roma hava alanrna in' diiimde uzun zamandtr kafamda bir SimSek gibi gakry duran Ulu Tiirk Ha' kant Ytliltrun Bayazit Hantn bu siiziinij haurladun. Hemen hava alarun' dan do{ruca Sent Pier Kilisesini gdrmeye gittim. Kilseye yaklasn$unda onun mim.6ri hasmet, azarnet ve bi\tiikliigti kar$t' stnda ddeta dona kalnustttn. Ytldvzm Bayezid Hant dtigiindiim. Bu duygu' Iarla derhal kilisenin igine daldm. Halbuki; Sent Piyer kilisesi bir ana' baba giinti idi. Diinyarun dart bir yanmdan, iizellikle si"vdh Afrika iilkelerinden getirilmis insanlar bir iizel program gere{i, kalabal* gruplar ha' linde Orta-Qa{lann bu en bilyiik karanhk mabedini ziydret ediyorlardt. Ben kendimi nanl oldufiunu bilrniyorum ama, bir anda Sent Piyar kilisesi' nin o biiytik kubbesi alnnda buldum. Allah\n nurunun heniiz girmedifii o koyu karanltk kiliseye tek tstk, iste bu biiyiik kubbenin, hani Yrlfunm Bayezid Han'm atma ye,n venneve sdz verdipi o kubbenin iistiinde semiya, yedi kat giikler alemine agilmq kagak yuvarlak bir delikten giriyordu. Evet, o kiigiik yuvarlak pencereden karan' ltklan yararak kilsenin kalbine sanki nurlu birer ok gibi stiziililp gelen tg& demetleri, do{rusu giirme{e deper ildhi, ulvi bir manzara arzediyordu. Sanki gizli dilnyalardan gelen bir ses, onlara tsr{m, nurun, hulasa g,1nill aydnltprnrn bir bagka diyarda oldu{unu sdyliiyordu. Ben ise kendimi bir anda o tgtk, haytr, NUR dalgalanntn altmda bul' dum. Herkes sanki bana yol vermislerdi, dimdik ayakta durdum. Bin b'ir gesid duygularla nerede ise cltigtip bayilacakum. Btiytik ceddimiz Yrlilaun Bayeziil Hanl haurladun. Basmt vermeyen gdzi selildleri dii$ilndtim. SaEa baktmt, sola baktun, garib bir burukluk iginde bir ulu r[iya1,a dalarcttvna kendimden gegtim. Bu riiyadan Tannnm beni hig uyarmamastnt diledint.

81 160. ZEKERiVa rirengr Btiyiik Tiirk Sultanr Fatilu bunun farkrnda idi. Onunda asrl hedefi Romayt fethetmek ve biiyiik ceddi Yrldrrrm Bayezid Han'rn ruhunu gad etrnekti. Nitekim o, istanbul'a muhtegem bfu zafer alayr ile girdisi z.unan yanrnda bulunan Umera'ya ve gdzi askerlerine eski Romayr fethetme karannda goyle demigtir; "Qu pailak zaferc nd.iliyetindm dolayq Allsha hamilediyorum. Fekat guna da dila ediyoramki; Cenab-t Hak htristiyanhftn makarn olan Eski Romayt da fethetmeyi bana nasip etsin. igte o za?nflfl iiliirsemile tnesut oloca{tm"q7). Eatih Sultan Mehmed. Hafl'tnYmi Ufuklan: DiSer taraftan istanbul'un fethi ile baghyan bu beklenmedik geligmeler muazzam bir olugumu haber veriyordu. O da miicahid Osmanh gazilerinin bu defa Roma iizerinden Fransa'ya gegmeleri ve ispanya mi.isliimanlarr ile elele gelmeleri idi. iqte Fatih, Ttirk'i.in kendine has dehasryla bu t'tntazzam olugumu" ydni, "Aurupa'ntn istkm olugturu" gormtigti.i. Bu manzaranrn hagmeti, ululufu biiyiikli.iii.i kargrsmda insarun dehqete kaprlmamasr miimki,in defildi. Zira istanbul'un fethini tebrik etmek tizere Papahk makamr tarafindan elgi olarak gonderilen ve Rotna'mn kurtulmasrnr isteyen Fransrz Kardinaline; Parisin en biiytik kilsesi olan Notre-Dam'e(e8) kastederek goyle demigtir; Tdki ahnu cedlerimizin bir kere daha buralara gelinceye kadar. Td ki Allah'uz nurunun, gergek hiddyetinin bu karanl* mdbede Ayasofyada oldulu gibi, girinceye kadar. Amin! Anrin! Anfin. Z.K. e7 Aksin, 2.N., Osmanh. Tarihi istanbul, lgg4,i. s o8 Notre Dame katedrali iein bkz. Biiyiik Larousse, XVII. s YENi islam TARiHi ve TUNXTEN: I. 161 " Rofii.antfl kttttuhn a st g iiy le dur sun, s min kmdi biiyiik kit s enin lul el erin e b il e Tiirk b ay r akl an dik e c e iim! " (ss). Biiyiik Tiiik Suttant'nln; italya'rttr. giineyinde, Eok tinemli stratejik bir yer olan Otranto grkartmasrmn asrl hedefl herhalde bu olmah idi. istanbul'u fethederek (1453) DoEw Roma, Bizans'r yrkary Ortagai Hrristiyan diinyasrna en bi.iytik darbeyi indiren Ttirk hiiktimdatt, Batt Roma imparatorluiu'nun uzun asrrlar dini ve siyasi taht gehri olmug ROMA'yr da fethetmeyibala Romayr'da yrkmayr planlamrgtr. Bu onun istanbul'un fethedilecesini mi,ijdeleyen Hz. Peygamber'e kargr bir minnet ve biiyiik ceddi Yrldrnm Bayezid Han'a kargr ise bir gtikran borcu idi. Bu takdirde islam dininin gok az bir mesafede olan Ftansa'yt geqerek, ispnrya mi,isltimanlan ile temasr sailanmrg ve Avrupa gok kuwetli bir islam gemberinin igine ahnmrg olacaktr. Bu ise Avrupada, Hrristiyanhirn arhk tarih sahnesinden gekilip gitmesi demekti. Aksi takdirde onun kendine yeni bir yurt bulmasr gerekecekti. Haddizatrnda bagta ispanya olmak izere, o zamanlar Avrupa'run yeni bir ktta, yani, Ameika'nrn kegfedilmesi yolundaki iistiin gayretlerin altrnda Htrtsily anhfa; Ttirklerin ulagamryacair kadar uzak yerlerde yeni bir yurt bulunmasr fikri yatryordu. Bu bakrmdan Tiirkler ve onlann gahsrnda yeni bir si ydsi grig kazanan islimiye! uzun asrrlar Avrupa'nrn gok korkulu bir rtiyasr haline gelmigtir. Ne yazrk ki, biiyiik Ti.irk hiikiimdarr Fatih'in gok geng denecek yagta bir Yahudi hekimbagr tarafindan zehirlenerek iildi,iriilmesi, istikbale matuf biittin bu dehgetli planlarrm sonugsuz brraktrfr gibi, daha

82 162. zekeriva rcirenqr da acrsr ispanya; Miisliimanlarrn asrrhk ilim irfan ve medeniyet merkezi,bir daha geri gelmemek tizere Mtisltimanlarrn elinden Erkrp gihnigtir. Ne var ki Fatih'in bu acr oli.im haberi Roma'ya ulagtrbrnd4 btitiin Avrupa aya$a kalkmrg ve Papahk makammrn emri ile Avrupa'nrn btitrin kiliselerinde ve giinlerce Allah'a giikiir dualan edilmigti. Tiirkl er Aarup a' d an K ooulm ah dr : Evet, Osmanh Ti.irklerinin, yeni bir fetihler ordusu o- larak Avrupaya ayak basmalarr, onlarrn bu ileri yiiriiyiiglerinde peg-pege kazandrklarr zaferler ve krta Avrupasrnrn onlarm bir ti.irlii onlerini kesememig olmalan, Hrristiyan Avrupayr bir bunahma hayrr! yeni bir arayrga siiri.iklemigtir. O da Tiirklerin boyle yenilmez bir gtig olmalannrn srrnm a- ramak" onu bulup Ekarmakh. Ne ilgingtirki o zamanki Avrupa kafasr bu biiyrik srrn bir sihir formiilii gibi Kuran Ayetlerinde sakh oldufuna inanryorlardr. Nitekim iyl mtiteassrp bir hrristiyan olan Alexander Ross, gok daha once Latinceye gevrilmig olan bir Kuran Eevirisi bulmug ve onu "The al- Coran of Mohamed Mohammed'in Kuran'r" adryla 1649 y{nda ingilizceye gevirmi g6t(too). Avrupa hrristiyanh$r bu sihirli formtihi, Ktran-t Kerimde aslrlarca ararmg bir tiirlii bulamamrghr. Ne varki bunun tam aksine Tiirklerin parlak krhnglan sayesinde islimrn; dtinya hakimiyetine dosru kogarak ilerlediii bu iisttin devirlerde, Hristiyan Aurupa, kendi kafasrna bir gergegin civi gi bi qalahp kaldrfrnr kegfetmigtir.o da, Avrupa'da miisliiman Tiirk aarhit, bu onlarm can evine saplanmrg bir haneer gibi tt*'hitti, P.K.,The Arabs, A Slwrt History, Chicago, London, 1964,p "...for the statisfaction of all tltat desire to look into the Turkish vanities." F YENi islam TARiHi ve TURKLER: I. I63 idi. Bu hangerin mutlaka sokiiltip atrlmasr, daha agrk bir ifade ile; Hristiyan Aarupa'dan Tifukleiln ko{ulma* oe onlqnn Bizans imparatorludunun dodu stntruta, yani L071' Ma' lazgirt zafer gizgisinin gertsine siiriilmeleri idi. Hatta bu konuda daha da ileri gidenler ve ilmi manada teori i.ireten kabasakal adamlar ortaya grkmrgtrr. Onlara gore; bu barbar, agafu, Tiirk rktntn ilmi bir yolu bulunmah ve onlar mutlaka yok edilmeli idi. Bu hususta kafa yoranlarrn bagrnda meghur "Eoritn Teorisini" ortaya atan C. Darwin gelmektedir. Darwin, bir ddi rrk olarak gordiiiii Tiirk rrkrmn bu teori sayesinde medenilegmig iistiin Avrupa rrklarr tarafrndan arhk krsa bir zaman sonra yok edilebileceiini inamyordu. O, bu konudaki rezil diigtincelerini gu gekilde agrklamaktadrr; "Diigiiniinki; bir kag yiizytl iince Aarupa, Tiirkler (Osmnnli torufmilan iggdl edildidinde, Avrupa milletleri ne kadw biiyiik bir tehlike altmda kalmtgtt (Ne oarki iistiin Aarupa rklsn olarak bilinen bu medent rklal hayat miic6- delesinde, Tilrk barbarhfma kary gdlip gelmiglerdir (Fakat ben) d.iinyanm gok uzak olmayan bir gelecedine bakhdtmda, bu tiir 6di rklann go$wun medenilegmig yiiksek (Aorupah) rklu tarafinilan y ok eililecef,ini gbriiy orurn"(tol). Ne yazrk ki koki.i btiyle tarihi Ti.irk di.iqmanhir, Ttirktin tarihi qahsiyeti, milli varhir, bundan da ote onun rrkr <izi.inti yok ehneye y6nelik biitiin bu kabil pes-paye rezil, 9el0l Darwin F.,Ttrc Life and Letters of Charles Darwin, Newyork, 1988, I. p Renreber what risk the nations ofeuropean, not so,neny centuries ago of befug over whelnted by the Turks... Looking to the world at no very distunr dile, what an endless number of the lower races will have been eliminated by the higher civilized races throughout the world.

83 164. ZEKERiYAKITAPCI refsiz, Adi goriigler sonucu, Hrristiyanhk diinyasr, Osmanh Tiirklerini Avrupadan kofmak ve onlan Anadolunun harim-i ismetinde boimak igin yiiziin iisttinde plan hazrrlamrglardrr. Qi.inkii onlara g6re; "Tiirkler AoruPadan mutlaka ahlmahdr, istanbut Tiitklerden tarnamm altnmalt, bir aeba tohumu olon harblerin yarattctst ve komgulan igin bir kiifiir olan bu Tiirkler Aztnry adan silinmelidir"oo2'). ingiliz Harb Dairesi Belgeleri'nden sunduiumuz bu belge ne kadar korkungtur. Fakat bundan dahada korkune olaru, ingilizler'in; Tiirk'iin yukarda profilini gizmeye gahgtr$rmrz o heybetli, muhtegem islami gahsiyeti ve onun islam diinyasr iizerindeki korkung tesirinden dehgete kaprlmalarr ve peginen ma$lubiyeti kabul ehneleri ve bunu gokertnek igin her tiirli,i sinsi yola hiyanete bag vurmalandrr. Onlar Tiirk'i,in bu biiyi,ik islami gahsiyetinin korkung varh$rm; "Kuva'i Milliye" ve Tiirk istiklal harbi ve bir milletin "Ya istiklal ya Oliim!" diyerek yeniden aya$a kalkmasrnda bir kere daha gormiigler ve bundan bin kere daha dehgete kaprlmrglardu. Yine, ingitiz Harb Diliresi Belgeterinitm aldrfirmrz gu belge, bizim gozi.imtizii fal tagr gibi agmaktadrr. Belgenin Ti.irkge gevirisi aynen goyledir; "Milliyetgiler gitndi iki yol kullantyor oe giiyle diyor- Iar; Mitliyetgi ol! Qilnkii islamt kurtaracak biricik yol odur. istilma sadtk ol! Qiinkil senin milli aarh$mr kurtaracak yeghne yol odur!" Bu fikirlerin her ikiside istdm iliinyasmdakl inglllz hdkimiyetini mahoedebilit. Biz, bu ideallri bmimsemig gibi ilavt'd The Brtdsh Docuntants on the Origin of the War, His Majesty's Stationary offtce, London, s Vesika no; t { fl YENI ISLAM TARiHi ve TURrTgn: I. I65 ranacak olan bir mmfaatgi gntbanu onlara idhreci olaruk takdime gahg aca$tz"lo3). Osmanlilarla GelenYeni Huzur oe Bang Deztri: Osmanhlar'rn, Orta DoEu ve islam milletlerinin liderleri olmalan ile baglayan bu yeni durumun sosyal, siydsi hatta medeniyet ve kiilttir bakrmrndan i.izerinde durulmasr gereken qok onemli bir yonii daha vardrr. O da Osmanh hakimiyeti sayesinde, eski hilifet i.ilkeleri, ozellikle Orta Doiu ve hele hele Viyanaya kadar yayrlan bu genig hrristiyan topraklarmda, insanh$rn uzun asrrlar ozlemini gektiii yeni bir adalet ve huzur doneminin baglamrg olmasrdrr. Boylece Basra kiirfezinden, Atlas Okyanusu, Kara denizden, Krzrldenize, Hazar denizinden Viyana onlerine kadar yayrlan bu genig topraklarr ve bu topraklarda yagayan dil, din, rrk, orl adet ve sosyal yagayrglarr bakrmrndan birbirinden farkh belki yi,izlerce millet ilk defa ve asrrlarca devam edecek bir sullr, istikrar ve bang ozlemine kavugmug oluyorlardr. O gallarda biiti,in milliyetlerin drgrnda ',Osmanlr Tebeas{' ve "Mett6lik-i $ilhfrne"der. olmak Eok yiice bir meziyet saphr olmugtu. HilAfet merkezi istanbul'un adr bu tebea kavimler arastnda "Der-i Saadet - Mutluluklat Kaptst" olarak gegerdi. Oradan diinyaya adalet yayrlrrdr. Fakat bu birlikte yaqamada Ti.irk milleti ve onun bagh oldulu yiice islam dininin, di 103 The British Documants on the origin of the War. His Majesty,s stationary office London, s.992. Vesika no; Biitiin bu tarihi gergekler karstsmda bau siydsilerin hala,,bu memlekette btica en biiyiik tehlikedir" demel.erini ve milletimizin huzurunu bozarcasma ortahfu iyala kaldtrmata galqnulanm anlamanruz miimkiin depitdir Z.K.

84 166. ZEKERIYAKITAPqI ferkavimvemilletler,ozelliklehrristiyantebeaarasrndaayir bir yeri ve miisliiman Tiirktin qok yiice ve saygm bir durumu vardt. O kadarki; at iistiinde olan bir hrristiyan' oturan veya yaya olan bir Tiirkii goriince ona saygrsrndan dolayr atrndan ir,*"k durumunda kalrrdt. Bu bakrmdan iyi bir "TUR-I(" olmamn ozlemini duyan bir gok hrristiyan 6nce "MUSLU- MAN" oluyor, sonra d'a Tiirktii{e ulagmanrn, Tiirk olmantn gururunu cluyuyordu. Oyle ya B. Lewis'inde dedigi gibi; bu iristiyanlar Tink kelimesini bir etnik unsilfafl nih olaruk delil, ilini rnaflade miisliimanhkla eg anlantnd.a kullantyottaiat. Bu baktmd'an miisliiman olan bir gok Aztrupalt hristiyan'a "O artrk Tiirk oldu!" deniliyordu(1on)' Gergekte Avrupayr uzun asrrlar boyle bir aray4 ve yonelime sevkeden faktorlerin bagrnda Miisliiman Ti'itki.tn yenilmez gticii, hakim bir millet ve insanlarr idare etrnede tisti.iru yetenekli ve medeni bir rrk olduklarr yolundaki, hrristiyan milletlerin ortak inanglan idi. Nitekim c. Eliot bu gergeii giiyle dile getirmektedit; "Getgek saf manada (Osmanli Tiirk idhtesi kayda de{et bir gekilde basit oe fakat yalnr.z bir esasa ilayantyordu, O da; Tiitklerin gergekten hfrkim bir rk olmasr oe bir Tiitk'iin getek ferdi bireysel, ae gerckse toplun olaruk biitiin hristiyanlardan kendini iistiin giirnesi idi. Tii*terin kmdilertni htistiyanlardan iistiin saymalan Tiirk suttant veyn aristoktatlar stntfr.ntn telkini ite de{ildi. Eakat Tibkter biitiin bir millet olatak bunun b6y- YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLER I. 167 Ie oldu{una inantrlardt, (Bir hristiyan hig bit zaman bir miisliiman Tifukt m iistiin olamazdr)"(t0s). L ew i s' in it gin g! oruml an: Evet, Miisliiman Tiirk'in kendine olan bu sonsuz giiveni, onun yaratrcr dehasr, iistiin medeni vasrflarr sayesinde, Osmanh imparatorluiunun srnrrlan iginde kalan bu genig topraklarda, 1nne insanhfrn haynna bir btiyiik ktiltiir ve medeniyet dofrnuq ve onun insanhirn hizmetine sunduiu eserler, bu genig imparatorlufun her tarafina yayrlmrgtrr. Bir manada Osmanh Tiirkleri bu yeni parlak medeniyetin yani Ttirk islam Medeniyetinin hrristiyan topraklannda hem do$masrnda, hem de yiikselip btiyi.imesinde pek tabii olarak en btiyiik mimarlar olmuglardrr Bu guur ve milli davramglarr iledir ki mesela mimaride Hagh zihniyet ve medeniyetini temsil eden karanhk, hantal Ayasofya kilisesinin kargtsma, islam'rn aydrnhk ve nurunu temsil eden yedi kandilli stireyya yrldrzrnr andrran bir ilahi avize misali Sultan Ahmet Camii'ni bina etmig, boylece islami Tiirk medeniyetini Hrristiyan Bah medeniyeti ile rahat bir gekilde mukayese etme imkamm saflamrgtrr. Aym durum; Allah'rn kelamr Kurafl't Kerttn ieinde gegerli idi. Zird; Kuran'r (erim Mekke de, Medine de nhzil olmue, Mrs;r da DAvfidi sesli hafizlar tarafindan okuwnugtu. Gel gor ki Onun Ayetleri, yazr sanatrmn birer gaheserleri olarak Tiirk hattatlarr tarafindan istanbul'da yazrlmrqfl. Evet, Siileymaniy e, Sultanahmet zte Ay asofy a Camilerinin btiyiik rg Lewis B. Islam'rn History, P.20. "Wtile a European who ailapted Islatn was sai.d to lmve turned TiRK". ros Eliot Charles, Tiirkeyfu Europe, Great Biritain 1960, P "...that, Turks are a rulirtg race and. both indivi.dually and collectively supers to all christians."

85 168. ZEKERiYAKiTAPqI kubbeleri hep bu tinii ciham dolduran Tiirk Hattatlarrrun yazdrklarr altrn yaldrzlr yaz:jiarla siislenmig ve asrrlara meydan okuyarak bugtinlere kadar gelmigtir' Osmanh Tiirklerinin islam tarihi ve islam milletleri camiasmdaki bu mtistesna yerine igaret eden B. Lewis qoyle demektedir. : "Kuruluguttd.an th gdkiieiine kadar Osmanh impatatorlu$u, kend.isini isl6.m giiciittiin tte inanctntn yiikselmesi i- Ein adamte bit dealet idi, Osmanhlm tam altt asr, dnceleri, Aontpanm genilg bir ktsmmda istdm hakimiyetini kurtnak, daha sonrada Battntn kary saldtnlannt durdutmak igin Htristiyan Bah ile saoagmak duturutnila kalmtglardr. Yiiz yillu boyu siite gelen bu saoaela4 Tiirk istdml$tna Tiirk toplutnuna biitiittiiyle tesir etmigtit, Bu baktmdan Osmanlt Tiirkld ae onlann kurtnaya runaffak olduklan cihan imparutoilu{u, islfrmm bizzat kfulegh.ht olan mukaildes yetleti ile igine ahyordu. ist6.m hidayet giinegi buralardan do{arak iliinyayr. aydr.nlatmaya baglamtetr', Osmanh d.itnemi tarih kit aplannda imp arut orluian haemet deortndeki t opr akl anna " D 6ru' l-isl6m" d.milirdi. imp ar atorlufun " Sultafll", biitiin isl6m di)nyasmm "padigahr", imparutorlu{un otdulart " Allah'rn Askerleri" olarak tetakkt eititirili, imparutorlu{un itini tiderine biitiin islfrm d,iitryasnm "$eyhii'l-islamt" gdzii ile bakilrdr. Daha ilging olant, imporctorlupm gmig hudut' Ian iginde yflguyqn insanlar, kenititerini isl6'ma adamte en kuoaetli Miisliimanlar olatak giiritulerdi. O smanh Titukleri, kmitilerini Wiik bir mehhretle istdm Dini ile \zdeplegtirmi1ler, itifer herhangi bir islhm milletindm gok daha biiyiik \teiide hiiaiyyetlerini idt.mltk iginite eritmiglerdir. O kadat ki "Tiirk kelimesi", Tiirkiyede hig laillantlmad.tit halde, Ba- YENi ISLAM TARiHi ve TURTLNR: I. 169 trda "Miisliifltatt" kelimesiyle eg anlamda killanilmtg ftrcse- 16 "Miisliiman olan bir botr.ltya", bu olay faraza Isfahan ueya Fasta olsa bile "O Tiirk oldu" ilmilmigtill$o). Lewis, bu hususlardaki ilging yorumlarrna devam etmekte ve goyle demektedir; "Bu kendini islimla iizdeglegtirmenin, Tilrk islamhlrndaki yiiksek tezahtirleri, eski hilifet devirleride dahil, islim tarihinde egi ve benzeri bu- Iunmayan, Osmanh imparatorlulunun en gagah giinlerinde sultanlann hizmet ve giireve ba$hhk duygusunda da kendini giistermektedir. Meseli; hangi Abbasi Halifesi, Osmanh Sultanlanmn kurulug dewindeki cihad duygusu ile kryas edilebilir. ihtiyar, iiliimiin egi[inde bir Kan0ni Sultan Siileyman'rn, son Macaristan seferini diigiiniin. ihtiyar Padigah, sarayrn btitiin rahathklannr bir kenira brrakmrg, seferin biittin gtigltiklerini gii$tislemig, ordugah srkrntrlanna kargr koymug ve muhakkak bir iiliime gidece$ini bile bile bu seferi gergeklegtirmigtir. Bu onlardaki cihad duygusu ve ytiksek giirev anlayrgrmn gok giizel bir iirne$idir". Gergekte Selguklularla, Osmanlilar'rn biiyiik iilwi ve yiice gayelere hizmet etrnede, aym yolda yiiri,idiikleri goriilmektedir. Selquklularda bu biiyiik misyonu kucaklayan Ttirk Sultam Tuirul Bey oldu$u Bibr, Osmanhlarda ise "emhnet kmdisine buyur!" edilen Tiirk Sultan\Yavaz Sultan Selim Han olmugtur. Hz. Peygamber'in manevi hitab ve tevecctihiine mazhar olan Selim Han'rn Mtsrt fethetmesi ile (1517) hilafet ve mukaddes emanetler Osmanh Tiirklerine gegmekle kalmamrg, Osmanh Sultanlarr, islam Dtinyasrnrn ltr Le*is, 8., The Emirgency of Mo dem Turkey, London, I 968, s. I 3.

86 170. ZEKERiVA rirerql btitiin minberlerinde okunan hutbelerde "Hadimii'l- Harameyn eg-$ertfeyn -Yeryilziiniin en ulu iki beldesi, Mekke a e M edinettin hizmetkdr{' olar ak anrlmrglardu. Osmanh Sultanlanmn ulagtrsr bu il6hi mazhariyetlerden bagr goklere deserceine gururlan bir Osmanh $airi; Sultan Ahmed Qegmesinin (istanbul) zarif mermerlerine giimi.ig ti.iller gibi iglenen bir beytinde sanki asrrlara meydan okurcasrna goyle demigtir: Hem hfrmi-i Beytii'l-Haram hem hddim-i gah-t litnem Rum-u Ar ab, miilk-ii ac em m ahkfitnuilur s erth.b ep fri.). Artrk bundan boyle, Selgaklu Sultanlan igin olduiu gibi, islam Dtinyasrmn btitrin cami, mescid, mihrab ve minberlerindg hatta fiilen Osmanhlann ulagamadr[r tilkelerde mesela Hindistan ve Filipinlerde, Aousturalya da dahi miislfiman halk, Osmanh Sultanlartntnbaganh olmalan igin diia ediyorlardr. Boyle, yeryiiziinde, islam dininin ulagabildisi bi.ittin topraklarda, Tiirk milletiniry islam Dinine olan yiice hizmetlerinin takdir ve onlann bagarrh olmalan iein di.ialar edilmesi ve bunun asrrlarca devam etmesi, dtinyada Tiirklerin drgrnda hig bir millete nasip olmayan gok ulu bir mazhariyettir. O sm anh T arih gil erinin G riigii : Haddizahnda Osmanh TarihEilerinin bir go$u da bu keyfiyetin farkrnda idi. Nitekim Sahaifii,t-Ahbilr miellifi Miineccimbagr goyle demekteir; "Bu dealeti kuranlar, do{uflufl oe batrntn, karalann oe denizlerin hiikiimdan, Mekke ae "Ortlar hem Beytii'l-Haram" (Kdbe)nin korayucusu, hem milletler gahr (Hz Resfililn ) hian etkarlan olmu Slardr. Runt yurdu, Arab diyan ve Turan iilkelert bastan aya{a onlann hiikiint. ranhp alfindadtr". YENi islam TARiHi ve TURt<LEn:t. 171 Medine'nin hfrdimidir, Osmanh ilepleti sahabe ve tabiinden olan selef-i sdlihin'in ortaya Qtktgt gibi, en gilzel bir gekilcle ortaya Ekmtglarihn Biitiin gayretlerinin islilmtn tetthid aktdesini yiiceltmek igin sarfebnigleq Kfrfiiler miierikleri, dinsizleri ortadan kaldrmak igin cih6d etmigledir. Allah onlata Hz. Siileymandan soflta. hig kimseye aeftnedi# bit hiikiint anhk a enni gtit " 0 07 ), Bu konuda Tdci)'t-Tninh sahibi Hoca Sadettin Efendinin de bagr, goklere de$ecek kadar bir ululuk iqindedir. Deferli Osmanh Tarihqisi, Osmanlrrun nizam-r Alem ve islim diinyasr igin ifa ettiii ilahi misyonun tarrriyle farkrndadrr. O, koca bir cihana tslam namrna meydan okuyan Osmanh Sultanlannn, Hulef6-i Rhgidin'den sonra onlann aghklarr yolda yiiri.imeye muvaffak olan tek "islfrm Halifeleri" oldusunu beyan etmekte Emevi ve diier halifeleri reddetmekte, dolaysryla Osmanhlann islam Tarihindeki onemli yerini bir kere daha vurgulamaktadrr. Tarihgimiz; bu onemli konulara esas olan gori.iglerinde a)rnen goyle clemektedir; "Gergekte Ulu Tann, Hulef6-i Rdgidin'in giioenle ilolu detsfuleri gegtiktm sonta, onlartn gu giizel yolila hilifet dizisinde, saltanat diizgiisiinde, soylan soflsuza kadu deaam edecek olan Osman Ofullarmmulagmrg olduklafi yiice mertebeye, ne kimseyi yiikseltmig, nede bunlara oerilm giicii bir b agka dealetliy e nasip kthntgttr " (08). Hatta tariheimiz daha da ileri gitmekte, bizim biraz yukarda mealini verdiiirniz "el-maide" siiresinin 54. ayetinr07 Miinecimbay Sahaifii'l-Ahbar, l. s.44. "'t Hocu Sadettin Efendi, Tdcii't-Tevdrttt, Ankara, 1992,1. s. 14.

87 l il t72. zekeriverirrnqr de beyan edilen kavmin mi,inhasrran Osmanh Ttitkleri oldusunu zikretmektedir. T espit Edilmesi Gereken Biiyiik Gergek: Ancak, her grkrgrn bir inigi, eskilerin tabiri ile her kemalin bir zevali vardrr. Osmanlilarda kemal devrini yagamrglar ve kendilerinden once bu topraklarda kurulan bir gok biiyiik imparatorluklar gibi onlar da devresini tamamlamrg ve tarih sahnesinden gekilip gitmiglerdir. Osmanhlarr kimler nigin ve nasrl yrkmrglardrr? Bu onemli sorulara cevap vermenin yeri burasr de$ildir. Ancak hemen gunu ifade edelim ki, Osmanhlar'rn batr-. h emperyalist gtigler ve onlann sinsi, bir o kadar da kirli, pis emellerine Alet olan igbirlikgi Araplar tarafindan pkrlmasr ne hagh kafah emperyalistlere, ne onlann oyunlanna gelen Arap aydrnlau ve ne de hig bir geyin farkrnda olmayan zavalh Araplarrn hig bir zaman haynna olmamrgtrr. Bilakis, bir sa$nak halinde onlann bagma biiyiik felaketlerin inmesine sebep olmugtur. ZirA Osmanh devletinin yrkrlmasr ile btiyiik fedakarhklarla kurulan islam birli$i yrkrldrir gibi, "Ummet" mefhumu gitmig ve onun yerini bahh emperyalist felsefenin iloiu igin uydurdu$u "milliyetgilik" giiriigleri almrghr. Bundan daha da acrsr, ist6m Tarthi de son bulmugtur. Artrk bundan sonra bu tilkelerin bagrndan bela ve musibetlerde hig bir z unan eksik olmamrgtrr. Fakat meselenin daha da acr bir yonii vardrr. Osmanlr'nrn lnkrlmasr ile Orta Doiu'da oylesine biiyiik bir otorite boglu{u doiurmugtur ki, btitiin grrprruqlara raimen bu otorite bogluiu hie bir siyasi gi.ie tarafrndan doldurulamamrg ve bu topraklar Eok gegmeden bir kan ve barut fiersr haline YENi islam TARiHi ve rumtgr l. 173 gelmiqtir. ZavaIb Arap halkrmn yiizii, Osmanhdan sonra bir daha hig giilmemigtir. Bugtin kim ne derse desin, bir birlerini bir kagrk suda bofrnak isteyen ve devlet gelenelinden yoksun Arap liderler de dahil biiyiik giieler, Osmanhyr ve onun ifa ettiii ytice misyonu bir manada yapacak bir giicii, her ne pahasma olursa olsun arar bir hale gelmiglerdir. Nitekim deierli ingiliz Sosyal tarihgisi "A. Toynbee; The Ottoman State anil its Place in the Wofld History- Osmanh hnparatoflu{u ae Onun Diinya Tarihinileki Yeri" adrndaki meghur eserinde iizerinde durdusumuz bu feci geligmeleri tahlil ederken gu yorumlarda bulunmaktadrr: "Biitiin tarih boyunca Orta Doduyu, kendi hfrkimiyetinde birlegtiren tek bir ileolet aardl O da; Osmanh itnparatorluiu idi, Bunda, onlardan bogka ne Pers ae Rorna oe ne de Arob imparatorluklan rrua affak olamamtglardr. Holbuki, Osmanlilar biitiin Araplan ae Arapga konugan milletlsi biiyiik bir meharetle kmdi idfrrelerinde biflegtirmieler oe d- hmkli bir toplum oiicaila getirmiglerilir. Ancak, Orta Do- Eu'yu, Osmanh'ntn elinden alan ve aralannila paylagan ingiltere, Fransa ve italya, bu iitkeleri 6dil bir Eekilde iitare etmeiliklwini kendilert de gok iyi bir gekilde biliyorlarih, Giiney Dof;u Aurupa iilkelerine el koyan Rusy o iginile durum ayw idi, onlartn hepsi, bu iilkeleri zuliimle idfrre ebniglerdir." A. Toynbee, Osmanhlar hakkrndaki bu hayrrhah yorumlarrna devam etmekte ve goyle demektedir; "Osmanh Deoletinin gdkiintii iginile olduia son diinemlerinile dahi, bu illkelerde yagayan milletler gimdikinilen ilaha nrutluydular, Osmanhlm kelimenin tam anla.mt ile

88 t74. ZEKERiVA rirerql miikemmel bir dealet sistemi kurmuglard.t. Giininniizdeki hig bir sdmingeci Aorupa deoleti; idfr.tesinileki milletlere Ostnanhlar kadar haydt olamamtgttt, $iiphesiz Ostnanh bu 6itil ue kud.retli dealet sistemini isthmiyete borglu idi"q0e). YmiTerkip ae SonuE Evet buraya kadar olan izahlanmtzda, islami Ti.irk ki.iltiir ve medeniyetinin dofmasrna zemin hazrrlayan TiirkislAm tarihi sentezi iizerinde durulmug ve islam Tarihi ile umumi Ttirk tarihi arasrndaki srkr iligkelir bir nezbe olsun aydrnlahlmaya Eahgrlmrgtrr. Bu agrklamalardan millet ve devlet hayahmrz igin gergekten de onemli iki ciddi sonug grkmaktadrr. Bunlardan; Birincisi, Tihk mittetinin islhtn dini ite birlegip biitqn' leemesi oe kwaetli bir terkib oiianila getirtnesidir. Bu sayede islam Dini, Ti.irk milletinin milli varh$rm korumak iein nerede ise bir zrrh olmug ve onun milletler denizinde bogtlup gitmesini 6nlemigtir. Diier taraftan bu biittinlegme islam dininin de hayrrna olmuqtur. islam dini pek tabii olarak Ttirkler sayesinde kendini kryamete kadar mi.idafaa edecek gok giigli.i bir KILINQ'a kavugmugtur. Bu gergek W. H. Mc. Neill'in ifadesi ile qoyle dile getirilmektedir: ".,8u copafi, ilini ae kiiltiirel geligmelerin kesin neticeleri Tilrk toplumunun tam bit kitle halinde isl6m dini ite birlegme oe biitiinlegmesine yol agmtgttr, Arhk bundan bdyle onbirinci asrdan baglayarak daha sonraki deairlete kadar Miisliiman idareci oe muharip askerlerin go{a Tiirkletden olugmug oe Tifukler gerek Hristiyan diinyail oe gerekse ttd Bu konularda dalw genis bilgi igin bkz. Kitapq2, Z', Kiirfez Krizittin Tarihi Kdklerive Orta Dopunun 0nenfi, Ttirk Yurdu, II. s s.21,23. YENI islam TARiHi ve TURTLER:I. 175 Hindistan'n kadar olan islfrmi fetihlerde iinlerinde kimsenin duramay acadt kadm keskin bir kilmg ohrruglardtr"(110). :Bu geliqmeler Kur'ant Kerim'in "Kur'an-r biz indirdik biz! Onu kryamete kadar muhafaza edecek olan da biziz." mealindeki Ayeti ile de biiyiik bir uyum saflamaktadl{t1). islam dininin kryamete kadar muhafazasr yolundaki va'di ilahi, Ttirklerin bu dine kendilerini vakfetmeleri ve emanete sahip grlcnalan ile mtimkiin olmugtur. Tiirk milleti igin bu belki bir nevi kaderi ilahinin hi.ikmti idi. ikincisine gelince: Tiirk milleti islfun itini ite birleeip biitiinlegti{i gibi, Titrk tarihi de, Tiirklerin isl6m milletleri camiastndaki gerefli yerlerini almalanndan soflra istfrm tarihi ile birlegmig ae biitiinlegmig ve birbirinin aynhnaz iki unsuru olmugtur. Bu balamdan ne islam Tarihini; Ttirk Tarihinden, ne de Ttirk Tarihini; islam Tarihinden ayn mtitalaa etmemize imkan yoktur. Ti.irk Tarihi, bir bakrma yukarrda da genig bir gekilde iizerinde duruldu$u gibi islam Tarihinin gok bi.iyi.ik bir boli.imiinti tegkil etmektedir. Ancak bu giizel ve milli gururumuzu okgayan parlak goriiglerin bir kavli mi.icerred olarak kalmamasr ve uygulamadaki yerinin, ilmi olgi.ilerle objektif olarak tartrgtlmasr ve bazt gergeklerin tesbit edilmesi gerekmektedir. O da, "islam tafihinin arttk, hissi ve dini taassuptan uzak, metot, gergeoe ae ana kotrulm baktmtndan standart bir hale gefirtlmesi" dir. Yukarda da igaret edildiii gibi; Siyer ae istdm tarihinin tegekkiit Eartlan da nazar-t itibara ahnarak Hz. Peygamber ae onu takip eden deztirler- "" Neill, W.H. Mc., The Rise of the lvest, USA p ttl Kuran\ Kerim, el-hrcr; 15.

89 176. ZEKERiYAKiTAPqI dm baglayaruk "Ali Selyk ae Ati Ostna.n" ita itahit obnak iizere standatt bir islfr.m turthinin yaztlma,st oe bunun biitiin istdm iitkeleri tarafindan kabul edilmesi, e{itim ae 6fretimd.e esas altnrnasr za.rnoflt. arh'k gelmigtir. Bu standart islfrm tailhinde giiphesiz Tiirklere oe onlann ifa ettikleri biiyiik misyona da yeteri kadar yer aerilmeliilit. Bi)yle bir tatihin isl6m tnilleflert arasmdaki biilik ue biitiinlii{urt sailantnast oe birtaktn e tn cercyanlar mesela Fiilih Vehhhbilik, Kaihyhnilik as. gibi, iinlmmesinile gok dnemli rclii olacaktr. MAmAfih kitabrmrzrn bu b6li.imiini.i tamamlamadan once dile getirmek istedifimiz bir gergek daha vardrr O da bu sahalarda yaprlan araghrmalarrn durumudur. Hemen gunu ifide edelim ki: Tiirk islam diigiince tarzrmn tegekkiiltine cinemli olgi.ide yardrm edecek olan bu konularda gimdiye kadar yaprlan gahgmalann yeterli oldulunu soylemek safdillik olur. Evet bizim her vesile ile srk srk dile getirdiiimiz gibi, en az on asrr islama bayraktarhk eden, ve islam dinini btiyiik bir dirv bir medeniyet ve ki.ilti.ir varhir olarak devam etmesini sailayan Miisliiman Tiirklerin, islam ktilttir ve medeniyetinin geligmesindeki biiytik hizmetlerinin gegitli ydnlerden muhakeme ve muhasebesi daha yaprlmrg deiildir. Bu sahalarda yaprlan gahgmalar o kadar yetersizdir ki, Tiirk'iin istfrmt Eahsiyeti ve onun milli varhitmz igin onemi hala aydrnlahlamamrghr. Bu on gahqmalar ciddi bir gekilde yaprlmadan, "Tilrk-islilm sentezi" veya"gr&ttrt" gibi biiyiik bir fikir ve ruh muhtevaslrun tegekktil etmesine de imkan yoktur. YENi islam TARiHi ve TUNTTER:I. 177 islam Tarihinin meseleleri gi.iphesiz bu saydrklanmudan ibaret deiildir. Her teorik ilmin halledilmesi gereken bir gok meseleleri, aydrnlatrlmaya muhtag bir gok konulan olduiu gibi, istfrmi Tiitk Tailhinin de goziim ve ciddi gahgma bekleyen daha bunca meseleleri vardrr. Bu incelememizde konuya ancak islami Tiirk tarihi agrsrndan bakrlmrq ve ortaya grkan meselelerden ancak onemli birkae tanesine igaret ve izah etmekle yetinilmigtir. Bundan sonraki bahislerde buraya kadar yaptr$rmrz agrklamalann paralelinde ve islami Ttik tarihine umumi girig krsmrm tamamlayrcr nitelikte Siyer ilminin di$er islami ilimler gibi miistakil olarak doiugu, geligmesi, islam Tarihgili$ i.izerinde durulacak ve klasik kronolojilerin genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.

90 t 179 VII. sivnn vn uncazi irvrinitt oogugu vu cnrigunsi ix sivnn vu uncazi Arinarnni Siy er o e Meg6.zi N eilir? "Siyer" ve "es-site"; Arapga "es-seyr" kelimesinden almmrghr. Yiiriimek, gezmek, gitmek anlamrna gelir. Yazr dilinde, olaylan kendi aktgt iginde anlatma bigimidir' "es- Sdre" kelimesi ise bu Seyr'in qosulu olup, yol, gezme, gezi, heyet, davramg, siinnet anlamrna kullamlmrgl/112). islami literattirde Sfue; Hz. Peygamber'in yolu, Onun biitiin Miisliimanlara timek hayatt ae ahl6kr. gihtliik yogoytgt anlamtna kullanilmtgtrr. Nitekim Kur'an-t Kerim'de mii'minlere hitaben: r'.li."r ijsl /3tl dyt dlg Os,il "Mahakkak ALLAH'w Resulii sizin igin hayatta uyulman gereken) m giizel iirnektir" buyrulmugls/113). "es-siyer" ve "es-sire", daha sonralan, Hz, Peygamber'in hayatt, islilmiyetin ilk teblii yilan bagta Hz. Peygambn oltnak iizerc ashabmbuu{urda gektiii eziyet oe rnegakkotlu, Onun aeffrtma kadar olan hayattm anlatan kitaplann gmel adt. olmughr ki or4)-, bu geligmeler iizerinde agafrdaki sayfalarda daha etraflr bir gekilde durulacakhr. "el-mesizi", Arapga "gfl.za.", kelimesinden almmrghr. daza ise; bir kigiyi ararnak, ona bir kitti.iliik yapmayr tasar- "2 $ibli, Mevlana, Asrt Saailet, Qev. O.R. Dolrul, istanbul, 1921,1. s.29. Hizmetli 5., ist6m Tarihgiligi Azerine, Ankara, s. 48. ttt Kuran.t Keri.m, el-ahzab;21. r1a Hovoritz,!., el-magaziu'l-016 ve Mlielliffrha, Qev: H. Nassar, Mtsrr, I (Mukaddi me).

91 man bir "islami ilim" haline gelmemigtir. Siyer ve Megazi de ilk emirde higbir esas ve kriter ortaya konulmaksvrn, olaylarm bir gekilde nakli on g6rtilmiigti.ir. Bu nakil iginde gofu kere cahiliye devri.{,raplan arasrnda krsmen yaygrn olan "ihnil'i-ensab" tan yararlamlmrghr. Neylersiniz ki boylece Siyer ae Megazi ve buna bafh adaylarrn nakledilmesi, yazrlmasr, her geyden once onlara yaklagrlmasr, kendili$inden cahiliye devri geleneiine uydurulmug oluyordu. ibn ishak ve ibn Higam'rn "es-sire"si bunun en gtizel ornekleri aranf 180. ZEKERiVarirnrql lamak, daha genig kullammr ile bir toplumu iildiirmek igin tizerlerine ytiriimek, dtigmanla cenk etrnek anlamrna gelir ki, islami devirlerde gosu kere cih6d kelimesi ile eq anlamda kullanrlmrgtrr. Dilimizde hala kullamlmakta olan Gfrzi kelimesi de aym kokten ahnmry olup, dtigmanla harbeden, ve fakat bu harplerde olmeyip te yaralanan kimselere verilen umumi bir isimdir. $ehidli$e yakrn manevi bir mertebe iein kullamlmrgtrr. el-me!6zt diier bir ifade ile; harp eden mi'icahidlerin harplerde dtigmana kiiffara kargr gosterdikleri kahramanhklarr anlatma igidir. islami literatiirde Megizi; Hz. Peygatnbet 7,e ofliln bir atug sahabiyle kiiffaru karyr. yaptt{t silahlt miicfr.detelerini, harpluini ae bu hatplerde baeta Hz, Pqgamber ae arkadaglan. sahabelet olmak iizete, Miisliimanlann giisteritikleri y arailtklan, kahramanhklan anlahna mahatetidir, Daha sonralan bu maksail igin yazilaru kitaplarm da gmel afu olrrugtur, Bu arada hemen gunu ifade edelim Y'r Siyer ae Megazi de; Tefsir, Hadis, Ftkth llimleri gibi metodolojik esaslarr ortaya konularak, islami tabir ile "llsul" yoni'inden hiebir za- YENi ISLAM TARiHi ve TUNTTNR: I. 18I srndadrr. Bu eserlerde de gdriildiilii gibi neyazrk ki olaylara yaklagrmda "usul ydnilndm" orijinal, islam ruhu ve espirisi yakalamamrgtrr. Bizim bu goriiglerimiz bundan sonraki sayfalarda iizerinde durulacair gibi "isl6m Tafihgilifi" iginde geqerlidir. ilk devirlerde Siyer ve Me{frzi birbirinden farkh telakki edilmiglerdir. Siyerle, daha ziyade Hz Muhammed (s.a.v)'in hayatr, ahlakr ve yagayrgr konu olarak ele ahnmrytrr. Megaziile ise Onun bagta Mekke miigrikleri olmak i.izere di- Ser Arap kabilelerine kargr yaptrg biiytik kiigiik birgok savaglarr (gazevat) tizerinde durulmugtur. Fakat daha sonralarr Siyer ve MegAzi birbirinin miiteradifi, eg anlamr olarak kullamlmrg, bu sahada yaprlan gahqmalar, modern islam tarihgiligi igin gok <)nemli bir merhale olmugtur(1rs). Her ne kadar daha sonraki devirlerde Siyer ve Megazi sahasrnda pek gok krymetli eserler vticuda gelmigse de, ilk hicret asrrnda Hz. Peygamber'in'hayatr, gahsiyeti Onun yiiksek ahlakr ve Hz Peygamber ve gazalan ile ilgili pek fazla bir gahgma olmadrf,r, hatta bunun bir dereceye kadar ihmal edildigi goriilmektedir. Gergekte, Siyer ve MegAzi ile ilgili, ilk derli toplu ve ciddi eserlerin ortaya grkmasr, Abbisiler'in ilk kurulug yillanna rastlamaktadrr. (750) Aradan gegen bu bir buguk asrrhk bir si.ire igide, eier miisliiman 6limler Hz. Peygarnber'in hayatr hakkrnda gergektende tatmin edici eserler vermemiglerse bunun onemli, ciddi bir krsrm sebepleri olmahdrr. $imdi biz, losaca bunlarr gbrelim; rr5 Bu konularda geniq bir delerlendirme igin bkz. Hizmetli, S. a.g.e., s. 49. $ibli, M, a.g.e., I. s. 35.

92 182. ZEKERiYAKiTAPCI Yasaklayrct Hodisler oe E&th ilmi: Hz. Peygamber devrinde sahabe ve ileri gelen kimselerin, Kutafl't Kerim'in okunmas; lufzr ve oirenilmesi gibi bizzat islama tealluk eden meselelerin drgrndaki konularda, daha teenni ile hareket ettikleri giiriiliir. Gergekte onlara bu gekilde davranmalarrm tavsiye eden bir krsrm hadisler de yok defildir. Bunlarrn baqrnda "llsul-ii Hadisgiler" tarafindan da stk srk zikredilen ve Hz. Peygamber'in daha ziyade bir emir nitelifini tagryan meghur hadisi gelmektedir. Hz' Peygamber bu meghur hadisinde buyurmugtur ki: "Bendm, (aahyolan) Kur'an ilyetlefindm bagka (bir Eey) yazmeytffiz. (N ot almay tntz) Kur' an 6.y etletindm b agka b endm bit g eyl er yflzffitg olanlar aarcfl otru derhal imha etsinler"(1161. Bu ve buna benzer hadisler, Asn Saadet'te Mtisltimanlara her geyden once biittin himmet ve gayretlerini Kut'an't Kerim'e onu okumayr o$renmek, ii$retmek ve yazmak yolunda harcamalarr tavsiye edildi$i igin siyer ve megazi ile meggul olanlar gok az olmugtur. Siyer ve Megazi ile ilgili gahgmalarr ilk devirlerde ilminin geligmesini dnleyen di$er sebeplerden biri de, ashabrn "fikthla" yani ahkamla ilgili hadislerin rivayetine hakh olarak agrrr derecede a$rrhk vermig olmalandrr. Bunu da o devrin iktizasr olarak hakh bulmamrz gerekmektedir. Miisliiman olan kimse her geyden irnce iizerine di.igen dini vazifeleri yerine getirmekle yi.iki.imli.idtir. O bu yiikiimli.ili.iklerinin haram, helal, farz, aacip, mekruh, milfsit gibi nelerden ibaret oldu$unu bilmek mecburiyetindedir. Bu ko- 116 salih, Subhi., Iladis ililnleri ve Isfilahlan, Ankara, Qev' Y mir, s. 16. YENi isla,m TARiHi ve TURTTNR: I. I83 nularda kendisini aydrnlatacak hi.ikiimler de, 6yet ae hadislerdm Erkmaktadrr. Bu bakrmdan sahabenin fikrhla ilgili hadisleri rivayet efrneye agrn derecede afrrhk vermeleri, bir bakrma karqrmrza sosyal bir zarqret olarak Erkmaktadrr. Sahabe bu hususta o kadar teenni ile hareket etmiglerdir ki, Abdurrahman b. Avf, Talha gibi biiyiik sahabeler, Uhud, Bedir gibi biiyiik gazalar miistesna, megaziye dair gok az geyler rivayet etrniglerdir Bu durum daha sonraki devirlerde de btitiin canhhir ile devam etmigtir. Hz. Peygamber'den nakledilen gegitli sahalardaki hadislerin sadece fikthla ilgili olanlara alrrhk verilmesi, islam ulemasrmn biiyiik gosunlu$unun himmet ve gayretlerini bu sahada harcamalarrna yol aemrghr. B6ylece, Orta Qaflarda, Romn Hukukunun kargrsrna, biiyiik isl6.m Hukulcn grkmrg ve biittin ayrrntrlan ile yazrlmrg oldu. O kadarki, bu sahalarda birbirinin kopyasr olabilecek yiizlerce eser yazrlmrg ve vukuu ihtimali binde bir olan birgok meselelerin bir htikme baflanmasr iein uzun uzadrya mi.inakagalar edilmig ve ciltler dolusu kitaplar yazrlmrghr. Yazrlan bu kitaplara daha sonralarr, bir o kadar da gerhler yaprlmrg ve hagiyeler kaleme ahnmrghr. Neticede bu durum Siyer ve Megazinin ilk devirlerde geligmesini onemli oletide etkilemigtir. Hailisgilerin Siyer ae Meghzi Cephe Almalan: Siyer ilminin geligmesini olumsuz yonden etkileyen sebeplerden bir diferi de hadisgilerle siyer Alimlerinin birbirlerine kargr usul ve metod yoniinden Eok sert cephe almalandrr. Bu gereksiz ihtilaf ve mtinakagalar hicretin hemen ilk yrllarrndan baglayarak Hicri III. asra kadar devam etmigtir.

93 184. ZEKERive rirapql O kadar ki, hadisgil er; siyer ve tnegazinin, hadis ilminin drgrnda olduiunu siiyleyecek kadar ileri gitrniglerdir. Bu aynhk o dereceye kadar varmrgtrr ki, hadisgiler ile siyer Alimlerl Buhari ve Miislim gibi muhaddislerin rivayetini dahi tercih etmemiglerdir. Kanaatimize gore; bu iki srnrf ulemantn anlagamatrrazlrklarrnrn asrl sebebi bu iki ilmin yani Siyer ve Hodis ilminin gerek usul, gerekse teknik yonden birbirinden tamamen ayrr olmasrndan ileri gelmektedir. Meseleye bu gori.iq aersrndan bakrldrsr takdirde ihtilafi tabii olarak kargrlamamrz gerekmektedir. MeselA bir hadisi ele alahm; Bu hadis Muhaddis igin ayrr, Ftkthgilor igin ayrr, keza siyer Alimi igin mevzu ve muhteva bakrmmdan ayn ayrr geyler ifade etnektedir. Siyerciler hadislerin daha ziyade haber "olay" yoniine a$rrhk vermiglerdir. Bu noktada siyerciler giiphesiz hadisgilerirg hadisleri toplamak, tesbit etmek ve yazmakta gcisterdikleri kadar titizlik ve hassasiyet gdstermemiglerdir. Ehl-i siyer, bk Buhari,bir Miislitn gibi hadislerin doirulu$una pek fazla dikkat etmemiglerdir. Frlahgrlar ise hadislerin daha ziyade ibadet ve muamelata taalluk eden yonleri iizerinde durmuglardrr. Siyer Alimlerinin bu yonleri ile a$rr ittihama usradrklarr da gozden kagmamahdrr. Nitekim, Zeynu'd-din el-iraki: "l-sii l-3 e.a t/ e.+l lj*dl Ol,=rJtLlt d.rl. f" "Siret kitaplan doe u ve yanltg ne uars& toplamtg durumdadr, ilim arugttnnacrlaxt bu hususu iyi bilmelidir" demektedir(l17). 'q fr {l r$l ft YENi islam TARiHi ve TURKLER: I. I85 Fakat siyer ve megazi Alimlerine en asrr tenkitlerden biri de imam-t Ahmed b. Hanbel'den gelmigtir. Hanbel demigtir ki: rr..lsiill3.p$lllg.qrjti-jl :drrv4l td u+l?is abg'r "tig geeit kitap aarilr ki, bunlann ash esast yoktut. Bunlar gazalar, hatbler ve tefstre dair yazilan eseiler- 'r7 $ibli, Mevl6na, a.g.e., I. s. 25. dir,,,(1"t8\. Her ne kadar siyer ve megazi, ozellikle tefsir kitaplarrnda, israiliyatla karrgrk birtakrm ash esasr olmayan rivayetler varsa da bu sahalarda yazian bunca kitaplarr ilmi krymeti yoktur diye bir kenara itmek herhalde insafsrzhk olur. Bu takdirde imam-r Hanbel'in bundan maksadr nedir? Btiytik hadis aliminin bundan asrl maksadr megaziye aid haberlerin, hadislerde oldu$u gibi muttasrl, gtivenilir, do$u senedlerle bize kadar gelmemig olmasrdrr ki, bunda biiyiik imam yerden g6$e kadar hakhdrr. Emeailerin Olumsuz D ealet P olitikan: Siyer ve Me$izi ile ilgili gahgmalan onleyen bu sebeblere bir yenisini daha ilave etmemiz gerekmektedir. O da, Emeviler'in, Hz. Peygamber, Ehl-i Beyt ve taraftarlanna kargr devlet bazmda goiu kere, a$rr baskrlara varan olumsuz politika ve siyasi baskrlartdrr. Gergekte, Hz. Peygamber'in ceddi, Hhgim odullan ile Ebi Siifyan ve Hz. Muaviye'nin mensub olduklarr timeyye oiullan arasrndaki derin rekabetin ktikleri, cahiliye devrine kadar uzanmaktadrr. Hz. Peygamber'e gelince O, btitiin giir18 ez-zehebi, M. H0seyn, ehtefsir vel-miifessirfrn, el-kahire, 1961, s. l. ez- Zerkeg, Bedrud-Din M. b. Abdullah, el-burhdn fi Uliimi'l-Kuran, Tah. M. Ebii'lFazl ibrahim, Mrsrr, 1957, I. s. 156.

94 186. ZEKERiVA riranqt cti ile bu rekabetin kokiinii silmek igin u$raqmrg hatta iki siilaleyi islam'rn tevhid ve kardeglik bailarr yarusrra, srhriyet ba$lan ile baflamak istemig bagta Eb0 Stifyan olmak izete, Emevi ileri gelenlerini maddi manevi makamlara getirmigtir. Ancak Hz. Peygamber'in vefatryla ortaya Etkan ve Hz. Omer'den sonra bir kere daha giindeme gelen "kimin halife olaca{t trcselesi", tafihi "Hngimi-Emeat" rekabetinin, bir kere daha hortlamasma sebep olmugtur. Hz. Osman'rn halife olugu, biiyiik fitne Hz. Osman'm gehid edilmesi, ondan sonra cereyan eden ve yiizlerce sahabenin katledilmesi ile sonuelanan olaylar, bizim konumuzun drgrndadrr. Ne var ki hilafet makamrm ele gegirmek igin sonsuz bir ihtiras iqinde bulunan Emeviler, en sonunda Hz. Hasan ve Hz. Hiiseyin'- de dahil biitiin engelleri agarak islam hilafeti ve Peygamber timmetinin bi.itiin mukadderatma hakim olmu glardrr. Emeviler iktidara geldikten sonra Ehl-i Beyte kargr olumsuz, hatta diigmanhklara varan tavrr ve tutumlannr bir devlet politikasr haline getirmiglerdfu. Ehl-i Beyt ve taraftarlarr her yerde biiyiik baskrlar gormtig, Cuma ve Bayratn namazlannda imamlar hutbeden sonra onlarr gok yakrgrksrz bir dille suglamayr bir Adet haline getirmiglerdir. Nitekim, Emeoilerin, Ehl-i Beyte kargr bu agrn tutumlarrm gok acr bir dille tenkid eden Asi Vali, Yezid b. el-miihelleb onlar igin qoyle diyordu. "Peygamber siililiesine ehl-i beytine dil uzatanlar onlar deiil mi? Oru.m suyundan gelm kaaim ae kabilesini tililiirm onlar dedil mi? Biitiin bunlardan soflra Allah'm miib6- YENi islam TARiHi ve TURKLSN: I. I87 rek eoini yine onlm basmtglor. Kabeyi onlm yakmtglar, o' nun tag, a$ag ae iirtiilsini onlat ateee oettniglerdir"(1e). Yine bu gekilde bir defasrnda el'haccac b. Yusuf, Kfifede minbereqrktr$rnda yan tehdid van gu sfiali sormugtu; "Sizin igtn Rssfrliiniinnii, yoksa Halifmiz mi efdaldir?" O, biiyle demekle Abdff'l-Melik b. Mervan'tn, Allah'rn Rasffliinden daha iisti.in olduiunu vurgulamak istiyordu. Bunu duyan Cehle b.zehr, kendini tutamamrq ve, "-Allah'a yemin olsun ki bu kiginin arkasrnda bir daha namaz krlmayacaf,rm ve ona kargr bagkaldrran birini giiriirsem bende bag kaldrraca$m demigtiy'(tzol' $imdi Ehl-i Beyt ve Peygamber siilalesi ve onlarrn taraftarlarma kargr, siyasi havamn boylesine boiucu oldu$u bir ortamda, birilerinin ortaya Erkrpta Allah'tn Rasfiliiniin hayatrnr yazmas ve miisliimanlat arasrnda Peygatnber ve Ehl-i Beyt sevgisini, agkrm agrlamaya gahgmast, herhalde beklenemezdi. Bu bakrmdan bir asra varan Emeviler Devri (661'-750) Siyer ve Meglzfnin geligmesi iein 6yle pekte hayrrh bir devir olmamrgtrr. Bu htikmi.imiiz, giir ve edebiyatrn drqrnda bir dereceye kadar Hadis, Tefsir gibi di$er islarni ilimler iginde gegerlidir. Qiinkti devrin riyakar, dalkavuk gairleri, zulumleri ile arg-r Alayr titreten Emevi devlet ricalini medhetnek, dolayrsryla onlann biiyi,ik mtikafat ve ihsanlarma nail olmak igin Adeta birbirleri ile yanqrr bir hale gelmigrre et-taberi, VI, s r20 Takryyu'd-Din el-makrizi, Emevi HaSimi Qekigmesi' Ankara, 1993' s. 41. :1 E { T

95 188. ZEKERIVArirarqr lerdir. Bu ise bu devirde Siyer ve Megizi'nin de$il, giir ve edebiyatrn biiytik illqtide geligmesine yardrm etmigtir. itt< Slyer ae Meghzi Alimleri: ilk devirlerde Siyu ve Megazi hakl.:rndaki gahgmalan onleyen bu gibi ciddi sebepler ve noksanhklar goz oniine ahnarak bu konunun tamamlyla bir kenara brrakldr$r da zannedilmemelidir. Mtisliimanlar, Ilz, Muhammed'in (s.a.v.) hayatr ve yiiksek ahlakrm gok erken devirlerden itibaren yazmaya baglamrglardrr. Rivayetler; bu konudaki ilk yazir Ealrgmalann tam olmamakla beraber Hz Peygamber- 'in vefatrndan, gok krsa bir zarnan sonra bagladrf,rm gostermektedir. Zira, gerek Kuran't Kerim'in Ayetlerini tefsir etmek ve niiztl (inig) sebeplerini anlamak, gerekse; bir lesrm hadislerin soylenig sebeplerini aqrklamak iqin Onun hayah ve yagaylgmr bilmeyi bir zorunluk haline getirmigtir. Boylece Siyer ve Megazi'ye ait gahgmalarrn ilk temelleri, Hz. Peygamber'in vefatrndan Eok l.asa bir zaman sonra ahlmrg oluyordu. Haddizatrnda Araplar' rn " ilm-fr\ - etts ob " dedikleri bir nevi soy kiltiigii ilmi, eskj Araplar arasrnda, gok ilgi gciren ilimlerden biri idi. O devirde bu ilmin btiyi.ik otoriteleri vardr. Bunlardan biri de triz, Ebu Bekir olup, ozellike Hz, Muhotnmed'in (s.a.v.) nesebi tizerinde yetki ile konugurdu.$ifahi olarak nesilden nesle intikal eden bu ilmin, Siyer ve Megazi ile ilgili konulann ele ahnmasr ve umum halk arasrnda ilgi gormesinde hatta bir dereceye kadar geligme ve ilerlemesinde biiyiik olqiide ortamr hazrrlamrq olmasr gerelanektedir. YENi islam TARiHi ve TUNTTTN: I. 189 Siyer ve Megazi'nin ilk devirlerden baglayarak bu konuda gok miikemmel telifi eserlerin yazilrgrna kadar olan tekamiilii g6yle olmugtur: Onceleri miicerred muhaddisler veya mticerred hadis nakledenlerin bu konularla meggul olduklan goriiliir. Daha sonra siyer ve rnegazi ile ilgili olarak nakledilen hadislerin, hadis kitaplarrnda bir araya toplanmasr ve konularrna giire bablara ayrrlmasr, tasnifi gelir. Bu kabil gahgmalar bu sahamn bir nevi hazrrlayrcr nitelikte ilk galrgmalar olmahdrr. Daha sonra Abbfrsilertn ilk devirlerinde, Siyer ve Megazi ile ilgili haberleri birlegfirme, yorumlama ve tenkit ederek arhk miistakil eserler yazma devri gelir ki, bunlara en giizel ornek ibn-i ishak ve ibn-i HigSm'rn gahgmalan olmuqtur. Fakat bu sahalarda ilk olumlu ve ciddi gahgmalar, Emevilerin yegane Adil halifesi Omer b. Abdff'l- Azizin ( ) hilafet makamrna gelmesi ile baglamrgtrr. Omer b. Abdiitaziz devrinde, hadislerin yazrlmamasr ile ilgili umumi yasaklamamn kaldrrrlmasr, Siyer ve isl6m Tarihgiliii iginde gok onemli bir doniim noktasr olmugtur. Onceleri Siyer ve Megaziye ait hadislerin, haberin toplanmasr ile baglayan bu gahgmalar, krsa zamanda meyvesini vermig ve bu sahada birgok de$erli Alimler yetigmig, krymetli eserler yazrlmrghr. $imdi bunlarrn ilk iinciilerini gorelim: Siyer ve Meg6ziye ait ilk hadis gahgmalarrmn halife Hz. Osman'rn oilu Eban ( ) tarafindan yapildrir rivayet edilmektedir. Eban; Medine'de doimugtur. O- nun hicri yrhnda Emevi halifelerinden Abdiilmelik tarafrndan Medine kadrh$rna (valilifine) tayin edildili ve yedi sene bu vazifede kaldrflr goz 6ntine getirilirse, onun iyi bir tahsil gordti[i.i ve kendisini fevkalade yetigtirdiii anla-

96 -,] I9O. ZEKERIYA KiTAPqI grlmaktadrr. Nitekim Ebaru Medine'nin segkin fukehast, hukukgulan arasrnda sayrlmaktadrr. (ol. 1'051723) MAmAfih, Eban'rn gahgmalarr hakkrnda fazla konugmarnlza imkan yoktur. Ayrrca ona nisbet edilen "el-meghzi" kitabtntneban b, Osman el-icli'ye aid oldulu zikredilmeklgdil(t21). MamAfitv Siyer ve MegAzi'ye aid ilk galtgmalar, Hz. Peygamber'in amcasrnrn oilu Abdullah b. Abbas tarafindan baglamrgtrr. (ol ). Kendisi SahAbeden olan bu zdt Kuran-t Kerirn'in tefsiri, Hadis, Etkth, $iir, ahbar, siyer ae megdzi konularrnda bilgisi olmasr ve bu hususlarda gok giizel dersler vermesine raimen bazt ozel notlarrn drgrnda bizlerc f.azla bir gey brrakmamrgtrr. Fakat ondan ders alanlar arasrnda bir nevi talebeleri olan Uwe b. ez-zibeyr ve Vehb b. Mtinebbih vardrr ki bunlar iizerinde bundan sonraki sayfalarda daha genig bilgiler verilecektir(]22). Unt e b. e z -Ziib ryr: (D oft / ) : Gergekte Siyer oe Megazi'nin ilk devirlerde gohret bulan ve mi.ihim simalarrndan olan Urve b. ez-ziibeyr'i daha once hahrlaunamrz gerekmektedir. SahAbenin iinltilerinden olan Urve'nin, rivayet ve yazrlarrndan bir go$u bize kadar gelmigtir. ibn-i ishak ve diser yazarlar onun; islfrtn Tarihizin kurucusu olduiunu sdylemektedirler. Gerek anne gerekse baba tarafindan soylu bir aileye mensuptur. Bagta Hz. r2r gegen, R' Miisliimanlarda Tarih Copafya YaztctlQr, istanbul, 1998, Sezgin, M.F., Tarthu't-Turdsi'l-Arabi, Mlsrr, 1997, I. s '22 5egen, a.g.e., s. 22. ibn Saad,, Tahakat, II. s. 121, 122, Sezgin, M.F. a.g.e., I. s Rosenthal, ibn el-tdrih inde'l-arab, (A History of Muslim Historiography) Qev. S.A. el-ily, Bagdad, 1963, s. 353, 356, 363. Mustaf, $akr, et-tarth elarabi ve'l-miierrihutt, Beyrut, I, s YENi islam TARiHi ve TURtrLER: I. 191 Peygamber olmak izere, islam Tarihinin biiyiik simalarr, onun yal.an akrabalarr arasrndadrr. Urve de, Halife 6mer b. Abdiilaziz'in topladr[r Medine fukahasrndandrr. ibn-i ishak bagta olmak iizere, Vakidi ve Taberi, Habegistan'a hicret, Bedir savagr gibi konulardaki rivayetlerini Urve'den almrglardrr. (ol: '31<tzt1 Urve'nin belli bagh talebeleri arasrnda oslu Higam ile imam'r Ztihri gelmektedir. imamr Ziihri'nin siyerle ilgili gahgmalan hakkrnda yeterli bilgi dniimiizdeki sayfalarda verilecektir. Urve b. ez-zibeyt ile birlikte zikretmemiz gereken bir diler kigi de Vehb b. Miinebbihdir (ol. 11'41732)' Medine ekoliini.in onde gelen simalarrndan birdir. Onun Peygamberler tarihine ddir; Kitfrp el-miibteda ae Ktsas el'f;nbiya adn' da bir kitap yazdrir gibi, Yemen tarihine dair de bir kitap yazdrfi zikredilmektedir. Yine onun KitAbe el-megizi a- drnda bir kitabrnrn oldufu rivayet editmektedir. Fakat Vehb b. Mtinebbih'in verdiii bilgiler daha sonra gelen Alimler tarafrndan kabule gayan gori.ilmemektedir(124). Siyer ve Meg6.zi de ismi kaynaklara gegmig bir diier kimse de Ebii'l-Mu'temir Siileyman b. Tarhan et-teymi'dir. Basrada di.inyaya gelmigtir (461667). Erken dwirlerde Orta Asyadan gelmig ae Basraya yerlegmig gerefli bir Tiirk ailesine men' suptur. Tabiundan ve ilk hadis alimlerinden biridir. Zamamnda Basra'nrn en bi.iytik Alimlerinden biri olmugtur. iyi bir hadis Alimi olduf,u gibi, Siyer ve MegAziye de ilgi duymug r2ti Horovitz, J. a.g.e., s. l1-12, $akir M. a.g.e., I. s ' Hizmetli, S. a.g.e., s. I l0-l12, $egen, R. a.g.e., s. 22, ia. XIII, s. 66. 'to SakirMustafa, a.g.e., l. s Rosenthal, J. s ez-zilikli, VIII. s ia. XIII Hizmetli, S. a.g.e., s. I l5-116.

97 I92. ZEKERiYA KiTAPqI ve bu konuda Kithbii't-Meghzi adrndaki krymetli eserini yazmrgtrr. ilk hicret asnnda yetigmig, bir Eok Sahabe ve Tabiinle gdriigmiig konugmug olan bu bi.iyiik Tiirk alimi, uzun/ faziletli bereketli bir hayat yaqamlg ve yine Basrada vefat etnigti r (1 43 I 7 6q(1 2s\. Yukarrda zikrettiiimiz bu mtihim kimselerden sonra, bu devirde yetigen diier bir siyer ve megazi ehli de $urahbil b. Saad'drr. iuni ishak; biiyi.ik ihtimalle gi.iney Arabistan a- srllr, azadh bir kijle olan $urahbil b. Saad'rn yazdr$t rivayet edilen kitaptan faydalanmamrgtrr. Kendisinin ozellikle Bedir muharebesi hakl:rnda gok genig bilgisinin oldu$u rivayet e- dilmektedir. Ayrrca onun, Muhacirin'in listesini, Bedir ve Uhud harbine igtirak eden gazilerin kimler oldu$unu en iyi bilen kimse oldufu kabul edilir. $urahbil hicri' 'de, yiiz yagrnda vefat etmigtir. Qok yaglandrsr srralarda kendisi ni gdrmeie gelenlere gantaj yapni.:r, kendisine birqeyler vermezlerse, babalarrrun Bedir savagrna katrlmamrg olduiunu soyledi$i rivayet sdilil(tzo). Bu arada, Emevi halifelerinden Omer b. Abdiilaziz'i ( ) de zikretmemiz gerekmektedir. Siyer ve Megazi ilmi, onun devrinde biiyiik merhaleler kaydetrnigtir. 6mer b. Abdiilaziz, di$er islami ilimlerin derli toplu olarak ortaya konmasr yamnda, mesela Hadis gibi, Siyer ilminin geligmesine de onemli oleiide yardrm etmigtir. Emevi halifelerinin, tam aksine, At-i neyt ve Hz. Muhammed'e (s.a.v') agrn baihlrk ve diigkiinltifii ile temayiiz eden Omer b' lrbdilaziz, t25 Siileyman'm ziihd ve takva hayan hakkmda gok genis bilgi igin bkz. Kitap' gr,z., Saadet Asnnda Tiirkler, Konya, 1995' s. 1l l-l16. '2u ge;.n, R. a.g.e., s. 24. $akir Mustafa, I. s. 151' 154. Hizmetli' S. a'g.e., s. I 15. YENi ISLAM TARiHi ve TURTLTN: I. I93 $am'rn karrgrk siyasi havasrm bir dereceye kadar dairtmak iein halka Hz. Peygamber'in savaglanna ait dersler vermenin gok yararh olacairnr dtigiinmiiq ve bu sahada gok genig malumafi olan Asrm b. Katade el-ensari'yi, biiytik $am Camii'nde (Emevi Camii) halka megazi ve menakrb dersleri vermekle vazifelendirmigtiro zz). Gerek zahid halifenin Siyer ve Megaziye yakrn ilgisi ve gerekse halkrn bu hususta verilen dersleri takip etmek i- gin camilere toplanmasr krsa zamanda, bu sahada biiyiik geligmelere yol agmrgtrr. Zira itn gifrau ez-zrdhn, megaziye dair mtistakil eserini igte, bu devirde yazmtghr. iun ginau ez-ziihri; (Doi. s ): Gergekte imim-r Zrdlhri, yukarda adr gegen Medine "Tarih Ekolii"nin ilk biiyiik Alimlerinden biridir. ilk devir megazi Alimlerinden Urve b. ez-zibeyr'in of,rencisidir. ilmi ve fazileti Emevi halifeleri tarafrndan takdir edilen ender kigilerden biridir. Emevi Halifelerinden 6mer b. Abdii'l-Aziz ve Higim b. Abdii'l-Melik (ol ) onu Hadisler, Siret ve MegAziy i y azmay a tegvik etrnigler, belkide zorl amr glardrr. Bu bakrmdan o, daha sonra kaynaklara adr gegen K. el- Megizi adrndaki eserini yazmrgtrr. Nitekim imam-r Malik b. Enes (o ) onun hakkrnda "ilmi kitap halinde ilk y az an iun g enaa afr" demigtir. ibn-i Higam'rn aerklamah bir metnini hazrrlayan Endiili.isli.i, Ebu'l-Kasrm Abdurrahman b. Abdullah es- Stiheyli, ( / ) Ravd'ul-Unf adrndaki kitabrnda Ziihri'nin eserinin bu konuda yazianilk derli toplu kitap oldu$unu bildirmektedir. islami ilimlerde ga$rmn en biiyiik

98 il 194. ZEKERiVA rirerqt bilginlerinden biri olan imam-r Ztihri'nin eseri, halkrn megaziye daha derin bir ilgi giistermelerini sa$lamakla kalmamrq, bu arada birgok degerli kimselerin de bu sahada yetigmesine ve btiyi.ik bir gohrete kavugmalanna sebep olmugftiil]28). Siyer ve Megfrzi de imam-r Zrdihri'yi takib eden iki biiyiik kimse daha vardrr ki, MegAzi ile ilgili qahgmalar bu zatlar sayesinde olgunluk devresine ulagmrgtrr. Bunlar Musa b. Ukbe el-esedi (55-1,41' ) ile Muhammed b. ishak'drr ( ). Musa b. Ukbe, her ne kadar bu sahada krymetli bir eser yazmrg ve uzun siire bu eser elden ele dolagmrgsa da (ki sonralarr kaybolmugtur) asrl siyer ve megazi yazafl olmak gerefi ibn-i ishak'rndrr. Kendisi bu vadideki gahgmalarrndan dolayr zuunammlza kadar megazi ilminin onderi olarak a- nrlmrgtrr(l2e). ibn. ishak ve Eseri: Medine'de doian ve Tabiin'den olan ibn-i ishak'rn, Megazi ilminin gelilgmesinde gok onemli ve etkili hizmetleri olmugtur. O kadar ki Abbasilerin, edebi zevkleri bagka dallara ytineldiii halde, ibn-i ishak'rn etkisi ile megazi sahasrna kaymrgtrr. HAmil b. Ady, bilhassa bu hususa de$inerek herkesin ibn-i ishak'a ne kadar borglu olduiuna igaret ettikten r?8 Horovitz, J. a.g.e., s ez-zink\l VII. s. 79. ia. XIII, Rosenthal, s.456, ibni Sa'd,Tabakat, VII, s ibn Kuteybe,. -., el-maarif, s t2e gakir Mustafa, I. s , $eqen, R. s. 26. Hamidullah, M., ibni islmk, Jounml of the Pakistan Historical Society, April Karachi, V. nu XV. P YENi islam TARiHi ve TUNTLCR: I. I95 sonra; "bu sahada yazilan eserlerin higbirtsi ibn-i ishak'tn estine muadil olarn&z" demigtir. ibn-i ishak'rn bu ma'lum eserini Abbasi halifelerinden el-mansur ( ) iein yazdr$r rivayet edilmektedir. Kitabrnrn; boglangtg, risalet ve megazi gibi tiq ana boliimden meydana geldifi anlagrlmaktadrr. ibn-i ishak'rn bu eseri gok genig bir sahaya yayrlmrgtrr. Ne yazrk ti iun-i ishak'rn, Siyer ve MegAA ile ilgili bu onemli eserinin tam ve kamil manada bir kopyasr hentiz e- limize ulagmamrghr. Bu deierli islam alimi ve eserini bize tanrtan ibni Higam olmugtur. Ancak, ilim diinyasr her zaman yeni stirprizlerle doludur. Her nekadar ibni ishak'rn kitabr, onun elinden grkmrg gekliyle bize kadar gelmemiqse ds kitabrn gok onemli bir boliimi.i hemde orijinal olmak kaydiyle, iyi bir gans eseri olarak bulunmug ve delerli islam alimi M. Hatnidullah'rn biiyi.ik gayret ve gahgmasr ile ilim Alemine kazandrnlmrgtrr(l3o). $urasr bir gereektir ki, yukanda zikredilen kimseler tarafindan, megazi ve sfuete dair yazrldr$r rivayet edilen bu kabil kitaplarm hemen hepsi kaybolup gitmigtir. Siyer hakkrnda bize intikal eden en eski ve en kamil eser; H. 213/gZB yrlrnda vefat eden iun-i HiEam'rn es-siretil'n- Nebeaiyye'sidfu. ibn nigiltn ae Eseri: ibn-i Higam; Basra'da doimug, daha sonra Mrsrr'a gitrnig lfigat ve edebiyatta biiyiik bir vukuf kazanmrgtrr. Fakat asrl onu giihrete kavugturary malum eseri olmugtur. f30 Muhammed b. Ishak, Siretii ibni Ishdk, Tah. M. Hamidullah, Konya, 1981.(Onsdz). $egen, R. s.28. Rosenthal, s ia. V/II. s.75'l-758.

99 196. ZEKERiVArirAnqI Haddizatrnda ibn-i Higam'rn bu eseri, orijinal olmaktan ziyade, yukarda zikri gegen ibn-i ishak'rn eserinin yeniden tertibi, toplanmasr ve genigletilmesidir. Eserin dnemi bize kadar ulagmrg olmasmdan ileri gelmektedir. ibn-i Higam; es-sfudsi ile biiyi.ik bir iine kavugmugtu. Onun bu eseri daha sonraki devirlerde birgok kimsenin nazart dikkatini gekmig, hatta nazma dahi gevrilmigtir. Endiiltis'te yetigmig es- Siiheyli ( / ) iun-i Higam'rn bu eserini Ravdu'l-Unf adryla gerhederek daha doyurucu bir hale getirmigtir(13t). el-vfrktdt ae Eseri: HaddizAhnda Siyer ve MegAzi konusunda ilk ciddi e- serler, yukarda da agrklandrfr gibi ibni ishak ve onun manevi o$rencisi ibni Higam tarafindan kaleme ahnmrqtrr. el- VAkrdi ise ozellikle islam tarihgilifinde "MegAzi" ttirtintin ilk ciddi eserlerini vermig ve bu sahamn en tinlii kigilerinden biri olmugtur. el-vdkrdi hicri yrhnda Medinede dosmuqtur. Devriru Malik b. Enes ve imam-r Sevri gibi biiyiik imam ve i.inlii kigilerinden ders almrghr. Daha sonra Baidad'a gelen el-vakrdi Abbasi halifelerinden el- Memun'un ( ) dikkatini gekmig ve Baidat'ta RussAfe kadrhirna atanmrghr. Onun bizim agrmrzdan en biiyi.ik eseri gi.iphesiz "Kitabff 'l-megizi"sidir(132). Suriye, Irak, Mrsrr ve Mtisliiman Araplarrn Kuzey Afrika da girigtikleri fetih hareketlerini, gok r3r ibn Higam, es-sire,i. s. 17. Hizmetli, S. s $ibli, Mevlana. Asr-r Saadet. l. s Bu kitabrn gegitli baskrlan vardrr. Daha sonra yeniden gdzden gegirilmig ve M. Jones tarafindan 3 cild halinde yaytnlanmtgtr. Kitabu'l-Magazi, London, yeni islam TARiHi ve tunruen:t. l9'l akrcr bir uslub ve bi, h"yecar", frrtrnasr halinde anlatmaya galrgan el-vakrdi'ye, ne yazrk ki islam Alimleri pek fazla ragbet gostermemigler ve onu, rivayetlerinde yalancrhkla ittiham etmiglerdir(tg3). el-vakidi daha sonra, Saray gevrelerindeki itibarrm kaybetmig ve maddi srkrntrlar iginde uzun bir sfire bolugtuktan sonra yrhnda yine Bafdat'ta vefat etmigtir(ts+). Siyer oe Megfrzinin Gmel Bir Deierlendirmesi: Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda Siyer ve Megilzi'run doiuqu ve ilk geligmeleri hakkrnda bilgiler verilmig ve bu sahada ismi gegen kimseler ve onlann bir bakrma ilk tegebbiislerinin genel bir de$erlendirmesi yaprlmrghr. Krsaca ifade etmemiz gerekirse Siyer ve Megazi ile ilgili gahgmalann ilk ni.ivesi Hz. Peygamber'in vefahndan sonra, Muhoddisler taraf ind an ahlmrytrr. Muhaddisler bu ige; Hz. Peygamber'in bu konularla ilgili hadislerini nakletrnek ve bir dereceye gore kaydeknekle baglamrglardrr ki bu Siyer ve Megazi ilminin "ilk merhalesini" tegkil etnnektedir. ikinci merhalede ise; Siyer ve Megazi ile ilgili hadisler derlenmig toplanmrg hadis kitaplannda, ara ve ana baghklarla zikredilen birer miistakil biiliim haline gelmigtir. Daha sonra Siyer ve Megazi, hadis ilminden kopmug, miistakil olarak ele ahnmaya baglamrg ve bu konuda ciddi eserler yazrlmrytrr ku bu da onun iigiincti merhalesini olugturmaktadrr. '33 $ibli, Mevl6na, a.g.e. l. s. 36,55. ''o Horovitz, J. s. l0l-126. gakir, Mustafa, I. s , Hizmetli S. s $egen, R. s. 30. GUnaltay, M.g. a.g.e. s. 27. Sibli Mevlana, I. s. 55. ia. XI Xrrr,

100 'o{ 198. ZEKERIVA rirengl Ne ilgingtir ki; tarihgilerimizin bfuazdamiibalefah olarak iizerinde durduklarr bu kigilerin yazmrg olduklan kitap veya risalelerden hig biri bizim elimize gegnemigtir' Esisen oniur, qok cleiil bu ilmin bir manada gifffi iinciiliifiinti yapmrglardrr. Mamafih, bizim bu izahlanmrzdan da anlagrlacair g\bi Siyer ae Megazi konulannda kitap ae rtsale yazmak' bit f,eykr-karulamak ayn bit gey oldu$u gibi, onu ilim haline -gitirmek, usul yiiniinilm esas oe kriterlerini ortaya koymak' thni tsutahlannt belitlemek ayn geyd'ir' Het ne kadar Siyer oemegazi'ninesasrnttegkiledmkomilard'oilkdeoirlerdm itibarin kayda defet eseiler yazilmtg ue bunun ilk iinciileti yetigtnigse de bu daha fazla geligmemig ae hele hele Tefsir' Hadis ve F*th ilmind.e gtirdii{iirniiz gibi, Siyer ve Megazinin cidd.i usul ve kriteileti tesbit ediletek bir ilim hhline getirilememigtir. Ne aar ki islfrm Tnrihgileil eseileilnde' higbir ayfiun g,zetmeden,'siyer ae Megazi ilmi', ni hem bit kelitne ae hem ite ilmi bit shloh olarak bol bol kullanmtglardrt\l3s) ' r35 Bu konularda genel bir delerlendirme iein bkz. $ibli, Mevlana Asr-r Saa- A.t, f.,. 24-2i. Horovit l. u.g.".,tasdir b<ilumii' Hizmetli' S' a'g'e" s' 50' ' i VIII. isranapl rarih ve KLASiK israu rariheiteri israu rarihqilerinin BELLi BASTI oznllirunni 199 Cahiliye Deuri Tarih Anlayqt : Hz. Muhammed'in peygamber olarak gonderilmesinden once, Araplarda cahiliyet devrinden intikal eden efsanevi rivayetlerin drgrnda ve gergek anlamda bir tarih mefhumu yoktu. Bu rivayetler daha ziyade Araplarm atalanna ait efsanevi hikayeler, Khbe, Zemzern, Mafib Seddi vs. hakkrnda birtakrm soylentilerden ibaretti. Nitekim Cotci Zeyd,an, A- raplarrry islamiyetten onceki tarih anlayrqlarr ve yoksullusu hakkrnda goyle demektedir: "Araplor islfrmdan iince, tarth ilmi agsmdan medent milletlertn ot zayflnnndan saytlrlard{'q36). Gerqekte islamiyet Araplar igin, bir din olmasrnrn yanlsrra biiyi.ik bir ki.ilti.ir ve medeniyet hareketinin de baglangrcr olmugtur. Difer birgok islami ilimlerde oldufu gibi islam tarihi ve bu konularda yazilan bunca kryrnetli eserler hep bu koklii ki,ilti.ir hareketiniry baghca bereketli meyveleridir. islamda tariheilik yukanda da iqaret edildiii glbi Siyer ve Megazi ile baqlamrgtrr. Hz. Peygamber'in vefatrm takip eden yrllarda (632) baglayan bu kabil hareketler, daha sonralarr yerini mrrazzam bir Arap-islilm tarihgiliie brrakmrgtrr. Bu gekilde ve kendi qartlart altrnda baglayan Siyer ve Arap- 136 Zeyddn, Corci, Medeniyet-i istfrndye?anftf, istanbul, Qv. I 329. III. s. 165

101 200. zgkqnive rirarqt isthm tarihgili{inin gok daha olgun bir seviyeye ulaqrncaya kadar gegirdi$i merhaleler krsaca goyledir: Ll Hz. Peygamber'in doium tarihi ve biiyi.ik olaylann hangi yrllarda cereyan ettili hakl,andaki Sahabe ve Tabiin'in mtinakagalan, aynca Kut'An-t Kertm'de, Hz. Peygamber'in gerek gahsr, gerekse islam tarihinin birgok biiyiik olaylan haklqnda nazil olan Ayetlerin do$ru olarak agrklanmasr ve inig sebeplerinin anlagtlmasr, yine Hz. Peygamber devrinde cereyan eden birgok olaylarrn dini ve sosyal bir zorunluk sebebiyle tarihinin doiru olarak tesbitiyle ilgili olarak yaprlan gahgmalardrr. 2) Bunun yam srra Kut'att-t Kerim ve hadis-i geriflerde genellikle gegmig olaylardan ders almak gayesi ile Hz. A- dem de dahil olmak iizere, bu arada gelip gegen bir gok Peygamberden bahsedilmigtir. Gerek Kur'an ve gerekse hadislerin, Mtisliimanlarrn biiytik olgiide bakrglannr, gegmig Peygamberlere gekmig olmasr, bu mezkfir peygamberlerin tarihlerinin araghnlmasr meselesini ortaya koymugtur. Boylece islam diinyasrnda Krsas-t Enbiya (peygamberler tarihi) dedi$imiz bir nevi tarihgilik ortaya grkmrgtrr. '3) Fetih hareketleri bagladrktan sonra, baqta Hz. Muhammid olmak izere, Hulefa-i Ragidin devrinde cereyan eden hadiseler, islami fetih hareketleri ve biiytik isl6m kahramanlarmrn hayatlanmn tetkiki icab etmig boylece islimi devirlerin tarihgili$i bir manada "Yatt efsilneui Arap- Kahramanhsr " tarihgilif,i baglamrghr. islam tarihgilif, inin guqirdig{ belli bagh merhaleler gunlardr: YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLNR: I. 20I Emeatler Dmrt Tafihgilifri : Yukarrda ana hatlarr ve krsaca temas ettiiimiz bu merhalelerden gegen islam tarihgili$, daha sonralarr bag dondtirticii geligmeler kaydehnigtir. Umumi tarihi olaylarrn toplanmasr ve yazilmasrna dair en eski rivayetler Emeoilerin ilk devirlerine kadar uzanmaktadrr. Emevi halifelerinin, A- limleri kendi sahalannda eserler yazmaya mecbur ettikleri bildirilmektedir. O devrin btiyiik megaf Alimi olan Ziihri'nin goyle dedifi nakledilmektedir: ".rl;ryl 9YJA qle LIJS d. d.ll vus ojli Lgrr "Biz iltni yq.zanlardan pek hoglanmazdtk, Fakat bu iimeta bizi, ilmi yazffia.ya mecbut,slilsrrt(137). Emevi halifelerinden Muaviye b. Ebi Siifyan, tarihe kargr btiytik bir ilgi duymugtur. Kendisi Abid b. Seriyye'yi Yemen'den ozellikle gairrtmg ve kendisinden daha <ince gelen ve tarihe derin izler brrakan btiyi,iklerin tarihini yazmasmr istemigtir. Bu eser "Kitabu'I-Millftk ae Ahbaru Mfrdin" adryla kaynaklara geemig bulunmaktadrr. Muaviye'nin her akgam yatudan sonra gecenin tigte birini tarih ravilerine ayrrdr$, her gece devrinin tariheilerinden kurulu bir mecliste oturarak, Arap ve iran htiki.imdarlannl ve bu hiikiimdarlarrn halkr idare etne yollanru, siyasetlerini, kiyasetlerini, difier kavimlerin padigahlannr, hile ve desiseleri hakkrnda soylenilen geyleri dikkatli bir qekilde dinlediii rivayet edilmektedir. Muaviye gecenin iiete birini bu gekilde gegirdikten sonra uykuya dalardr. Uyandrfr zaman, kendisine tarihi olaylarr okumakla giirevlendirilmig belli kimseler, tarih sayfalan ile birlikte huzuruna girerler, '3t gibli, Mevl6na, a.g.e. I. s. 37. it :t ril ru l

102 ., ] el 202. ZEKERiYA KiTAPCI hi.ikiimdarlarm hayat hikayeleri, savaglarr, harp hileleri, toplumu idare etme yollarrna dair o kitaplarda ne varsa okurlardro38). Yine Emevi halifelerinden 6mer b. Abdiitaziz'in, bu hanedanrn Al-i Beyt'e kargr uyguladrklan olumsuz politikayr tesirsiz hale getirmek igin Siyer ve Megazinin geligmesini ne kadar tegvik ettiii yukanda yeteri kadar izah edilmigtir. Her ne kadar Hz. Muaviye umumi tarihe srcak bir ilgi gostermig ve Halife Omer b. Abdt'l- Aziz, Emevilerin ehl-i beyt'e kargr yiiri.ittiikleri amansrz ve manaslz kottileme ve takib politikasrna artrk bir son verilmesini istemig, cami ve cuma hutbelerinde Peygamber sevgisinden bahsedilmesini tegvik etmigsede bu, islam tarihgili$inin Emeviler devrinde geliqmesi yolunda pek fazla bir krymet ifade etmemektedir. Emeviler devri, Siyer ve isl6m Tarihgitifinin en bedbaht devridir. Qtinkii islam ulemasr, Emevilerin, Ehl-i beyt'e olan insafsrz tutum ve cereyan eden olaylarr gok iyi bildikleri iqin bu konularm daima drgrnda kalmrglar ve Emevileri hie bir zaman "suglu" sandalyasrna oturtmamrglardrr. Abb asiler D iinemi isl6m Tatihgiti{i: GerEekte, Ar ap -i sldm T arihgili{i altrn devrin i, Abb astler deorinde yagamrghr. Abbasi devletinin formasyon kazanmasrnda biiyiik eme$i geeen el-mansur ( ) tarihe ayn bir onem vermigtir. Hatta ibn-i ishak'rn, meghur eseri "es-site"sini bile halife el-mansur'un samimi rsrarr i.izerine kaleme aldr$r bildirilmektedir. Abbasiler devri bir bakrma, islami ilimler igin bir ronesans hareketinin baglangrcr olmugtur. Bir taraftan devlet t38 Zeydan, C., a.g.e. III. s YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLEN:I C 203 imkanlarr ile baglatrlan terciime hareketleri, diier taraftan ilme ve alimlere giisterilen biiytik ilgi ve fikir hi'irriyeti sayesinde Arap-islAm tarihgiliii qok biiyi.ik bir stgrama yapmrgtrr. Bagta el-vakrdi (ol. 2OBl823;, ibn-i Kelbi (ol' ), el-belazuri (ol ), et-taberi (ol' 31'01932), el-mes0di (ol ) olmak iizere belli bagh biiytik tarihgilerin birgo- $u hep bu devirde yetigmig ve yine bu devirde pek Eok krymetli eserler yazrlmrgtrr. Abbasiler devrinde islam tarihqili$inin Eok ilging bir ytinii daha vardtr. O da bu devirlerde baglayan terciime hareketi ve hig bir kontrole tabi olmadan yaprlan terciime eserleri ile islam toplumu, kiiltiir ve medeniyeti ve bu arada islam tariheiliiinin, gekil, muhteva ve konulara yaklagrm bakrmrndan kazanmrg oldufu yeni boyutlardrr. GerEekte, Halife el-mansurla ( ) baglatrlan, ondan sonra gelen halifeler tarafindan desteklenen terciime hareketleri el'memun devrinde ( ) Adeta zirvelere ulagmrq ve yeni alhn bir devir yaqamtghr. el-memun bilindifi gibi, Mutezile mezhebine mensub bir halife idi. Ona gore devletin mezhebi de, EhI-i Sihmet de$il bu Mutezile mezhebi olmah idi. islamda rastyonalist fikir ve dtigiincenin, bir bdkrma onderliiini yapan bu mezhebin goriiglerini yaymak ve onu daha genig bir aydrn tabakasrna benimsetmek igin, yeni yeni arayrglara giren el-mem0n, bu hususta en grkar yolu eski kiilti.irlefin, ililhiyat, felsefe, up, kozmo$rafaa ae hend'eseye aid temel eserlerinin ArapEa'ya terciime edilmesinde gormtigti.ir. Bunun igin "Beytii'I-Hikme" bugiintin tabiri ile yice "ilimler Akailemisl" adryle hilafet camiasrnda yeni bir birim olugturmug ve bu akademinin bagrna da iyi bir

103 204. ZEKERIYAKITAPqI hrristiyan tistelik bu konularda gok genig bilgisi olan ibn Batrik'i bir nevi mtidiir olarak tayin etrnigtir. Yeni Terciime Hareketinin B aglaman: Asrl bundan sonradrr ki; terciime igleri daha bir di.izen ve disiplin iginde yiiriiti.ilmi.ig eski Ywtanca, esla Hind yanr Sanskrttge, eski iran yani Pehleoice dilinde yazrlmrg bir qok eser hemde qok miikemmel bir gekilde Arapga'ya terci.ime edilmigtir. Terci.imecili$in pek revagta oldugu ve bi.iytik paralar getirdi$i bu devirlerde, bu ig cazip bir meslek haline gelmig miinferid bir gok segkin miitercimler yanl srra, hatta gegimini bu yoldan temin eden miitercim aileler ortaya grlcnrghrki bu ailelerin sayrsl oldukga kabankhr(13e). Genellikle gayn miislim olan bu miitercimlerden mesela eski Pehleaice eserler; Nevbaht ve oilu Fazl b. Nevbaht, Abdullah b. el-mukaffa, Muhammed b. Cehm el- Bermeki, Muhammed b. BehrAm b. Mityir el-isfahani, gibi daha bir qok ehil kimseler tarafrndan ArapEaya terciime e- dilmigtir. Eski Hindce veya Sansc,rifge eserler ise; Minkeh el- Hindi, ibni Dehn, Kenkffh el-hindi, tarafindan Arapgaya terci.ime edilmigtir. Eski Siiryilni ve Yunanca eserler ise; Huneyn b. ishak, istafan b. Basil, ibn gahik, Bahtiguf,, gibi daha bir gok kimse ve bu terciime iginde giirevli aileler tarafindan terciime edilmigtir. Mamafih bu devirlerde terciime edilen kitaplar genellikle ililhiyat, felsefe, hp, riyaziyat, ilmi heyet, hikmet-i tabiiyye gibi begeri ve sosyal konular etrafinda yo$unlagryordu. Bu ci.imleden olmak ij.zere, YENi islam TARiHi ve TURTLER:I. 205 Eski Yunan filozoflarrndan Eflhtunun; Kitebff's- Siyase, Kitabd'l-MiinAsebit, Kitibff't-Tevhid, Usulu'l- Hendese, adrndaki eserleri yine eski Yunan filozoflannda ve Orta Qa$ islam ilahiyatr alimleri iizerinde qok biiyiik bir etkisi olan Aristoum; Kitabii's-Sema vel;alem, Kitibfi'l- Ahlak Kitabff'1-Hayevan'r bunlar gibi eski Yunan filesoflarmdan Hipokrat, Calinos ae 0klides'in elde mevcud eserlerinin gofu yine Arapga'ya terciime edilmigtir. Diier taraftan mtisltiman aydrnlar srmfi bu griniin tabiri ile do$u kiilttirtinii de ihmal etmemiglerdir. Eski Pehlezticmin temel eserlerinden; KitAb-ii Riistem oe istendlyizr, Kelile ae Dinine, Siyer-u Mulft ki'l-fiirs terciime edilmig ve insanhirn miigterek kiilti.ir mirasrna kazandrrrlmrgtrr. Trpkr bunun gibi eski Sazskritgedm ise; Kithbii Siyerck el-hindi, Kithbft's- Siimiim, KitAb-ii Akakiru'l-Hind gibi temel eserler Arapgaya terci.ime edilmig ve islam Kiiltiir mirasr bunlarla daha zengin bir muhtevaya kavugmugtur(140). Bu kitaplar burada ancak bir misal olarak zikredilmigtir. islami kaynaklard4 bagta ibn-i Nedim'in el-fihristi olmak iizere Tab akdt, Terfrcimii'l-Aha al, Tabakatii'l-Hukema, Tabakatii'l-Ehbba zt e Mucemii't-iideb A gibi biyografik eserler, eski kiilttirlerden yaprlan bu kabil terciime eserler ve miitercimler hakkrnda tahminlerin iitesinde genig bilgiler vardrr. Bunlar oylesine goktur ki, bunun adr ancak bir ilim ve kiilttir seferberli$idir. Orta Qa$ islam di.inyasrrun, insanhirn hayrrna bu biiyiik bagansrndan dolayr kutlamamak miimkiin de$ildir. r3e Bu konularda genig bilgi igin bkz. Zeydan, C. a.g.e. lii. s ta zeydan, C., a.g.e. IIl. s vd.

104 -f 206. ZEKERiYA KiTAPQI Fakat bir de madalyonun 6biir y6nii vardrr. Eski batt ve dodu fikriyatrmn asultk tirtinleri demek olan bu temel kitaplarrn terciimesi ve bu fikirlerinin islam aydrnlarrna ulagmasr ile, muhafazakar islim toplumunun inang ve fikir yaprsrnda oyle bag dondiirticti de$igme ve geligmeler olmuqtur ki; isl6m ilfrhiyatt Adeta gok olmug, yeni bir ztndtk, inkdrct ve septikler srntfi ortaya gtkmrg, yeknesak fikir ve diigi'ince sistemimiz bozulmuq ve bundan da ijte bir qok yrkrcr saprk cereyanlarrn ortaya Erkmasrna sebep olmugtur. Diier taraftan, Htistiyan lrapaz ve din adamlatq hatta onlarrn taraftarlan, mtisliimanhsr oylesine kiigi.imsemiqler, oylesine hor ve hafife almrglardrr ki bu kendini bilmezler, Kuran ve hadisten kendi saprk fikirlerine deliller gostererek yeni bir demogoji devri baglatmrglardrr. Onlann bu laf ebeli$i go$u halde saf bir gok insant dininden imamndan etmig ve go$u miisliiman bu demegoglara kargr kendi dinini koruyamaz, inandr$r halde onu, isbat edemez bir hale gelmiglerdir. el-miiteo ekkit D eorinin Y eni 6 z ellifi: Bu higte ig agrcr olmayan sancrh yrllar islam tarihinde ne yaztk ki AbbAsilerden halife el-miitevekkil ( ) devrine kadar devam etmigtir. $uca Hitun gibi gonlii, Allah sevgisi ve Peygamber agkr ile dolu bir Tiirk anasrmn iistiin terbiyesinde yetigen bu AbbAsi halifesi(1a1), yine ehl-i Siinnet mezhebinin gok ategli bir miidafii olan yetenekli veziri Fetih b. Hakan b. Artuk, deferli Ti.irk devlet adammm(1a2) cesaret ve tegviki ile, bu grmarrk hrristiyan miitegallibe srmfrmn fiili rar el-mtitevekkil'in Tiirk asrllt anast $0ca Hdtun igin bkz. Kitapgr, Z.' Ma' kaddes Qevreler ve Eski Hildfet tilketerinde Tiirk Hatunlan, s '7. ra2 el-hamevi, VI, s el-k0bi, Muhammed b. $dkir Fevatii'l-Vefeyat, ll. s.246. YENI islam TARiHi ve TUNTTNN I. 207 olarak tizerine yiiriimi.ig ve onlann fikri zorbahklarrna da gok iyi bir gekilde son vermigtir(143). Yine biiyiik Arap edibi el-cahrz; Fetih b. Hakan'm devamlr tegviki ile "Hristiyanhia Reddiye" kitabrnr yazmrq ve bu edepsiz, grmarrk papazlarrn a$zrna iyi bir gamar indirmigtir(1e). Mamafih Ti.irk di.igmanhirnr bir meslek haline getiren bir lasrm Arap yazarlar, mesela Mrsrrh Ahmed Emin gibi, Fetih b. Hakan'm bu yeni inisiyati{i ve huistiyan, zorba din adamlarrna kargr baglattrsr asrr mticadeleleri, gok afrr bir dille tenkid etmekte ve bunu Tiirklerin oldum olasr, felsefi diigiinceleri akrllanmn almadrfma, bir delil olarak gostermektedir. islam aydrnlarrrury bagka bagka kaynaklardan bu ktiltiir eserlerini terctime etme hrrsrmn gok tabii bir neticesi olarak Esfirt Tewht'r; Said Kayyumi ibrilniceden ve Huneyn b. ishak ise ayru kitabr eski Yunancadan, Arapgaya terctime etmigtir. Yine bu devirlerde patrik Yahya (Ihon) tarafindan elde mevcud inciller, Arapgaya terciime edilmig ve mtisliiman aydrmn eline verilmigtir. Bu ise islam ilahiyatr ve islam tarihciliiine ayrr bir darbe daha indirmigtir. Bu bir bakrma eski ibrani ve Hrristiyanhfrn dini safsatalannln, hiq bir on eleme ve kontrol siizgecinden gegirmeden islam toplumuna intikah demekti. Miisliiman ulema buna, mal bulmug malribi gibi sanlmrglar, islam tefsir ve hadis ilminin temiz muhtevasrnr "isrdiliyyat" dedisimiz ve fakat ash esasr olmryan, insan akrl ve mantrf,rna meydan okuyan safsafa bilgi yrirnlarr ile doldurmuglardrr. ''3 Kitapqr, 2., et-tiirk, s.206. taa Kitapqr, 2., et-tiirk, s.208.

105 nasb, oltim ve doiumla ilgili haberleri derleme, toplama ve kaydedilmesine sarfetmig olmalandrr. Bunun tabii bir neticesi olarak edebiyat, ilim ve kiiltiirle ilgili konular, devletin ytikselme ve g6kiig nedenleri, bundan daha onemlisi, tarihi olaylarrn dolugu, birbirleri ile mukayesesi hakkrn d a pek tazla bir gey bildirmemiglerdir. Bu btiytik eserler incelendiiinde gosu zamary ne bir halifenin tenkit edildi$i, ne de bir komutanrn takdir edildifi goriiliir. Qok onemli olaylar hakkrnda yazartn, kendi g6riig ve kanaatinin ne merkezde olduluna dair birgeyler bulabilmemize hemen hemen imkan yoktur. Bu bakrmdan islam medeniyetinin gergekleri, muhtelif devirlerdeki geligme ve yiikselmesi, gerileme ve di.igmesi hakt 208. ZEKERIYA KITAPQI islam tarihgilifi de maalesef bundan yeteri kadar nasibini almrgtrr. Asrl bundan sonradrrki; hilkat-r Alem ve Hz' Ademden baglayara! Hz. Muhammed'e kadar olan insanhfrn gegmig tarihi hakkrnda, islam tarihgilerinin yegane kaynafr eski Tevrat ve incil'in birer moloz yrfrmndan ibaret sayrlan bilgileri olmugtur. islam tarihgileri olaylann sebeb ve neticelerini arayacaklarr yerde, orijinal fikir iiretrnekten uzak ve tam bir teslimiyetgi iislffb ile eserlerini bu kitaplarda bulduklarr mozol bilgilerle doldurmuglardrr. Bunlardan ibni Vizrh'rn, "Tarihu'l-Ya'kf.futsi; Muhammed b. Cerir et- Taberi'nin, T arthu'r-rusiil o el-miilftk' i; ibnii'l-esir' in, el- K6mil fi't-tarih adrndaki eseri, Teutat ve incil'in moloz tabir ettifimizbilgi yayrnlarrndan yeteri kadar nasibini almrq klasik kronolojiler arasrndadrr. Klasik Kronoloj iler zt e isl6.m T arihgiteti: Tarihgilerimiz bitmez tiikenmez gaytet ve gal4malan ile insanhsrn mtigterek mirasrmn geligmesine ijnemli iilgiide hizmet ettikleri gibi, islam tarihqili$i igin de Eok biiytik bir i- lim hazinesi brrakmrglardrr Kiitiiphanelerimizi dolduran bunca de$erli eserleri y azan tarihgilerimizin fevkalade takdir edilebilecek yonleri bulunmaktadrr. Klasik kronolojiler genellikle, hilkat-r kainat ve Hz. Adem'in yaratrhgrndan baqlamak tizere, di$er ulu Peygamberler, gegitli milletler, Hz. Peygamber'in zuhuru, islamiyetin ilk yayrhg yrllarr, islami fetih ve yayrlma hareketleri, gibi Eegitli konular da dahil olmak iizere miiellifiru kendi zamamna kadar cereyan eden daha bireok olaylardan bahseder. Olaylarrn tespitinde "Hiqt ytl" esas ahnmrqbr. Hicretten onceki olaylar "Kabl e'l'hiue" hicretten sonraki YENi islam TARiHi ve TURTLTR:\ olaylar da "Ba'd e'l-hicte" tabiri ile zikredilmigtir. "Hisi ytl" ve "katneri ay" esastna gore srralanmq olan bu olaylar arasmda pek fazla bir irtibat yoktur. Aynca oefihd. diye baglayarak her bir sene vefat eden islam biiyi.ikleri hakkrnda krsa krsa bilgiler verirlerki bunlar o yrllarrn askeri, id6fi ae ilmi kigilerinl, tarumamz bakrmrndan gok onemlidir. Corci Zeydan, "Medeniyeti istilmiyet Tarihi" adlndaki eserinde islam tarihgilerini tenkit ederken aynen goyle demektedir: 'tsl6m tarihgilerinin tmkit edilebilecek kusurlanndnn biri, yazdtklan tarih kitaplannda veya biiyilklnin hayat hik6yelerini kaydeilerkm olaylar kandilerine nasil ulagmtgsn o Qekilile nakletmiglerilir. Habeil*i araghrma ae tenkit cihetine a sl a y an a gtn amt gl ar dt " {1 $). islam tarihgilerinin difer onemli bir ozellifi de; biitiin himmet ve gayretlerini savaglara ve fetih hareketlerin e, azil, tas Zeydan, Corci, a.g.e. III. s. l8l.

106 210. ZEKEniVa Xiranqr krndaki deferlendirme hiilcniimiiz gok krsrr bir vadiye itilmig bulunmaktadrr. Zartan zatnan islam tarihgilerinin, bazr devlet biiyiiklerinin, ya miikafatrna nail olmak, veya onlann ofkelenmelerine sebep olmamak igin htikrimdarlar da dahil olmak i.izere, devlet btiyriklerinin ve askeri komutanlann kohiltiklerini yazmadrklan gciriiltir. Bunun tam aksine, bazt hallerde bu tip kimselere yararunak igin gergeklere aykrn eserler yazanlar da olmuqtur. MeselA: $ii Bi.iveyh osullarr'ndan ilk defa hiikiimdailrk seviyesine ulagmrg Azudu' d-devle hakkrnda, Ebu ishak'dan bir kitap yazmasr istenmigti. Ebu ishak, bu rsrarlar iizerine Azudu'd-Devle;nin Tacu'l-Mille lakabrna nisbetle Taci adndaki kitabrnr yazmrghr. Bu kitabrm telif ederken ne igle meggul olduiunu soran bir dostun4 miiellif aynen gu cevabr vermigtir: "Yalanlar uydurup, ballandtrarck anl atm akl a tne g guliirn " 046). Bu bakrmdan, islam tarihgilerinin krymetli eserlerinden do$ru bir gekilde istifade edebilmek igin miiellifin clevrini ve hangi gartlar altrnda yagadrirru ve kitabrm yazarken ne gibi sosyal ve siyasi tesirler altrnda kaldrlrnr, haberleri derleme ve toplamadaki metodu, herhangi bir zihniyet ayrrrmrnda (Siinni, $ii, Mu'tezili vb. gibi) bulunup bulunmadr$r ve biitiin bunlann drgrnda, bu kaynaklarda zikredilen her haberin, haber deieri olmadr$rmn gok iyi bir gekilde bilinmesi gerekmektedir. Aksi takdirde bu kaynaklara dayanarak yaprlan gahgmalann ilmi olmasrna ve tam bir objektiflik ifade etmesine, gerqekleri oldusu gibi yansrtmasrna imkan yoktur. ta6 Zeydan Corci, a.g.e" IIL s YENi islam TARiHi ve TURT<LER:T.2II Ne yazrk ki memleketimizde et-taberi, ibnt'l-esir, el' Mesfidi, ibni VAzrh el-yakffbi gibi klasik islim tarihgilerin eserlerini qegitli yonlerden de$erlendiren ve araghrmactlann kolayca istifade etrnelerini sa$layan gahgmalar yok denecek kadar azd:rr{r47). isl 6m T arihgileinin 6 z ellikleri : Umumi olarak yaptr$rmrz bu degerlendirmelerden sonra klasik tarihgilerin cizelliklerini gu gekilde srralayabiliriz. 7. istdw tarihgileri, eserlerinde tenkit filtine pek fazla yer 7)er?neffiiglerdir, 2, Riaayet ae olaylan mukayese ue tenkit eilerek katl hiikiimler pkann amt gl ar dr. G enellikl e igittikl erini zt e k m- dilertnden 6nce yazilanlan toplamtglar ue eseilefine pek fazla bir de{igiklik yapmadan olduiw gibi aktartntilardr. Eseileri iloiru, yanltg, kuaaetli ae zaytf habeiler ile adeta bir b ilgi y t pnmdan ib ar ettir. 3, Gayeleri doirudan dopuya gergeii kegfetmek defil, bu yolila gahgmak isteym kimselere yardtm edecek bilgileri pek fozlabir itina gbstermeden toplamakhr. 4, Klasik eseflerden hiikiln gtkarmak, rivfryetlerin tmkit ae tahlilini yapmak, haberleri dederlendinnek iglemi t am atn m ar a g ttn ay a br aktlmt ghr. 5. isl6m tarihgileri, olaylann (mutlaka bir geye bmzetmemiz gerektuse sanki bir teyp gibi) do{ru bir nilkili olra7 Bu konularda yaz'ian kitaplar igin bkz. Gtinaltay, M.$., lstdrr Tarthinirt Kaynaklan, istanbul, 1991 Togan, 2.Y., Tarihte Usrrl, istanbul. 1981, Hizmetli S.,isldn Tarihgilifii tjzerfurc, Ankara, 1991.

107 272. ZEKEniVeriranqr muglarifu. Kendilertne si)ylenm geyleri old.uiu gibi daha s onraki nesiller e nakletmiglerilir, 6. Raoilerin gahsiyeti, haberleri nakletmeile gergede ne d.ereceye kadar sadtk kalabilecekleri iizerinile her nedmse g erc ii k ad ar durmatnt gl ar dtll t8). ilk bakrgta kusurmug gibi goriilen bu durumlar, bir krsrm mtielliflerin de igaret ettifi gibi sonraki yazarlar igin daha emiru daha zengin bir aragtrrma sahasr brrakmak gibi e- sash bir fayda temin etmigtir. Qiinkti aragtrrmacrlar boylece tarihginin gahsi delerlendirmesinin tesiri altrnda kalmaksrzrn dosrudan do$ruya olaylarla kargr kargrya kalmaktadrrlar ki, bu da onlarrn hakikata ulagabilmelerine sebep olmaktadrr. Tarihgiler tenkit usultinti takip etmig olsalardr, topladrklan bilgileri gahsi deierlendirmelerine uygun olduklarr derecede eserlerine kaydedecekler, do$ru gortinmeyenleri ise terkedeceklerdi. Onlar boyle yapmamrglardrr. Bilakis taritri rivayetler kendilerine nasrl ulagmrgsa tiylece kaydetmiglerdir. Bunlan tahlil ve yorumlamaktan ne derece kagrnmrglarsa, gahsi de$erlendirme ve kanaatlerine uygun bir gekilde ele almaktan da o derece Eekinmiglerdir. Bundan dolayrdrr ki, islam tarihgilerinin bir nevi olaylar ve rivayetler kolleksiyonu mahiyetinde olan eserleri eski Yunan ve Roma yazarlarrrun edebi eserlerinden daha krymetlidir. islam tarihgilifinin geligmesine umomi bir bakrg, bagh$r alhnda verneye gahgtrirmrz bu genel bilgi ve delerlendirmelerden sonra yine bu konularrn bir tamamlayrcrsr olmasr bakrmrndan islam tarihinin kaynaklarr veya daha agrk bir ifade ile bu kaynaklann tasnifi tizerinde durulacak ve rae Giinaltay, a.g.e. s. 13.Zeydan,C. III. s. l8l. fi YENi islam TARiHi ve TUnKTER:I.213 klasik islam tarihlerinden bazrlanmn genel bir de$erlendirilmesi yaprlacakhr. i sl 6m T orihinin Kay n akl an : islam tarihi kaynak itibarr ile en zengin ve en bol ilimlerden biridir. Gerek miislim, gerekse gayrrmiislim yazarlar tarafrndan, ilk devirlerden baglayarak zamanrnlza kadar, bagta Hz. Muhammed'in hayatr, gahsiyeti, dini miicadele ve islami faaliyetleri olmak iizere islam tarihinin hemen her konusunda pek gok doyurucu gahgmalar yaprlmrghr. Mamafih bu eserlerin daha yeterli bir tasnifi yaprlmadrfr gibi, kaynak eserlerin bir de$erlendirilmesi ve kritiii de yaprlmrg degildir. islam tarihinin orijinal temel kaynaklanm umumi bir tasnifle ikiye ayrrmamrz mtimki,indiir. Bunlardan; Birincisi: Hz. Muhammed'in gegitli yonleri ile hayatr hakknda yani Siyer ve Megaziye ait ilk temel eserlerdir. Bunlann genig bir de$erlendirmesi bu kitabrmrzrn siyer ve megazinin dolugu brili.imiinde yaprlmrg, ilk Siyer ve MegAzi alimleri, onlann eserleri hakkrnda yeterli bilgiler verilmigtir. ikincisi: Daha ziyade umumi islam tarihinin konulanm kapsayan ve Eegitli devirlerde yazrlmrg olan- klasik,,isl6tn Tarihi Kronoloji" kaynaklardrr. $imdi biz birinci kategori i.izerinde durahm: ilk devirlerden baghyarak ztunarunuz a kad,ar, T1z. Muhammed'in hayahm gegitli y6nleri ile ele alan pek gok e- serler yazrlmrgtrr. Teiifi eserlerin drgrnda Hz. Muhammed'in hayahna ait yazrh kaynaklann tarihi, bizzat Devri Saadet'e kadar ulagmaktadrr.. Bagta Kur'an-r Kerim ve hadisi gerifler olmak izere, neygamber devrinden zamanumza kadar ilrtikal edip gelen bu yesikalar hemen her devirde siyer, megazi --:'

108 214. ZEKERiYA KiTAPqI ve klasik kronoloji yazarlarrmn miiracaat ettikleri yegane sailam ve kuvvetli kaynak olmuglardrr. }{z. Muhammed (s.a.v.)'in hayahna dair ilk devirlerde yazian telifi eserlerle daha ziyade hem bir malzeme tegkil eden bu kabil dini, siyasi ve sosyal nitelikteki vesikalar gunlardrr: a) Kut'an-t Kerhn: Diier bireok islami ilimlerde olduiu grbi Hz. Peygamber'in hayatr ve onun islam Dinini yaymak igin yaphir mticadelelerin birgok yonlerden kaynair hakkrnd+ en saflam vesikalar yine Kur'an-t Kerim'in ayetleridir. Bizzat Hz. Peygamber devrinde biiytik bir itina ile yazrlan Miisliimanlann bu temel kitabrnda Hz. Peygamber'in hayah bagta olmak iizere, o devri gegitli yonleri ile aydrnlatacak, rgrk tutacak birgok Ayeti kerimeler vardrr. Kur'an-r Keim'de bir ytinii ile Hz. Muhammed'in veciz ve fakat doyurucu bir gekilde hayah anlatrlmrg ve Onun mticadele hayatr ve olgun ahlakrnrn Miisliimanlara ve di$er btitiin insanlara bir ornek olmasr istenmigtir. Bu ayet-i kerimelerde, Onun Eocukluk hayatrndan baghyarak peygamberli$i, mtigriklerle yaptrlr getin miicadeleler, Mekke hayatr, gdgii, onemli harbler, hatta aile hayatrm ilgilendiren qegitli konulara varmcaya kadar birgok gey, agrk aerk zikredilmigtir. Diyebiliriz ki Hz. Muhammed'in oliimi.i de dahil, onun hayahna ait onemli olaylar, hatta daha birgok tali kiigiik mese- Ieler dahi Kur'an-r Kerim'de zikredilmigtir. Bu balamdan Kur'an-r Kerim bagta siyer ve megazi alimleri olmak izere, btittin mi.ielliflerce vazgegilmez en dofru, en sa$lam ve en gi.ivenilir bir kaynak olmugtur. bl Hadis-i $erifler: Hz. Muhammed'in hayatr hakkrndaki yazrh kaynaklann di$er 6nemlilerinden birisi de grip- { ]j t n YENi islam TARiHi ve TURKTER:T.215 tresiz hq.dis-i gertflerd.ir. Hadis-i $eriflefin sadece islam dinini deiil, Hz. Peygamber ve Onun davasrm anlamada ne kadar onemli bir kaynak oldufu her tiirlti izahrn drgrndadrr. Ozellikle, Siyer ve MegAziye dair olan en eski kitaplarrn biiyrik bir krsmr kayboldu$u igin, doiru hadislerden olugan biiyi.ik hadis kitaplarrm mesela "Kiitiib-ii Sitte" Hz. Muhammed'in hayatr haklanda gok genig ve gergektende miikemmel bir kaynak tegkil etmektedir. cl Sahabenin Hz. Peygamber'in Hayatt ile ilgili ktymetli riuilyeflert: islam dinl Hz. Peygamber'in bitmez ttikenmez tebli$ faaliyetleri sonucu, Arabistan'da biiyi.ik baqarilar elde etmig ve Mi.isliimanlann sayrsr daha onun sa$rirnda ytizbinleri agmrq bulunuyordu. Sayrlan bu kadar yiiksek olan sahabelerden her birinin, Hz. Peygamber veyu, isl6m Tarihinin di$er olaylarr hakkrnda bir geyler rivayet etti- $i nazarr itibara alrrursa, bu rivayetlerin gerek Hz. Muharnmed (s.a.v.)'in haydh, gerekse islam Tarihinin umumi konularr igin ne kadar rrtuazzalr. bir kaynak oldufrr kendiliiinden ortaya grkmaktadrr. Nitekim oyle olmugtur. Sahabe ; Hz P ey - gamber'in hayatr, oturmasl, kalkmasr, yemesi, iemesi, biiyi.ik kiigiik harp ve mticadelelerine ait hemen ne varsa tesbit ve bunlart rivayet etmiglerdir. Di,inyada Hz. Muhammed (s.a.v.)'in drgrnda en ufak hareketine varlncaya kadar hayatr tesbit edilen ve nesilden nesile bir ibadet atmosferi ieinde intikal ettirilen bir bagka peygamber bulmamz miimkiin deiildir. Yazilt Vesikalar: Kur'an ve hadis gibi iki temel kaynaktan sonra bu konu ile ilgili difier bir malzeme debizzathzpeygarrber dev-

109 216. zekenivn rirapqr rinden kalan ve bize kadar intikal eden yazrh vesika ve bazr egyalardrr. Mahdud da olsa bu yazrh vesikalar ve egyalar gunlardrr: al Mukaddes Etnanetler: BunIar Hz. Peygamber'in asflst, hrkas, miibdrek di7leri, tniibfuek sakah, aynk izi, ok ktlmg vebazt egyalarr, yine bu ciimleden olmak iizere ashabrn onde gelenlerinden mesela Hz. Ebfi Bekir, Hz. Omer, Hz. Osman, Hz. Ali'nin krhnglarr gibibazr egyalardrr. Bunlar Yavuz Sultan Selim Han'rn (1517) de Mrsrr'r fethetnnesi ile, Osmanhlara intikal eknigtir. Diinyanrn en ama eh, pahabigilemeyen krymetli egyalarrdrr. bl Mektuplar: Bunlar bizzat Hz. Peygamberin gaidag htikiimdarlara mesela iran, Bizans, Habeg htiktimdan gibi veya kabile reislerine gonderdili mektuplardrr(1ae). c) Civar kabilelere Hz. Peygamber'in gegitli vesilelerle gonderdiii " efitirflatne " ler. d) Hudeybiye musalehasr gibi Mekkeli miigrik vebazr Arap kabileleri ile yaptrir "muahede"ler. e) Medine'de ilk defa kurulan gehir devletinin Hz. Peygamber tarafindan tesbit edilen ve yazdrnlan "anayastr"s1(150). Bugi.inkii insan haklarr evrensel beyannamesine birgok'yonlerden rgrk tutan bu anayasa metni bize kadar ulagmrgtrr. fl Miisliimanlardan 7500 kiginin isim listesi. Hz. Peygamber hicretten sonra Medine'de temellerini athir ilk gehir lae Bu mektuplann metinleri igin bkz. Hamidullah M., Mecmuotll'l- VesAiku's-Siydsiye, Beyrut, Hz. Peygamber ve Hulefh-i Ragidin devrine aid butiin vesikalar bu kitapta toplanmrgtlr. 's0 Anayatantn metni ve delerlendirilmesi iqin bkz. Hamidullah, M., isldnt Peygamberi, I. s. 149,153. YENi islam TARiHi ve TUNTLNR:I.217 devleti ile ilgili olarak bir durum muhakemesi yapmrgtrr' Bu yondeki di$er birgok lcymetli gahgmalann yarusrra Miisliimanlann kemiyet yoniinden de i'izerinde durmugtur. Hicretin birinci yrhnda Medine'de bulunan biiyi'ik kiigiik, erkek kadrn biiti.in Miisliimanlarm niifus saylmrmn yaprlmasrm emretnigtir. Sahih-i Miislim'in "Kitabu'l-itnan li'n'nt's" babrnda bu ntifus sayrmrmn yaziarak tesbit edildisi agrkga gori.ilmektedir. Bununla ilgili olarak nakledilen rivayete gore: "Hz, Peygamber (s.a.a.) isl6tn'a gitmterin isimlnini bana ynzmtz buyurdu. Biz de Ona 7500 kiginin isimlerini y az dtk" ilmibnekt e dir" 051 ). Biitiin bunlar, Hz. Peygamber devrinden kalma bir krsrm emanat-r mukaddese ile birlikte bize kadar ulagan krymetli vesikalar meyantndadu. Bu kabil vesikalar iizerinde daha sonralarr titizlikle durulmug ve gegitli gahgmalar yaprlmrghr. En doyurucu olaru da muhterem Prof. M. H amidull ah' n " Me ctnil atii' l-v e s aiku' s's iy a s iy y e" adrndaki krymetli eseridir. Miiellif bu eserinde, Hz Peygamber ve Hulefa-i Ragidin bagta olmak iizere, o devirde yazrlan biitiin emirnameler, mektuplar vb. krymetli vesikalardan ne varsa titiz bir gahgma ile toplamrg ve ilim Aleminin takdirine sunmugtur. Bu arada ktigtik bir hususun dile getirilmesinde yarar vardrr. O da hemen her devirde toplumun bir ayinesi olan giir ve edebiyattr. $iir ve edebiyatrn, Arap sosyal hayatrna ne derece miiessir oldu$u, fazla izaha gerek olmayan bir husustur. Edebitst Salnh-i Mijslint, bi-$erh en-nevevi, II. s. 178.

110 218. ZEKERIYA KiTAPqI yat her devirde toplumun aynasl olmugtur. Hz. Muhammed'in hayatr ve davrantglartna gegitli yonlerden rgrk tutmada, ozellikle o devrin giirleri krymetli bir hazine mesabesindedir. MeselA ibn Yusuf: "Farazdek'in Eiirleri olmasaydt uukuat-t tarihiymin belki yan* kaybotup gidecekti" clemig- 6/152). Eski Araplarda "$iir Arap 6rf, frdet, anane oe tarihinin sicilidit" anlamlna gelen bir darb-r mesel dahi vardrr. Qa{dag Kaynaklarda Hz. Muhammed: Bilindigi gibih:z. Muhammed daha saihfirnda komqu tilkelerle bir krsrm diplomatik faaliyetlere girigmig ve bu ci.imleden olmak rtzere onlar mektuplar ve ellgiler gondermigtir. islami kaynaklarda gerek bu emirnameler, gerekse elgilerin hangi hiiktimdarlar tarafindan nasrl kargrlandrgr hakkrnda Eok aynnhh bilgiler verilmig olmasma raimen, biitiin bunlar hakkrnda muasrr iilkelerin tarihlerinde herhangi bir kayrt yoktur. Prof. M. Hamidullah bu husustaki ilging tesbiterinde aynen goyle demektedir: "Maalesef komgu iilkelerin tnu&str tarihleri meocut deiildir, isl6m dealetinin Hz, Peygamber'in sa{hfinilan itibarcn Malabar (Giineybatt Hindistan), hatta Qin hakktndaki efsanebrt bahis meazut etmesek ilahi, Habegistan, Mtstr, Bizans imparutorludu o e iran' daki Sasant imparatorlu{u ile miinaseb etleri olmugtur. Margahus, bu tarihte lneazuurnuza dair Mtsrr Krytilerinin higbir aesika braktnafuitn bildiriy or. Bizans hnparatoildrtnut saraylannda rcsmi a akoniiztisler aardt. Eakot fma bir tesadiifle bu tarihlerin yaztlmasmda ara oertlen bir asr, bizim meggul oldu$umuz deareye ts2 Zeydan, Corci, a.g.e. III. s YENi islam TARiHi VC TURTTTN I.219 rustlamaktadtt, iran, Hint oeya Qin kaynaklan'nda buna ilair bir gey bulunamt! 0/'053)' ' Bunun daha tatmin edici, aerk bir cevabr olmahdrr' O da kanaatimize gorc Arabistan'tn coirafi durumu itibariyle kendi drgrnda cereyan eden biiytik siyasi ve sosyal olaylarrn her devirde drgrnda kalmasr, uzun tarihi seyri iginde komqu i.ilkelerle boy oleiigecek derecede kuwetli bir devlet kuramamr$olmastgibidahabirniceonemlifaktijrlerolsagerekir. Qtinki.i Araplar, gerek Bizans ve gerekse iranhlar'a karqr hig bir zarnan potansiyel bir gi'iq oluqturmadrklarr iqin IslAmiyet'ten once, hatta Hz. Peygamber'in zuhuru srralarrnda bagta Sasani devleti olmak izete Bizanslilar Arap yartmadasmda olup bitenlere pek fazlabir onem vermemiglerdir' MAmafih bu husus, P$k fazla iizerinde durulacak o- nemli bir keyfiyet de olmamahdtr' Zira Hz'PeY$amberi gormemig, Onu yakrndan tamma ve gortigme firsatr bulmarnrg bir krsm insanlann, dini taassuplarr bir yana kendi duyumlarrna g6re Hz' Peygarber hakkrnda bir geyler yazmryolsalardahibununbirl.eymetiilmiyesiolmamasrge- rekmektedir. Klasik Kaynaklattn G enel Bir D e ietl endirilme si: islam tarihgilifinin dofugu ve gegitli devirlerde gosterdiii geligmelere kisaca igaret ettikten sonra gimdi de islam tarihinin klasik kaynaklanmn ve hangi geqit kitaplardan tegekkiil etti$i iizerinde durulacaktrr' Bilindigi gibi, ilk devirlerden baglayarak zarnanumza kadar yazrlmrg ve sayrlart bir hayli yiiksek olan bunca eserlerin {izerinde ayrr ayn durmamrza imkan olmadrf,r gibi' r53 Hamidullah,M., ishn Peygamberi,lstanbul' 1972'l' s' 17 '

111 ,t 220. ZEKERiYAKiTAPqI klasik kronolojiler iizerinde, usul ve rnetod yoniinden yeterli izahlar verrnemize bile imkan yoktur. Bu tamamen ayrr bir gahgmayr icap ettirmektedir(rs4). Bu bakrmdan bu krsrmcla daha ziyade islam Tarihinin kapsamma giren gegitli siyasi, sosyal, dirii vb. olaylarrn hangi temel kaynaklardan yararla_ nrlarak incelenebilece$i hususunda yardrmo olmak gayesiy_ le umumi bir tasnif yaprlacaktrr. Bu umffmi tasnife g6re is_ lam tarihinin klasik kaynaklan gunlardrr: al Genel isliltn Tarthleri oeya Klasik Kronolojileri : Bunlar klasik tarihgilisin en olgun seviyesine ulagmasrndan sonra yazrlan eserlerdir. Belirli usullere gore kaleme almmry_ lardrr' Tarihgi; olayla' Hz. Adem'in yaratrhgrndan itibaren anlatmaya baglar. zaman ve mekanla pek fazla bash ormaksrzrn eski devirlere ait olaylarr nakleder. eok eski devirlere ait olan efsanevi rivayetlerin kafnafim zikretmeie pek fazra Itizum gormez. Fakat onun bu eski devirlere aid orayrar iein btiyiik olgiide yararlandrsr tek kaynak, genellikre incil ya da Tevrat'trr. Ozellikle Abbasiler devrinde baglahlan terctime hare_ ketleri sonucu Patrik Yahya $hon) tarafindan Tevrat ve inciller de Arapga'ya terciime edilmig ve Miisliiman aydrnlarrn istifadesine sunulmugtur. Bu terctimelerin saf islam ktiltiiri.ine neler kazandrrdr$r hala mi.inakaga konusudur. Fakat bunlar islam tarihqileri iizerinde gok derin tesirler brrakmrg, bundan boyle yazrlan tarih kitaplan tamamen Tevrat ve ih_ cil'in moloz tabir edece[imiz bilgi yr[rnlarr ile dolmugtur. AhdiKadtmve Ahdi Cedid'inkiitti tesiri sadece tarih tizerine olmamrg, en btiyi.ik miifessirler bile yukarda da krsmen belir- rsa Yurtaydrn, H.G.. isldm Tarihi Dersleri, Ankara, I 971. s. I,2. YENI islam TARiHi ve rurrrnn:r.221 tildigi gibi kendilerini bundan kurtaramayarak eserlerini sanki btiytik bir bilgi hazinesi olarak telakki ettikleri Tevrat ve dolayrsryla israiliyyat ile doldurmuglardrr. ibni Vizrh'rn, Tarihu'l-Yakfibisi, Muhammed b. Cerir et-taberi'nin, Tilrihu'r-Rusiil oe'l-miiluk'ii ve ibnti'l-esir' in et-khmil fit- TArihi, klasik islam Tarihi kronolojilerinin engiizel ornekleri arasrndadrr. b) 6zet Tarihler: Umumiyetle bir devrin veya bir hiikiimdann ya da hiikiimdar hanedarurun durumunu konu olarak ele alan eserlerdir. el-mesudi'nin "Et-Tenbih oe,l- Egraf'r ve es-styutt'nin "Tarihu'l-Hulefa"sr gibi daha bireok eserler bu ciimleden yazrlmry eserlerdir. cl Tabakata Dair Eserler.. Bunlar daha ziyade sahabe-i kiramrn hayatlarrm konu olarak ele alan ve inceleyen eserlerdir. Tabakat kitaplarrnrn en eskisi 230/845 yrhnda yazrlmrg olan ibn Sa'd'rn "Tabakatii's-Sahabe"sidir. yine ibn Hacer el-askalani'nin "EI-is abe fi Temyizi's-sahabe"si bu u$urda yaprlan en hacimli Eahgmalardan biridir. dl Teracimi-Ahuale Ddir Eserler : Taritr, siyer, hadis, edebiyat gibi daha birgok sahalarda yiikselmig siyaset ve i- dare adamlarrnrn, askeri komutanjarrn hayatlarrndan ayrrntrh olarak bahseden eserlerdir. islam bilginleri bu vadide Eok onemli gahgmalar yapmrglar ve gok laymetli eserler vermiglerdir. ibn Halik an'rn "Vefayatii'I-A'yan"r, Muhammed b. $akir'in "Feoatii'l'Vefayat"r, Yakut el-humevi'nin "Mucemii'l-tideba:'st gibi daha birgok eserler, teracim-i ahvale dair yazrlrnq eserlerin en miikemmellerindendir. el Co$rafi Eserler: islami literati.irde bu kabil kaynaklar daha ziyade "el-mesalik ve'l-memalik", "el-ekalim" gibi I i I

112 222. ZEKERiYA KiTAPCI isimlerle kaleme ahnmrqlardrr. Fetih hareketlerinin geniglemesi sayesinde islamda cofrafyacrhk da geligmig ve fethedilen iilkelerin cosrafyalarr hakkrnda Eok krymetli eserler yazrhmgtrr. Bu arada gunu da belirtmemiz gerekir ki, cjzellikle bu coirafi eserlerde, Tiirklerin orf, Adet ve ananeleri hakkrnda qok krymetli bilgiler vardrr. Bunlar arasrnda elistahari'nin "Mesalik'iil-Memalik"i ibn Hurd.azbe'nin "el- Mesalik oe'l-metnalik"i ve Yakut el-hamevi'nin " Mt4c ernu' I-Bul d nn" t zikre defer eserlerd ir. I - Seyahat Eseileri: islam tarihinin kaynaklarr arasrnda seyahat eserlerinin de onemli bir yeri vardrr. Zaman zaman sefaref ve bazen de seyahat maksadryla tilkeleri gezen, dolagan kimseler daha sonra hafiralarrnr yazmak suretiyle tarihi konu ve olaylarrn aydrnlatrlmasrnda ilging hizmetler etmiglerdir. Bu kabil seyahat eserlerinin bagrnda ibn Fadlan seyahatnamesi, Ebff Dulefin seyahatnamesi, hatta ibn Bafuta'mn seyahatnameleri en gizel, clrnek kitaplardrr. g - Filtiihata Dair Eserler : islam tarihgileri fethedilen iilkelerin vergi, asayig emniyet gibi sosyal ve siyasi problemlerini Eciztimlemek igin buralarm hangi gartlar altrnda ele gegirildisini araghrmak durumunda kalmrglar, bu sayede illke ve hatta gehirlerin ele gegirilmesine dair miistakil krymetli eserler vi,icuda getirmiglerdir. Bunlann bagmda "el- Belazffri"nin "Fiituhu'l-Buld.an"y Vakidi'nin "Fiituhu'g- $arf'y Ebul'l- Kasrm Abdullah'rn "Fiituhu'l-Mtsr ae'l- Mafirib"i gibi daha birgok eserler yer almaktadrr. n - tittce ve $ehir Tqrihleri: Mtisltiman dlimler tarafindan tilke ve gehirler hakkrnda da gok krymetli tarihler yazrlmrgtrr. Bolge ozelli$ini birgok yonlerden qok daha aynntrh YENi islam TARiHi ve TURTLER I.223 bir gekilde nakleden bu eserler zaman zaman orijinal kaynak olmaktadrrlar. Nargahi'nin "Tarih-u BuharA"sr, ibn-i Asakir'in "T arih-i Duntgk" y Hatib el-baf,dadi' nin "T arih-i Baddad'\, iun Ta[nberdi'nin "En-Niicumii'z-Zahire fr Miilttk-i Mtsr o e' I -Kahir e " si bu kabi I eserlerdendir. t - Ensaba Dair Eserler: Gergekte ensab, Araplarrn cahiliyet devirlerinden beri gok onem verdikleri bir konu olmugtur. Araplar bunu kendilerine gcire mamur bir ilim telakki etmiqler ve "ihnfi'l-ensab" adryla zikretmiglerdir. Bun- Iar daha ziyade insanlarrn soy krittikleri, haseb ve neseblerinden bahseden eserlerdir. Belazfrri' nin " Ens abu' l- Eyaf've Higam b. el-kelbi'nin "Eflsabu'l-Arabi" gibi daha birgok eserler bu sahanrn krymetli gahgmalandrr. i - Edebi ae Sosyal Eserler; Edebi ve sosyal eserler bir devrin toplumunu gegitli yonlerden aydrnlattrsr igin islam TarihEiliiinin kendisinden vazgegilmesine imkan olmayan kaynaklarrdrr. MeselA ibn ebdirabbih'in " el-ikdu' l-e erid" i, Ebu'l-Ferec el-isfehani'nin "el-e{ani"si ve Sealibi'nin "Letaifu'l-Mearif"i gibi daha bireok eserler bu ctimleden olmak iizere zikredebilecefimiz eserlerdir(lss). Buraya kadar olan izahlanmrzda islam Tarihine Eegitli yonlerden kaynak olabilecek klasik eserlerin umumi bir tasnifi yaprlmrgtrr. Bu sahalarda o kadar qok ve o kadar zengin eserler yazrlmrghr ki bunlann iizerinde daha fdizla olarak durmamrza imkan yoktur. : r^ IslAm Tarihinin meseleleri, Ttirk Tarihiniru IslAm Tarihi ile birlegmesi bi.ittinleqmesi, yeni terkib, Ti.irk'i.in islami rss Bu konularda daha genig bilgi igin bkz.zeydan, Corci, a.g.e. IIL l68. Gtinaltay, M.$., a.g.e. 23.

113 224 I ZEKERIYA KITAPqI gahsiyetl aynca Siyer ve MegAzi ilminin dofugu ve islam TarihgiliSi gibi konulara ayrrclirmrz TURK israu fenihi xulriyaunln birinci kitabr burada sona ermektedir. Bu daha ziyade bu biiyiik KULLiYATA bir girig kitabr olarak sunulmugtur. Bundan sonra TURK ist-avt TARiHi ru[i- YATI'mn ikinci kitabt sunulacaktr. Bu ikinci kitapta Hz. Peygamber'in asrl hayah ve Onun Orta-Asya Ti,irkliif"ti agsmdan onemi iizerinde durulacakfi r. EK: I. OSMANLI CiHEP ERLERi ORTA 4PgirQ{'P4 (tr "Ne yaztk ki, Osmanhlar'tn yayilmtg oliluklan bu genig topraklarda tesis ettiklri biiyiik nizam, sosyal yflpt ae idareileki baganlan, tfr.kib ettiklni global politiko hakktndaki wnfrmi aragtrmalar son derece stntrlt oldt$u gibi, Osmanlilar'rn Kuzey ve iizellikle Orta Afrika iilkelri ile miindsebetlerinin varyantlannt y ansftan araghrmalar d.a yok ilmecek kailsr az oe stnrhdr.t. Konunun ilaha actkh olan ydnii ise, bu belgelule udraganlw bizim kadi ilim ailamlanmtzilen ziyilde, bir ktstm yabana. ilim nilantlan olduia gibi, bu son derece mahilut yaymlan yapanlannila yine yabanu ilitn nilamlarnttn olmastd.tf' 6wsdz Dtinyarun en biiyiik ve en uzun dmiirlii imparatorluklarmdan biri olan muhtegem Osmanh imparatorluiu'nun yiikselme donemindg mekan mefhumu iginde srnrrlan, istanbul merkez olmak iizere bir daire gizildili takdirde Kuzey'd,e; Krrrm (Don-Volga boylan), Polanya'mn giiney kesimleri, Bah'da; Viyana'ya kadar olan Orta-Avrupa iilkeleri, Giiney'de; Moroco Nijer, Cad, Sudan, Habegistan da dahil ttim Kuzey Afrika iilkeleri ve Arabistan yanmadasr, Doiu'- da; Basra kiirfezi, Azarbaycan ve Kafkas illerine kadar yayrlan daha bir gok iilkeler bu btiyiik dairenin gemberi iginde ' nirk Diinyou Aragtrmahn, No:??. Nisan, 19?7. I I I I

114 4 226 O ZEKERiYAKITAPqI ' kalmakta idi. Bugiin imparatorlu!"un bu kadar genig sahalarr iginde kalan topraklarda kurulan ve basmsrzl;rp:na kavugan mtisliiman ve Hrristiyan iilkelerin sayrcr nerede ise Otuza ulagmaktadrr. Bunlara imparatorluiun bir nevi yumugak karrum olugturan (hinterland) di$er bazr devletler mesela, Polonya Qekoslavakya, Nijerya'mn kuzey kesimleri de dahil olursa kargrmrza daha da heybetli bir tablo grkmaktadrr' ' Osmanhlar'rn yayrlmrg olduklarr bu kadar genig cosrafi iklimlerde, elbette din, dil, etnik dzellikleri, kiiltiirel deierler ve sosyal yagay$ bakrmrndan birbirinden tamamen farklt irili ufakh bir qok kavim ve toplumlar yagryordu. Osmanltlar, imparatorlutun hudutlan iginde bir gigek bahgesini andrran (giil bahgesi degil) bu kadar ayn ve gegitli milletlerle, uzun asrrlarr kapsayan hakimiyetleri donemindg kelimenin gergek anlamr ile bir ahenk ve uyum sa$lamrglar, dolayrsryla bu milletler asrrlardrr iizlemini gektikleri huzur, barrg ve emniyete de yine bu dtinemde kavugmuglardrr. Keyfiyet sadece bundan ibaret de deiildir. Ue Krtada ihtiyar diinyamrzrn hemen hemen biitiin gallar boyunca en medeni bolgelerini olugturan iklimlerde, bdylesine biiyi.ik ve genig bir imparatorluk kurmug olan Osmanhlar, takib etmig olduklan um0mi ve fakat dini yonii a[rr basan diinya politikasr sebebiyle sadece bu genig topraklar tistiin de yagayan kavimlerle de$il, komgu ve biiytik devletlerle de bir takrm sosyaf ekonomik, ticari hatta askeri miinasebetler kurmuglar YENi islam TARiHi ve tumtrn. r o 227 elgiler g6nderilmigtir. tgte, tizerinde durrnaya gahgtrirmrz orta Afrika'daki Bornu Sultanlarr ve onlarrn XVII. asrrd4 Osmanhlarla gayet iyi bir atmosfer iqinde kurmug olduklan zengin miinasebetler de bunlann en giizelorneklerinden biridir. Yukarrda Osmanhlar'rn bu kadar ayrl ve gegitli milletlerden olugan bciylesine renkli (hpkr bir gigek bahgesi gibi) bir toplumu, uzun asrrlan kapsayan hakimiyetleri d6neminde tam bir ahenk ve uyum iginde yagatabildiklerini soylemigtik. Fakat onlarn bu biiyiiklii$iintin srrrr nereden gelmekte idi? Giig ve kuwetlerinin asrl kaynalr ne idi? Dil, din ve rrk bakrmrndan bu kadar farkh olan bir gok milletleri nasrl olup ta bir arada birlik ve beraberlik iginde uzun asrrlar idare edebilmiglerdi? iete Osmanh toplum ve sosyal yaprcmr ilgilendiren bu ve bunun gibi daha pek gok sualler vardrr. Bu sualler, hala bugiin gergek cevabrru verebilecek enerjik, iyi bir tarih muhakemesi ve guuruna sahip inadrna objektif milli duygulan giiglii, Tiirk ve diinya ilim adamlan ve.uaqtrncrlannr beklemektedir. Bu aragtrrmamzda krsmen iizerinde durdu$umuz Kuzey Afrika, diier bir ifade ile eski hilafet iilkeleri de bu genig Osmanh imparatorlulu'nun hudutlan iginde idi. Osmanhlar buralara yerlegtikten sonra grineye do$ru inmigler ve Orta Afrika'mn o zarnarun en giiglii imparatorlu$unu kurmaya muvaffak olan Bornu Sultanlan ile temasa gegmigler, hatta onlann komgu iilkelere kargr bagarrh olmalarrnda btiyiik Otqiiae yardrmo olmuglardrr. O, Bornu imparatorlugu kt Orta Afrika'da bugiinkti Nijerya'run bir losmr Nijer, Cad, Kameron ve Sudan'm biiyiik bir biiltimii de dahil gok genig bir sahaya yayrlmrgh. Osmanlilar, imparatorlusun di-

115 228. ZEKEniVe rirenql fer komgulan ile olduf,u gibi, orta Afrika tilkeleri ile de o zamamn imkan ve vasrtalarl nazarr itibara ahndr[rnda fevkalide diyebilecefimiz siyasi ticari ve hatta askeri miinasebetler kurmuglardu. Bu miinasebetler cihangtimul Osmanh politikasrmn adeta bir pargasr olmug hafta yanya litaratiire gegmigtir. Bu iilke hiiktimdar ve halkrna hitaben fermanlar ttinderildi!{ gibi, onlardan da istanbul'a, islam diinyasmrn halifesi olan Osmanh sultanlarrna sonsuz itaat ve ba$hhklarrm bildiren mektuplar ve elqiler gelmiglerdir. Bugiin argivlerimizi siisleyen bu krymetli belgeler, sadece Osmanhlar'rn defil, artrk insanh$rn da mtigterek bir ktiltiir ve medeniyet mirasrm olugturmaktadrr. Ne yaztkki, Osmanhlar'm yayilmry olduklarr bu genig topraklarda tesis ettikleri biiyiik nizam, sosyal yapr ve idaredeki baqanlarr, takib ettikleri global politika hakkrndaki umumi araghrmalar son derece srmrh olduflu gibi, Osmanltlar'rn Kuz-ey ve iizellikle Orta Afrika iilkeleri ile olan miinasebetlerinin varyantlanm yansrtan araghrmalar da yok denecek kadar az ve slmrltdrr. Konunun daha acrkh olan ytinii ise bu belgelerle u$raganlar bizim kendi ilim adamlarrmrzdan ziyade, yabancr ilim adamlarr oldu$u grbi, bu son derece mahdut yayrnlart yapanlarrn da yine yabancr ilim adamlarlnln olmastdrr(2). $iiphesia goiu kez milli tarih suuru ve nosyonundan mah- 2 Nit"kir bu durum, l-5 Ekim 1984 tarihleri arastnda Drgigleri Bakanh$'nrn destegi ile UNESCO tarafindan Ankara'da d0zenlenen "Osmanhlar Atrika ye Orla Do$u" kollekyumunda (bizim de katildt$rmrz) butiin actlt$ ile bir kere daha ortaya grklrug ve bir gok yabanct ilim adamlan, Tiirk ilim adamlannrn bu konulara yeteri kadar ilgi gdstermediklerinden ao acl yaklnmlg ve 9ok a$rr tenkitlerde bulunmuglardrr. Bunlardan biri de Prof. Dr. Abdii'l- Celil et- Temimi (Tunus, Osmanh Aragtrrmalan Enstitiisu mudiirii) olmu$tur. Z.K. YENi islam TARiHi ve TURTLER: I o 229 rum, iistelik pegin hiikiimlii olan bu kigilerin, gerek bu konulara yaklagrm tatzlan, gerekse vardtklart neticeler bize gdre farkh, bir bagka ifade ile doyurucu ve tatmin edici olmaktan uzaktrr. Osmanlilar'rn def'il Orta Afrika, hatta Kuzey Afrika iilkeleri ile olan uzun devirler ve bu devirleri dolduran iligkilerin boyutlan gegitli ydnlerden ele ahnarak aragtrrtlm4 ve giin rgr$rna grkarrlmrg de$ildir. Osmanhlarrn XVtr. asrrda Orta Afrika ile olan ekonomik, ticari sosyal ve askeri miinasebetleri ve bunlann boyutlarrm konu olarak ele alan bu mtitavazi araghrmamra belki de Ttirkiye'de kendi sahasmda bu kabil incelemelerin ilkini tegkil ehnektedir. Biitiin temennimiz Kuzey ve Orta Afrikada, Batrh somiirgecilere kargr asrrlar boyunca anti emperyalist bir politika takib ebnig olan Osmanh Tiirkleri'nin bu sayede oynadrklan rol, katettikleri mesafeler ve bunlardan da ijte onlarm gergek hiiviyetlerinin biittin ayrrntrlarr ile ortaya konulmasr ve ilim aleminin mi.inakagasrna sunulmasrdrr. Halbuki Afrika katasr ve bu genig krta iistiinde kurulan iistelik qo$u kere iigiincii diinya i,ilkeleri diye adlandrrrlan kiigiiklii biiytiklti bir gok devletlerin dtinya um0mi ekonomik ticari hatta siyasi politikasrndaki afrrhklan giin gegtikge arbnaktadrr, Bunda gtiphesiz, ham madde temininde yavag yavag biiyiik zorluklarla kargrlagan ve gittikge daha fazla kaynak srkrntrsr geken ve kendisini nerede ise bir buhramn iginde oldulu hisseden bagta Avrupa olmak iizere diinyamn difier geligmig tilkelerindeki dev sanayi ve endtistri kuruluglan da tinemli rol oynamaktadrr. Oyle tahmin ediliyor ki, bu fabrikalann yakrn bir gelecekte dumam bile tiitemeyecektir.

116 il 230 c ZEKEniVe rcirarqt Di[er taraftan Afrika'run yeralh, hatta bir dereceye kadar yer iistii servetleri yeteri kadar de$erlendirilmemig ve sanayiin emrine verilmemigtir. Onun bu durumu, Bafl'ntn dev sanayi kuruluglan igin adeta bir iimid ve istikbal olarak g6rtilmekte ve dylece de$erlendirilmektedir. Osmanh imparatorlufuna gelince difer birgok devletlerin aksine siyah krta Afrika tilkelerine kargr her z.unan iftihar edilecek gerefli bir gegmiqi vardrr. Bu bakrmdan Osmanhlar'rn o zamanki cihan giimul politikalarrrun bir Pargasl olarak takib ettikleri ve asrrlarr kapsayan Afrika politikalanmn biitiin varyantlart ile ortaya konulmasr arhk bugiin ilmi bir vecibe ve bir zaruret olmaktadrr. Bu aym zamanda, modern Tiirkiye ve Ttirk milletine duyulan ozellikle Afrika iilkelerindeki hi'irmet ve saygryr da bir kere daha arhracakhr. CEgiTti vonrnni irn osuanlilarin orta AFRiKA POLiTiKASI I- O smatltlar KuzeY Afrika' da: Biiytik Osmanh hiikiimdarr Yavuz'un 'l'517'de Msrt't fethetmesi ile baglayan Osman'hlar'rn Afrika hakimiyeti, daha sonralan Habegistan ve Sudan da dahil btiti.in Kuzey Afrika dif,er bir ifade ile eski hilifet iilkelerinin Osmanh hakimiyetini kabul etmeleri ile en yiiksek bir seviyeye ulagmtg ve bu hakimiyet XX. asnn bagma kadar devam etmigtir' Osrnanhlar'rn XVI. asrrda Orta Afrika'ya niifuz etmeleri, bug"nkii Nijer, Nijerya, Qad'rn yayrldr$r genig biilgelerle ticari ve askeri iligkiler kurmalarr, Trablus'un Osmanhlar'rn eline gegmesiyle baqlamrg Habegistan ve Sudan'rn fethiyle daha d-a kolaylagrus ve geligmigtir. Gergekte, Osmanh imparatorluf,u'nun Krzrldeniz ve Dogu siyasetinin (Hindistan ticaret yolu) bir neticesi olarak YENi islam TARiHi ve TUmLnR: I c 237 Habegistan ve Sudan Kanuni Sultan Siileyman'rn iradesiyle fethedilmig(3), merkeze bash miistakil bir Habegistan eyaleti kurularak bir de Beylerbeyi tayin edilmigti. (1560)F)' Bdylece Osmanltlar, gi,ineyde imparatorlufun bir nevi yumugak karmm (hinterland) olugturan Orta Afrika i'ilkelerinde ceryan eden olaylar, sosyal ve siyisi geligmeleri gok daha yakrndan takib etrne imkamna kavugmug oluyorlardr. Diier taraftan, yukarda da l.:rsmen temas edildi$i gibi, XVI. yy.'da Afrika'mn en medeni ve stratejik bakrmlardan en onemli b6lgelerinin miisltiman Osmanhlar'rn siyasi hakimiyeti altrna girmesi, Osmanh Sultanlan'mn isim, hatta gan ve giihretlerinin Orta Afrika da dahil diinyamn daha bir gok iilkelerinde duyulma ve yayrlmasrna sebep olmugtur. Bu geligmelerin tabii bir neticesi olarak siyah krtadaki bir krsrm devletler (mesela Kuzey Afrika'da oldufu gibi), Osmanh siyasi hakimiyeti altrna girmeyi tercih ettikleri gibi, diier bir krsmr da onlarla dost geginmek onlarrn yardrm ve tevecciihlerine mazhar olmak, dolayrsryla Osmanltlarla siyasi ticari ya da askeri miinasebetlerini daha da.geligtirmek istemiglerdir. $tiphesiz bunda Osmanh Sultanlanntn sadece siyasi deiil, aym zamanda islim Di,inyasrmn rakipsiz dini liderleri olmalarr ve buna paralel olarak Orta Do[u ve Afrika'da dini bir politika takib ebneled hatta bir Halife olarak biitiin islam diinyasrmn hiisnii kabul ve saygl gdrmelerinin de gokdnemli rolii olmugtur. 3 Orhonlu, C. Habeg Eyaleti, Ist. 1974, s.35,36 vd. ln. Habegistan,Yll s.7-8. a orhonlu, C.a.g.e., s.48.

117 t 232 o ZEKERIYAKITAPCI 2- B orno Sultanhir'ntn Tarih Sahnesine Qtktgt: igte XVI. asrrda Afrika'da Osmanhlarla bu geklide dostane miinasebetler kuran iilkelerin bagrnda meghur Borno Devleti gelmektedir. Osmanhlar'm bir taraftan Habeqistan, difer taraftan da Fizan'a yayrldrklan stralarda (757771st, grr^ Afrika'da idrisi hanedanlarrna mensub sultanlann kurmug olduklan biiyi,ik Borno imparatorluiu buiunuyordu(6). Bu miisliiman zenci devletini kuranlarrn ash ve nereden geldikleri hakkrnda gegitli rivayetler vardrr. Bazrlarr onlann aslen Berberi olduklarrm, yukarr Msrr hudut boylarrndary yani Nuba'dan gttgup geldiklerini ileri siirdiikleri gibi, bazrlarr da onlann Yemenli olup Babii'l-Mendeb' den gegerek Afrika sahillerine grktrklarrm b<iylece Cad golii yakrnlanna kadar geldiklerini soylemiglerdir(7). Asrllan hakkrndaki bu geligkili rivayetlere raimen onlann miisliiman olduklan, Arap dil ve ktiltiiri.ini,in genig illgtide tesiri alhnda kaldrklarr da bir gergektir. Siinni Maliki mezhebinin yaygm oldu$u bu topraklard+ aristokrat tabaka arasrnda Arapga zamanla genig gapta konugulur bir dil haline gelmigti. Borno Devleti'nin kurulugu XI. asra kadar gihnektedir. Yerli kabilelerle yaph$ getin mi,icadeleleri kazanan ve varhlrnr koruyan bu ktigiik devlet XV. asrrdan itibaren giiglenmeye ve smrrlanm geniglebneye baglamrgflr. Bu devirde idrisilerden Ali Gaji b. Dunama, dif,er rakiblerini bertaraf ederek Bomo Hilafeti'ni kurmug ve kendisi de Mai (sultan) t Hodgk n, T, Nigerian Prespectives, An Historical Anthology, Second edition, Oxiord, 1975, P A-ru-i, Abdullah, al-u lilmfi Neycerya,Mrsrr, 1971, s.29 la. Bornu Md. II. s.718. t ia, Bo-u Md. C. II. s. 718, al-alori, A, a.g.e. s. 29. YENi isl,am TARiHi ve TURKLBn:I. 233 obnugtur. Mai Idris Ali, dif,er taraftan da Ngazargamu'yu bu eski devletin yeni bagkenti olarak inga ve etrafim biiyi.ik duvarlarla tahkim etunigtir. (1480) Cad gciliintin gi.iney ve bah yakasrna di.igen Ngazargamu artrk bundan sonra hem miistahkem bir kale, hem de Borno Devleti'nin daha sonraki g"- nigleme ve yayrlmasr igin daimi bir iist olacaktr. Nitekim idrisi Hanedanhir'na mensub Sultanlardan ozellikle Mai idris Alloma devrinde ise ( ) Borno Devletl bugtinkii Nijerya'mn kuzey kesimleri (Havsa b6lgesi), Nijer, Qad, Kameron'un bir krsmr ile Sudan da dahil bu genig topraklan igine alan gok btiyiik bir imparatorluk haline gelmigtir(e). Bu, geligmeler onun altrn devrini tegkil edecektir. Ktiqiik Borno devletinin ktsa zamanda biiyiik bir imparatorluk haline gelmesinde Bomo Sultanlarrmry o gaflarda dtinya siyasi ve ekonomik dizginini elinde tutan Osmanh Sultanlan ile askeri ve ticari mi,inasebetlerini geligtirmelerinin ciddi tesirleri olmugtur. Bomo Sultanlan, ileriki sayfalarda {aha aynnhh bir gekilde iizerinde durulacalr gibi, Osmanhlardan dnemli miktarda ategli silahlar; top tiifek hatta askeri uzmanlar temin etmigler ve bu sayede gok ilkel silahlara sahip olan yerli rakibleri kargrsrnda inarulmaz bir iisti,inliife kavugmuglardrr. 3- O smanlt-b otno Miinnsebetlerinin Baglaman: Mai idris Altomn Bu arada bir temel gerge$e igaret etmemizde yarar vardrr. Oda Osmanlilar'rn hepimizin bildi}i gibi, XV. ve XVI. asrlarda gerek asker ve silah gticii, gerekse toprak ve siyasi hakimiyet bakrmrndan diinyada pek az bir devletin ula- 8 al-alori, A.a.g.e. s.30.

118 2s4. ZqKqniveXirepct gabileceli yiiksek bir seviyeye gelmig olmalarr idi. Osmanh sultanlarmrn kargtsrnda o gaslarda rakip yoktu. iyi bir devlet adamr olmamn gere$i olan bilgi ve kahramanhklan yaru slra, barut ve ategli silahlarrn da btiyiik bir maharetle Osmanhlar tarafindan kullamlmasr onlara hemen her sahada erigilmezbiriisti,inltiksaglllllllllllllllllamrgtr.istanbulf ethedilmigq,453), Osmanh ordulart Viyana dnlerine kadar ulagmrgtr. Afrika'- nrn kuzey kesimleri ve Arap yanmadasr (Yemen) Osmanhlar'rn eline gegmrg ve Akdeniz adeta bir Ttirk gtilii haline gelmigti. Bunlara ilave olarak Habegistan'm fethi ve miistakil bir eyalet haline getirilmesi, Fizan'rn Osmanltlar'a ilhakl ve bciylece Orta Afrika'run medeni diinya ile temasrm saflayan tarihi "Trans Sahara" ticaret yollanmn Osmanhlarrn eline gegrnesi, Onlarm Orta Afrika'ya ntifuz etmelerini daha da kolaylagtrrmrghr. Borno imparatorlu!'una gelince; O en parlak devrini Mai idris Alloma'mn saltanatr zamamnda yagadr$r gibi (1570-1,602), yine Osmanh-Borno miinasebetleri de bu biiyiik mtisliiman Sultan zamamnda en yiiksek seviyeye ulagmrgtrr. Mai idr{s bir taraftan her sene muntazam olarak diizenlediii akmlar ve yeni fetih hareketleri ile imparatorlu$un smrrlarrm daha da genigletirken, difer taraftan da topluma yeni bir ruh ve dinanizm getiren bir seri kitklii dini reformlara girigmig{} ve bu qok samimi hareketleri ile Afrika'da srk srk goriilen kollektif bir dini heyecarun do$masrna sebep olmugtur. e Clark, B,P. tilest Africa and lslam, Scotland, 1982,P.70, Hodgkrn, T.a.g.e. s.33. (But the end of sixteenth century coincided with a new phose of religious reform and political reconstruction. YENi islam TARiHi ve turtcten: I r 235 Bunlardan bizim konumuz agsrndan daha 6nemli olam Mai idris'iru Osmanh sultanlan ile gok samimi miinasebetler kurmug ve onlann biiyiik Olgiide desteiini kazanmrg olmasrdrr. O giiphesiz bu samimi davrantg ve miinasebetlerinin sonucu, osmanhlardan onemli iilgiide ategli silahlar temin ederek ordusunu donafimgtrr. Silahlann temininde, Orta Afrika'yr bir taraftan Akdenia (Trablus ve Mrsrr'a) di$er taraftan, Habe$istan vasrtasryla Krzrl deniz'in Masava limaruna ballayan tarihi yollann tinemli bir krsmrmn Borno Sultanlanmn kontroltine gegmesi, giiphesiz onlara biiyiik kolayhklar sa$lamrghr. Biiylece, Sultamn ordusunda Tiirk top ve ttifeklerini kullanan askeri birlikler kurulmugtur. Hatta o devrin kayrtlannd4 Mai idris'in ordusunda bulunan Tiirk silahgiirlerinden (Turkish musketeers) bahsedilmektedir(r0). Bu kimselerin giiphesiz bugiiniin tabiri ile bir krsrm askeri uzmanlar olmasr gerekmektedir. Bu askeri uzmanlairry Sultan'tn ordusundaki erleri e$hnek i.izere gonderildikleri pek tabiidir. Oyle tahmin ediyoruz ki, bu silahlarrn hemen hepsi hibe yoluyla verilmig ve Osmanhlar takib etrnig olduklan geleneksel dini ve Kuzey Afrika politikasr sonucu bu askeri yardrmdan herhangi bir maddi kargrhk beklememiglerdir. 4- Tiirk Siloh p e Askeri llzmanlan B orno Orilulannila: Tiirk top ve tiifekleri, difier bir ifade ile ategli silahlan Borno ordularmda kullamhr bir hale gelmigtir. Onlann diigmanlarrna kargr, tiifekli 1000 piyade ile 1000 siivari ve mrzrak ve yay ile mi.icehhez 3000 askeri vardr. Bunlardan t0 Hodgkn, T., a.g.e. s (the Sultan was the acquisition of Turkish musketeers...).

119 fl 236. ZEKEniye rirapct.maada 20 kadar topu bulunan bir topgu birli$i ile 1000 zrrhh bir muhafiz krtasr bulunuyordu. Gerektif"inde ozellikle harb esnasrnda bu asker sayrcmm 'e kadar ulagtr$r da olmugtur(ll). Bu ordunun e$itiminde giiphesiz yukarda da belirtildigi gibi Tiirk askeri uzmanlarr da gorev almrglardrr. Siivari ve Ttirk ategli silahlan ile mticehhez ordularr sayesinde Mai iari+ silahlan pek iptidai olan di$er zenci kabilelere kargr Eok iishin bulunuyordu. Ttirk askeri uzmanlanmn Borno'ya gelmeleri, Sultamn ordusunu efitneleri ve Osmanhlar'dan elde edilen silahlar, Borno aydrnlarr arasrnda Osmanh Sultanlanna kargr duyulan sevgi ve sayglyl bir kere daha arhrmrghr. tr,tai idris Alloma'run hayahm ve O'ntin saltanat devrini bize biitiin aynnhlan ile intikal ettiren Ahmad b. Farfuva'nrn eserlerinde, Osmanh Sultanlarrna minnet ve giikranlannr agrk, agrk ifade etmekten adeta biiyiik bir zevk duymaktadrr. ibn Fartuva bunlardan birinde aynen goyle demektedir: "Cdmertli$i ve ihsam bol olan Cenabr Hakkrn Sultana (Mai idds) saltanahm daim krlsrn, ltitfetti$i nimetlerden biri de onun Ttirk askeri uzmanlarrm elde etmesi idi. Bdylece sayrsrz kiile bu ategli silahlan kullanmakta arflk mahir olmuglardr."(12) ibni Fartuva, Mai idrisi'in Ttirk tiifek ve askeri uzmanlan sayesinde ordusunun sa$ladr$r iistiinli.ik ve zaferlerden biiyiik bir sitayigle bahsebnekte ve goyle dernektedir. MeselA O bir defasrnda bu ordusu ile Barak iizerine yi.iriimi.igti,ir. rt ia., Boroo Md. C.lL s.72z. tt Hodgk,n, T, s.14l. YENi islam TARiHi ve TURKLER: I o 237 Oraya vardr$rnda; "ciaarda oturan biitiin muharibleri dive getirdi ae hepsini iildiirttii. Onlar, halbuki eskiden gok giiglil ue kur,taetli idiler, fakat bu ategli silahlar kargrcmda gok zayrf kalmtglarfu. Onlar, daha Qncelui ortah$t kasry kavururlarken gimdi gabucak y akalanry or ae mukauemet de edemiy orlardt. " (t3) Sultan, Barak'ta kazandrf,a bu biiyiik askeri bagarrdan sonra, 66e461(14) i.izerine ytiriimiigti.ir. ibn Fartuva, Sultamn Ttirk silahlan ile orada kazandrfr biiyiik zateri g6yle anlatmaktadrr; "Sultan, Tiirk silahlan sayesinde asi biitiin Amsaka halkrnr krhngtan gegirdi. Arhk onun daha bagka silahlara ihtiyacr da yoktu. Zita bu silahlann tistiinlii$ii sayesinde Cenabr Hak ona biiyiik birzaferihsan etmigti."(r5) 5- Osmanhlalm Difer Afika titkelnne dskei Yarihmlan: Gergekte Osmanh imparatorlugu XV. vexvi. asrlarda yukarda da belirtildigi gibi diinyamn tek siiper giicii idi. Onlar'sadece Borno Sultanlanna defil, bugtintin Rusya ve Amerikasrm ammsahr gekilde di$er bir krsuh miisli,iman Af-. rika iilkelerine top, tiifek nevinden ategli silahlar yardrmrnda bulunduklarr gibi, gerektilinde bilfiil qarprgmak iizere asker ve askeri uzmanlar da g6nderiyorlardr. MeselA Barbaros Hayreddin, Kuzey Afrika'daki durumunu griglendirmek igin Yavuz Sultan Selim'e bir heyet giindererek kontrol altrnda t3 Hodgkrn, T.a.g.e,. s.l4l. tt orr..", ".;;il;;;,rsrnda bir yerdir. " Hodkgtn, T.a.g.e., s.141, (...Hence Sultan was able to kili the people of Amsaka with (Turkish) muskets and there was no need for other weapons so that God gave him a great victory by reason of his siiperiority in arm...).

120 *{ 2s8. ZBKBniVeriraPqt bulundurdu!'u yerlerin Osmanh hakimiyetine kabultinii istedi.. Mrsrr'da Kolemenler'in saltanahna son vererek bu iilkeyi Osmanh topraklarrrun bir eyaleti haline getirmig olan biiytik Tiirk Sultam, Onun bu istefini memnuniyetle kabul etmig Ona aynca Beylerbeyilik payesi de vererek her tiirlii yardrmda bulunabilecesini vaat ehnigtir. Bu ciimleden olmak iizere Kuzey Afrika'ya 2000 kigilik bir yenigeri kuweti ile yeteri kadar toplar gonderildi. Ona bagka imtiyazlarda verilmigti. Barbaros, Anadolu'dan uygun gdrdtigii kadar asker de toplayabilecekti. Gergekte O Osmanh devletinin Kuzey Afrika ve Akdeniz'de idare selahiyetine de haiz bir kumandandr. Bdylece Btiyiik Deniz Kurdu, devrin en biiytik imparatorluiu olan Osmanh devletinin maddi ve manevi kaynaklanndan kolayca istifade edebilme imkanrna sahip olmugtur(16). Yine bunun gibi, Osmanh devletinin Habegistan ile ilk teriraslarr da b6yle olmugtur. Osmanhlar daha Habegistan'r iggal etneden Once, o bcilgedeki kiiqiik Miisliiman Emirleri ile temasa gegerek trpkr Osmanh Bomo miinasebetlerinde gdriildii$ti gibi bu miisliiman Emirler'in her tiirli.i silah ve cephane isteklerini kargrlamaya gahgmrglardrr. Buna bir misal olmak izete, Semahlann reisi Ahmed b. Muhammed Gran'r zikredebiliriz. O, Tnyla(t7) Tiirk pagasl tarafrndan kendisine gdnderilen piyade ve topqu kuwetlerinin miizahereti t6 la., Barbaros md. II. s.312. t7 7*ylu; Habegistanla, Hind Okyanusunun hemen agnnda bir limandrr. Osmanldar igin o ga$arda buy0k sir stratejik ttnemi vardt.z.k. YENi islam TARiHi ve turrten:.\ t 239 ile Habeqistan'ln kuzey hudutlarrna kadar olan yerleri istila ennigtir. (1521)(t8). Habeg kroniklerinde Osmanhlar'rn takib ettikleri umumi Afrika politikasr, Ozellikle silah ve cephane yardrmlan haklanda bir gok 6nemli kayrtlann bulundufu anlagrlmaktadrr, s6z konusu kronikler, Harardaki miisliiman hiiktimdiir ile, Osmanh devletinin ittifak yaphklanm ve bu ittifak sonucunda Osmanhlarrn onlara yeteri kadar silah ve cephane yardrmrnda bulunduklanru kaydennektedirler' Bunlardan mesela; Ahmed b. ibrahim ( ), Habeg hiiktimdarr Leban Engel'in (II. David ) Portekizlilerle ittifakr ve gittikge gtiglenmesinden gekinerek Osmanh Sultanlarrndan yardrm talebinde bulunmugtur. ( ). Portekizliler kadar Uzak Do$u ticaretinin (Hindistan) onemim miidrik olan Osmanlt Sultanlarr, askeri yardrm elini Giiney Afrika sahilleri, hatta Hindistan'a kadar uzatmrylardrr. Onlar bu kabil miiracaatla+ genellikle Zebid (Yemen)deki Osmanh Beylerbeyi vasrtastyla yerine getiriyorlardr. O srralarda Yemen Beylerbeyi olan Mustafa Faga, teghizatlan ile birlikte Ahmed b. ibrahim'e derhal 500 kigi gonderdi. Bu arada Mustafa Pag4 yine ona bir miktar top ile, onlan kullanmasmr o$retecek topgu uzmanlarr g6ndermeyi de ihmal ehnemigtir(re). 6- Osnanh Botno Ticafi Miinilsebetlefi: Biz yine konumuzun ilginq bir y6niine ddnelim. O da bu devirde ziyadesiyle geligmig olan Borno-Osmanh ticari mtinasebetleridir. Haddizatrnda, Borno'nun Trablus ile olan t" la. Hobtgittan md.c. V/I. s orhonlu, C., a.g.e., s.v1.,25.

121 24o. zlkbniverirapqt ticari kiilti.irel ve siyasi miinasebetlerinin tarihi gok daha Onceki asrrlara dofru gitmektedir. Fakat, Trablus'un btiyiik Tiirk denizcisi Turgut Reisi tarafindan fethi ile arhk Osmanh Sultanlarr bilfiil devreye girmigler ve bu miinasebetlerde daha aktif olmuglardrr. Bu arada Borno Sultanlarr, Osmanh Pagalarrna (Trablus Beylerbeyi), iyi niyetlerini tazeleyen mektuplar gondermeyi de ihmal etmemigler, hatta onlarla bir ittifak bile imzalamrglardrr(20). Trablus'un gok krsa bir zaman sonra miistakil "Beylerbeyilik" olmasr ve hele hele Osmanhlar'rn 7577'de Fizan'r ilhakr ile, Osmanh-Borno ticari miinasebetleri daha da geligmigtir. Borno Sultanlan, Osmanh sultanlarr ile daha rahat temas etrmek, hatta do$rudan do$ruya yazrgmak imkanlarrm bulmuglardrr. Gergekte, Osmanhlann Afrika'run gtiney bolgelerine, yani Fizan'a kadar ilerlemeleri ve o asrrlatda Orta Afrika'run en gtiglii devletlerinden biri olan Borno imparatorlufu ile srnrr komgusu olmalarr, dolayrsryla Orta Afrika'yr ta ilk ga$lardan beri Akdeniz ve Mrsrr'a, hatta Habegistan yoluyla Krzrl denize ba$layan tarihi Trans Sahara ticaret yollanmn Osmanhlann hakimiyeti alhna girmesi ve yol emniyetinin sa$lanmasryla bu ticari miinasebetler daha da geligmigtir. Unlii Ttirk seyyahr Evliya Qelebi'nin (1.61' ) bu ytinde ilging tesbitleri vardrr. Zfu+ Orta Afrikalmn iglerinden kopub gelen ve alhn tozu, kaliteli deriler, fildigi ve kolelerden oluqan bu ticari kervanlar, gok rahat bir gekilde mallarrm Akdeniz sahilleri ve Mrctr'a ulaghrmrg oluyorlardr@r). 20 la., Bomu Md. C. u. s.723. Hodgkin, T.a.g.e. A. er-ravabitli's-sakafiyye, Tunus, l98l, s. I l. 2r Evliya qelebi, Seyahatname, istanbul, 1938, C.X, s.72. at-tamimi. yeni islam TARiHi ve T'URtcle* l. 24! Grovann D'ananlaya giire bu ticarette aktif rol oynayan Tiirk tiiccarlarr da vardr. Hatta bu Tiirk tiiccarlan Borno Sultanhlrrun merkezine kadar bile gelmiglerdirg2). Bu izahlarrmrzrn drgmda, Mai idris Alloma devrindg Osmanh Borno miinasebetlerinin renkli bir yiinti daha vardrr. O da gerek Osmanh, gerek Borno Sultanlanrun bu ticari miinasebetlerinin geligmesi ve canh tutulmasr helq hele yol emniyetinin sa$lanmasr igin gdsterdikleri samimi gayretleirdir. iki hiiktimdar arasrndaki yazrgmalar bu gerqe$i biitiin agrkh$r ile ortaya koymaktadrr. Osmanh Sultanlart, ozellikle Trablus Pagalary Trans Sahara Ticaret yoll.urrun emniyeti, umumi istikrar ve huzurun sa$lanmasr, tiiccarlarm, seyyahlann tam bir giivence iginde gidip gelmeleri, konaklama yerlerinde mal ve can emniyetininsa! lanmasrnaqokdnemvermiglerdir.nitekim, Murad Han III'rn, ( ), Mai idris'e gdnderdif,t Arapga fermanlarda bu hususlara agrk, aqrk temas edilmig ve denilmigtir ki; "... hudut boylanm ve ileri karakollary koruyan, duraklama ve dinlenme yerlerini gozetip bekleyen hakim ve muhafizlara ulu hiikrniimiiz ve ytice emrimiz odur ki; Onlar, tliccarlar, seyyahlar ve hacrlann her ne suretle olursa olsun seyahat etnelerine mani olmayacaklardr. Yine Onlar, miiminlerin ve emniyet igin korunmug iilkemize srlrnmak isteyen gariblerin hiq bir surefle kargrsrnda durmayacaklardtr."(23) t2 Hodgkin, T.a.g.e. s.l4l, Grovanrn D'ananta, aslen Kalabarh (Nigerya) olup ( E) yrllan arasrnda yatamltr. Onun Kozmolrafya ve Colrafyaya aid eserleri vardrr. Demonologi (...geytan v.s. ilmi okkult bilgiler) ye btiyiik ilgi gostermigtir. Eserleri yayrnlanmrgtrr. ^^ " Ferman No, 149, Mithimme Deftcri, Bagbakanl* Argivi, ist. No, 30, s

122 242 0 ZEKEniVeriranqr Yine Borno Sultanhlrna aym tarihlerde giinderilen bir ikilci fermanda ise onun; yol, konaklama yerleri ve ileri karakollann emniyetini sallanmrg olduf,u; ve bu hususta duyulan takdir ve memnuniyet ise gu gekilde dile getirilmigtir; "... bundan daha iinemlisi ticaret kenranlanmn muntazam olarak gelip gitmelerinden, tiiccarlann gorak arazi ve giillerde sefer ebnelerinden, seyyah ve hacrlann bu genig ve iyi korunmug iilkemizde tamamen emniyet ve giiniil rahathg ile bir gehirden di$er gehre diledikleri gibi seyahat ehnelerini sa$lamak yolundaki emirlerimize uyulnasrndan hognud olduk..."(24) Trans Sahara ticaret yollarrmn emniyetinin btr gekilde sailanmasr, sadece ticari de$il, sosyal ve ktiltiirel mtinasebetlerinde geligmesi ve kuwetlenmesine yol agmrgtrr. Btiylece zengin miisliimanlar sadece ticaret yapma de$,il, hac vecibelerini de qok rahat bir gekilde yerine getirme imkamna kavugmuglardr. Bu ziyaretler onlann g6rgu ve bilgilerini arhrmada gok <inemli bir faktdr olmugtur. Zfta o ga$larda Trablus, Mrsrr, (Kahire) ve Orta Dolu'niin diser. gehirleri, bugriniin Paris ve Londurasr gibi idi. Buralan ziyaret eden.a'frikah hiikiimdar ve kabile reisleri qosu zaman i,ilkererine yeni bir dini heyecan ve fikirle dcintiyorlardr. 7- Osmanh Bomo Siyasi Miinasebetleri: Osmanh-Borno rntinasebetlerinin askeri ve ticari ycin_ lerini bu gekilde deserlendirdikten sonra, gimdi de gok daha Onemli olan siyasi yrinleri iizerinde de durmamrz herhalde yararh olacakhr. Haddi zatrnda diier bir krsrm Afrika iilkeleri gibi, Bornonun drg di.inya ile siyasi miinasebetleri uzun z F"r.- N6, l4g, Mtihimme Defteri,Bagbakanlrk Argivi, ist. s 'F{ YENi islam TARiHi ve TURKLER:I. 243 tarihi seyri iginde, daha ziyade Orta Afrika'mn Akdeniz'e agrlan bir nevi kaprsr nitelifinde ve bir liman gehri olan Trablus'la olagelmigtir. Bu hususlarda kiigtik ve fakat muka' yeseli bir araghrma yapan A. et-temimi bu miinasebetlerin tarihini gok daha ilerilere, hatta XItr. asra kadar giitiirmektedir@s). Ancak, Trablus'un Kanuni Sultan Stileyman devrinde fethi ve stratejik iinemine binaen krsa bir siire sonra hemen miistakil bir "beyler-beyilik" haline getirilmesi ve meghur Tiirk denizcisi Turgut Reis'in buraya Beylerbeyi olarak tayin edilmesinden sonta (1554)(26), artrk devreye bilfiil Osmanhlar da girmig oluyorlardr. Osmanhlar Trablus'a hakim olduktan sonra, giineye do$ru genigleme hareketine devam etmigler ve Fizan'a kadar da ilerlemiglerdir. Fizan'rn 7577'de Osmanhlara ilhakr ve burasrrun Osmanh idari taksimahna g6re bir "sancak beyligi" haline getirilmesi, Osmanh Borno miinasebetlerine yepyeni boyutlar kazandrrmrg ve Borno devleti igin nerede ise bir d6ntim noktasr olmugtur. Zira Bomo Sultanlan, O qatlarda Kuzey Afrika sahillerini tehdit eden ispanyol ve Portekizlilerden gok daha tite qa$dag dtinyamn en bi,iytik en gtiglii devlerini kurmug olan Osmanh imparatorlan ile kargr karsrya gelmig oluyorlardr. Di$ei taraftan Osmanhlann Fizan yoluyla Orta Afrika'ya niifuz ehneleri ile sayesinde Borno Sultanh$ iizerindeki baskrlarr daha da artmgtrr. O srralarda imparatorlu$un bagrnda III. Murad Han bulunmakta idi. Murad Han devri (Osmanh imparatorlu$unun duraklama 2sel-Temimi, A. er-ravabitlls'sakqfiyye et-miitebaditeh beyne Tfunus, 'u ve Libya va Vasat4 va Gorba Afrika, Tunus, 1981, s.ii. Sho*, S J. History o! the Ottoman Empire and Modern Turkqr, London, 1976, P.106. Meydat2 Larouse, Turgut Reis md. XII, s.320.

123 #l 24. ZEKERiYAKITAPqI devri olmasrna ra$nen) ayru zamand+ Osmanhlarrn Orta Afrika'da ulagabilecekleri en son yerlere kadar ulaqhklan bir devir olmugtur. Bilindi!{ gibi bu devirde Fizan sancak beyi olan Mahmud bey son derece cesaretli ve ahlgan bir adamdr. Sanca$rn idari merkezi olan Murzuk kasabasr ise btiyiik sahramn ortasrnda stratejik iinemi olan bir yerde kurulmugtu. Osmanh sancak beyi, Avrupa'da 6rne$ini srk srk giirdti[i'imiiz Osmanlt aktncr beyleri gibi Orta Afrika'ya do$ru ileri hareketine devam etti. iyi efitilmig disiplinli 500 kadar askeri ile Cad'a kadar ilerlemeye muvaffak oldu. Yerli kabileler, Osmanh askerlerinin kargtlanna grkma$a cesaret bile edememiglerdi. Fizan'rn dtigmesi ve Osmanhlarrn Qad'a kadar gelmeleri Borno Sultanlan igin gergekten de bir kaygr ve endige kaynair olmugtur. Fakat biitiin bu tabii geligmeler onlarr Osmanhlar'a katgr daha gergekgi, daha di.iriist ve samimi bir politika takip ehneye sevk etmigtir. Bu srralarda, Borno Sultanhirmn bagrnda yukanda da belirtildili gibi Mai idris bulunuyordu. Mai idris Alloma, Osmanh-Borno miinasebetlerini geligtirmek igin gok ciddi tegebbiislerde bulunmug ve bunda kelimenin tam anlamr ile baganh da olmugtur. Hatta onun devrinde bu miinasebetler en yiiksek seviyeye ulagmrg ve adeta bir altrn devrini yagamrgfir. Mai idris'in bu hususlarda gok daha uzak giiriigli.i hareket etti$i anlagrlmaktadrr. O bu mtinasebetlerin miismir olmasr, hatta bazr konularda prensip anlagmasrna vararak daha saf,lam bir zemine oturtulmasrm istiyordu. Onun igin Osmanhlann himayesi altrna girmekten bagka salim bir yol yoktu. Meseleye bu gekilde yaklagm4 Ona giire hem islam dininin hem de akrl ve manh$rn icabr idi. Osmanh Sultanla- *.* # YENi islam TARiHi ve TURKLERII I 245 rrmn destefini, himayesini temin etti$i takdirde kendisinin giiphesiz rakip htikiimdarlara (Meseli Moroko Sultanlarr) kargr gok daha gtiglti ve kuwetli hissedece$i gibi islam dini de, bdlgedeki rakip dinlere Ozellikle Hristiyanh$a kargr daha'qok guglii olacak ve Orta Afrika'run bir gok ilkel kabileleri arasrnda yerlegme ve yayrlma imkanrna kavugacakt. Borno Sultam bu samlmi duygulanru kuweden fiile grkarmak igin hemen harekete gegmigtir. o ga! arda adet olduiu tizere HilAfet merkezine (istanbul) krymetli hediyelerle birlikte bir elgi ve bir de mektup g6ndermigtir. Mektupda onun iyi niyet ve samimi duygulan yamsua isl6m diinyasr halifesine inkryadr ba$hhfr dile getirilmigtir. Mai idris:in mekfubunun asrl mefiri heniiz gtin rgrf.rna gkarrlmamrghr. De$il bu sciz konusu mektuplar, hafta genig manada Osm anh-b iirn o mi,inasebetleri i.izerinde ne yazrk ki Tiirk tarihgilerinden daha Qok yabano tarihgiler durmakta ve bir krsrm yayrnlar yaprlmaktadrr. Milli tarih nosyon ve kiilttiriimiizden go$u kere mahrum olan bu yazarlann meselelerd bakrg agrlan farkh oldu!'u gibi yorumlan da sathi ve tutarsz olmaktadrr(27). Mamafilu o sualarda cihangir Osmanh impat'atorlu- $u'nun bagrnda tr!, Murad Han bulunmakta idi. (1574-lSgS). Tiirk Hakamrun Mai idris'e gdnderdisi fermanlar incelendilinde Borno Sultammn mektubunun muhtevasr hakkrnda daha yeterli bilgiler elde etmemizkolay olmaktadrr. Osmanh-Borno mtinasebetlerinin boyutlarr hakkrnda krymetli fikirler veren s6z konusu mektupda iki iilke arasrndaki siyasi ve sosyal konulara da temas edilmietir. Bunlar arasrnda; Oe- 27 Bu hususlarda bkz. Hodgkrn,T. Nigerian prespecttrves, oxford, 19i5. Humvick, J.O. ve Martin, B.G, nin qegitli eserleri.

124 246 0z$K$niVerire'nqt manh-borno ticari niinasebetleri, orta Afrika'yr Akdeniz'e i"gfuy* Trans'sahara ticaret yollanmn emniyeti' bir ktsrj aiegti silahlann yardrmr ile Borno Suttanh$mn daha da giiglendirilmesi,'lvf"i iatis'in gewe hiikiimdarlan ile olai mtinasebetleri ve ishm Dininin siyah krtada yaflmasr gibi dahabir nice dnemli konular yer almakta idi: Mektupda yer almayan ve fakat Borno elgisinin gifahi olarak urrunigi bir ko"u daha vardrr ki' o da muhtemelen Osmanhlarrn Fizan Borno srmrlanndaki bir kag Onemsiz kalenin, Ozellikle Kran kalesinin Mai idris'" brrakrlmasr idi: Mai idris'in elqisi ve mektubu' HilAfet merkezinde Osmanh Sultanlan ve devlet adamlarr tarafindan bnyiik ilgi' go;uu,ttt. Zfua Afuika'nrn ig hsrmlarrndan belki de ilk defa ["t"r, itiyt" bir elgi ve mektup aym zamanda Osmanh Sultanlanntn gan ve giihretlerinin nerelere kadar uzandrfam giisteriyordu. Osmanh Sultammn giinderdif,i Fermanlarda ilfui ia.it hakkrnda kullandrlr ifadeler' ona giisterilen derin ilgi, iltifat ve htisnti kabul bize gok ilgrng fikirler vermekteiir. nilaigi-i" kadarr ile osmanh diplomasisinde, bir bagka hiikiimdarhakkrndabukadargiizelvesoyluifadelerkullarulan fermanlara gok ender rastlanmaktadrr' Bunda giiphesiz Mai idris'in dini biitiin bir miisliiman ve Osmanhlara kargt tavrvehareketlerindesonderecesamimibirhiiktimdarolmaslnndadnemlitesirlerivardrr.meselibufermanlannbirinde Mai idris'e hitaben giiyle denilmektedir; "Bu ulu sultani fermammrzr ve yiice soylu hakam hitabrmrzr, gok kerim, gok giiglii, gok soylu, gok yiice' gok olgan, gazive mticahidlere her z'unan yardrm eden' hiikiima"r.ru sultanlara deste[ini esirgemeyen ve 9u anda Borno vilayeti valisi olan Emir Melik idris'in yiice katna giinderiyo-! l i j.t yeni islam TARiHi ve t'unrlent I c 247 ru2, Allah onu saadet nimetinde daim ve gayesinde muvaffak krlsrn..."(28). Mai idris'in mektubu, iki iilke ve htikiimdar arasrnda ifade etti$i derin mana ve fonksiyonu hakkrnda Tiirk Sultamn fermamnda aynen giiyle denilmektedir; "$iiphesiz sizin soylu mektubunuz nice biiyiik sultanlarrn iltica ettisi ve nice soylu hakanlann intisabr ile iftihar duydu$u ulu kahmrza ulagh. Onunla, biz hagmet meablarrna kargt agm bir sevgi ve kuwetli bir baf,hhk ihtiva etti[l aramrzdaki dostluk temellerini kuwetlendirmek sevgi ve sadakat batlarrru giiglendirmek arzusunda oldu$unuz ytice huzurumda malum olmugtur. Arhk bundan b<iyle biilgeniz sakinleri, hacrlar, tiiccar kafileleri ve seyyahlardan kim dilerse bizim iilkemizde istedi$i gibi diledifi yerlere seyahat edebilecektir. Bu aramrzdaki dostlu$un daha da olgunlagmasrna bir sebeb oldulu gibi birlik ve beraberli$in daha da giiglenmesine bir vesile olacakhr..."(2e). Mektubda yer almayan ve fakat Borno elgisinin Osmdnh saray erkamna gifahi olarak arzettiti bir konu daha vardu. O da Osmanhlarrn yukarda da gegtigi grbl Fizan- Borno srnrmdaki bir kaq kalenin, <izellikle Kran kalesinin Mai idris'e brrakrlmasr meselesi idi. Mai idris'iru Kran kalesinin Osmanhlardan bogaltrlmasr ve kendisine teslim edilmesini istemesinin gegitli sebepleri vardr. Bunlardan birincisi, Fizan sanca$rrun dzellikle merkezi olan Murzuk'u (Btiyiik Sahra'mn ortasrnda bir yerdir), miistahkem bir mevki yapan Osmanhlardan son derece qekinen Sultamry buradan sevk ve idare edilecek Osmanh akrnlan ile bir gi,in kendi tilkesinin tt F"rrn- No, 494, Mtlhimme Dejterl, Bagbakanhk Argivi, lst. No, 30, s t9fr.r* no,494.,l It

125 '&l a8 tzekeniverirarql de istila edilebilecef,inden gekinmig hatta korkmug olmasrdrr. Nitekim daha dnceki sayfalarda hsmen izah edildi$ gibi, o devirlerde Fizan sancak beyi olan Mahmud Bey, pek de fazla olmayan bir askeri birlikle Cad golii yakrnlanna kadar gelmig ve kimse ona mukavemet etneye dahi cesaret edememigti. Bir difer ihtimal ise Trans Sahara ticaret yolunun emniyet ve gi,ivenli$inin sa$lanmasrnda Osmanhlara azami yardrm ve destekte bulunmakhr. lvlamafih her ne suretle olursa olsury toprak konusunda Ttirk t6,re ve adetleri gere- $ince gok hassas olan Osmanh Sultanlan gibi Murad Han da bu isteii kesinlikle reddehnig ve aynen g6yle demigtir; "...$iiphesiz ne ulu ecdadrmrzrn ne de bizim de$il, ellerinde bulunan kalelerden birini hafta hiikiim ve idare-- leri albnda bulunan topraklardan bir kangrnr bile bagkasrna vermek adetimiz degildir... Imdi bu ytice femammrz size ulagh$nda, daha tinceden hiikmiiniiz alhnda bulunan yeileri idare etmeye ve hudutlannrzr korumay& sizden beklenen cihad, fakir zavalh ve garibanlann lglerini yoluna koymaya, onlara hert iirlii yardunda bulunmaya devam ediniz."(39 8- O smanh-b orno F qmanlanntn 6 z ellikleri : Bu fermanlar o gaslarda miislilman iilkelerin baghca ilim ve haberlegme dili olan Arapga ile yazrlmrghr. O gaslarda ahgrlmrg oldu$u tizere bir krsrm siislii ibareler ve mutantan kelimelerle yazrlmrg olmasrna rafmen iislubu son derece basit ve sadedir. Bagbakanhk Argivi (istanbul) 29 nolu mtihimme defterinin 2lL2l4 ve sayfalannda bulunmaktadrr. Gergekte Bomo sultanh$na hitaben iki ferman 3o Fr-- no YENi islam TARiHi ve ttirn gr: I r 219 gonderilmigtir. Fermanlann ikisini tarihleri aynr oldu$u glbl muhtevalan, temas efti$i meseleler, hatta qok az farkla mutantan kelimeler bile nerede ise aynrdrr. Bu fermanlar defterde 494 ve 496 rakamlan ile kayrth olup, her ikisi de 22, Rebiu'l-ewel, 985, yani 9. Haziran. 152 tarihlerini tagrmaktadrr. Ustelik bu tarihler Mai idris'in saltanat devri ile mutabakat halinde olmasr aynca dikkatimizi gekmekte ve ona yazrldrtrna dair hig bir giiphe brrakmamaktadrr. O halde bir de$il de niqin iki ferman gonderilmigtir? En iyimser bir ifade ile her halde meselenin tinemini tekid ve hilafet merkezinin bu hususlardaki gdrtig ve tavsiyelerinin hiq bir gekilde def,igmiyece$ini vurgulamak igin olsa gerektir. Pek tabii olarak diplomatik bir dille kaleme ahnan bu ferman, Osmanh-Borno mtinasebetleri hakkrnda kdklti fikirler verdi$i gibi iki tilke arasrndaki bir krsrm kiikli,i meselelere temas, hatta aydrnlatmasr bakrmrndan da gtiphesiz iinemli tarihi bir belge nitelisindedir. Fermanlarrn temas ettiti meselelerle, yukanda krsmen beyan edilditi gibi esasen onlarr herhangi bir yoruma ihtiyag brrakmayacak kadar agrktrr. Osmanh drg politikasrmn Orta Afrikaya ve dzellikle miisltiman Sultan Mai idris Alloma'ya ne kadar 6nem verdif,ini agrkga ortaya koymugtur. Hilafet merkezi (istanbul)dan binlerce kilometre uzakhkta ve imparatorluk hudutlan drgrnda kalan Orta Afrika iilkeleri ile o giiniin gartlan ve vasrtlarr ile bdylesine samimi ve dostane iligkiler kurabilen Osmanh drg politikasr her haliikarda takdir edilmelidir. Diler taraftan Mai idris'in cihan Padigahr ve islam-diinyasrrun yegane temsilcisi ve hallfesi tarafindan kabul edilmesi ve biiyiik iltifatlanna nail olmasr, ona yakrn

126 F,l 250 c ZBKEniVarirenqr gevresi ve kendi halkr arasrnda duyulan saygr ve sevgiyi daha da artrrmrgtrr. O adeta bir halk kahramanr olmuj ve kendisine izhar edilmek istenen bu kollektif ve samimi duygularrn cogkun bir ifadesi olarak giirler, ttirki.iler (muslim prise songs) siiylenmigtir. Devrin tarihgisi ve aynr zamanda sarayrn bag imamr3t biiyi,ik vakaniivis iu" Fartuva kendisi de dahil mtisliiman halkrn duydu$u bu biiytik heyecanr aynen gu gekilde dile getirm&t"air; "Diinyada babamrz (idris Alloma) gibi bir hiikiimdar da_ ha giirdiiniiz mii ki,... istanbul,un hakimi, islim diinyasrmn halifesi, Osmanh tahhmn sultam onun sevgisini kazanmayr murad etsin. Onun destesi ve arkadagl$rna duyduiu derin anaup dile getirsin! (gtiphesiz ondan bagka biiyle bir kimse yoktur.)'(32) SOMIQI Borno Sultan; Mai idris Alloma'run elgi vi mektubu_ nun hilafet merkezine geldigi srralarda, yukanda da yer yer belirtildi$i gibi osmanh imparatorru$u'nun bagrnda in. Murad bulunuyordu. Murad Han devri (1574_l,5gi)ki 21 yrl (two dacads) stirmiigtiir, imparatorlufun duraklama devri idi. Devlet iglerinde saraydaki kadrnlarr tesirleri biiytik 6lgiide artmrg ve devlet otoritesi bir hayli sarsrlmrgtr. Cihan imparatorluiu yavag yavag g6ktintiiye dolru gibnekte idi. Igte ve saraydaki bu timitsizlik ve kiihi geligmeler ras*er1 Imparatorlu$un hala gok dinamik bir dre politika takib cettiii ve devletin en kiigik menfaatlerini bile korumaya azimli olduiu gdriilmektedir. Ozellikle bu durum, i-puru_ 3l Clark, B.p. a.g.e. s.20. " Clark. P.P. a.g.e. p.7o-71. i 1 t { \?,t t d iti I ;t ll YENI islam TARiHi ve TUNTTNN: I r 251 torlufun giineyinde bir nevi yumugak karmnr (hinterland) olugturan bugiinkti Nijerya Nijer, Ca4 Sudaru Habegistan ve batda Moroco gibi daha ziyade Orta Afrika tilkelerinde kendisini gok daha bariz bir gekilde g6stermektedir. Bu konularda krsa bir yorum yapan S.j. Show, III. Murad Flan'rn Batr ve Orta Afrika'da geligtirdi$i bu yeni politika ile Portakizin kraliyet ve deniz giiciine buralarda son verdi$ini ifade etmekle kalmamrg, daha da ileri giderek, O'niin ispanya'da yrkrlmrg olan islam hakimiyetini yeniden ihya etrnek gayesini giittiigiinti stiylemigtit(33). Murad Han ve Mai idris Alloma hiikiimdarhklan srrasrnda alf,n devrini yagayan Osmanh-Orta Afrika miinasebetleri bu iki hiikiimdann vefatrndan sonra suratla gerilemeye baglamrghr. Borno devleti de dzellikle Mai idris Alloman\n vefahndan sonra da$rlmaya ytiz tutnnugtur. Bundan sonta Osmanhlann Orta Afrika ve Bah Akdeniz siyaseti bagka bir mahiyet arz eder ki o bizim incelememizin drgrnda kalmaktadrr. Buraya kadar yazdrklanmrzdan sonra, gu krsaca ifade edilmelidir ki: XVI-XV[. asrr Osmanhlann Orta Afrika ile olan sosyal ve ekonomik ve hele askeri miinasebetleri haklanda saruldrsrndan tazla ham malzeme bulunmaktadrr. Bunlann daha etrafh ve aynnfih bir gekilde de$erlendirilmesi hem Osmanh hem de bugiinkti Nijerya Nijer, Cad, Sudan ve Habegistan gibi kiigrk, biiyiik daha bir gok devletin karanhkta kalmrg olan tarih sayfalanrun da aydrnlahlmasr olacakur. 33 Sho*, S.J. a.g.e. s it seemed possible that Murad might try to restore Islamic rule to Spain as well.