Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 53, Eylül 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 53, Eylül 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Dr. Fatih GÜRSES Uludağ Üniversitesi, İnegöl İşletme Fakültesi, Yönetim Bilişim Sistemleri Bölümü fatihgurses@uludag.edu.tr Doç. Dr. Mehmet ÇINAR Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonometri Bölümü mcinar@uludag.edu.tr TÜRKİYE DE VATANDAŞLARIN E-DEVLETİ BENİMSEMESİ: AMPİRİK BİR ANALİZ 1 Öz E-Devlet, günümüzde kamu yönetiminde yükselişe geçmiş olgulardan biridir. Türkiye artık bir tercih olmaktan çıkan bu olguya kayıtsız kalamamış ve özellikle 2000 li yıllardan itibaren Avrupa Birliğine uyum sürecinin de etkisiyle e-devlet proje ve uygulamalarına hız vermiştir. Bununla birlikte, e-devlet sadece teknik değil, sosyolojik ve psikolojik bir olgudur. E-Devletin başarısı için sarf edilen bu çok boyutlu çabaların sonuç vermesi ve büyük yatırımlar yapılan e-devlet projelerinden arzu edilen sonuçların alınabilmesi için e-devletin kullanıcılar tarafından benimsenmesi gerekmektedir.bu bağlamda, bu çalışmanın amacı, Bursa Büyükşehir Belediyesi örneği bağlamında, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ölçeğinden yararlanarak, Türkiye de vatandaşların e-devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörleri analiz etmektir. Ampirik araştırmanın bulgularına göre, performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki faktörlerinin vatandaşların ve yöneticilerin e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyetleri üzerinde herhangi bir anlamlı etkisi bulunmamaktadır. Yine, e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyet ile kullanım davranışı arasında anlamlı bir ilişki bulunmamakta- 1 Bu makale, Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından KUAP(İ)-2015/31 numaralı proje kapsamında desteklenen Türkiye de Yerel Yönetimlerde Yöneticiler ve Vatandaşlar Perspektifinden E-Devlet in Benimsenmesi: Bursa Büyükşehir Belediyesi Örneği adlı doktora tezine dayanmaktadır. Desteklerinden ötürü Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne teşekkür ederiz.

2 dır. Bununla birlikte, kolaylaştırıcı koşullar faktörü vatandaşların e-devleti kullanım davranışı üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkiye sahiptir. Anahtar kelimeler: E-Devlet, E-Devletin Benimsenmesi, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi, Yapısal Eşitlik Modeli, Türkiye. CITIZENS E-GOVERNMENT ADOPTION IN TURKEY: AN EMPIRICAL ANALYSIS Abstract Today, e-government is becoming an increasingly important phenomenon in public administration. Turkey has not been indifferent to this phenomenon which is no longer an option; and with the impact of European Union accession period especially since 2000s, Turkey has accelerated the e-government projects and applications. Nonetheless, the e-government phenomenon is not only technical but also sociological and psychological one as well. In order to get the desired results from the multi-dimensional efforts for successful implementation of e-government and from big investments on e-government projects, the e-government should be adopted by its users.within this context, the aim of this study is, with the help of Unified Theory of Acceptance and Use of Technology (UTAUT), to analyze the factors effective on the adoption of the e-government by the citizens in Turkey in the case of Bursa Metropolitan Municipality. According to the results of the empirical research, performance expectancy, effort expectancy and social influence had no significant effect on citizens behavioral intention to use the e-government. Moreover, there was no significant relationship between the behavioral intention and usage behavior to use the e-government for the citizens. However, the facilitating conditions factor had a positive and significant impact on the e-government usage behavior of the citizens. 461 Keywords: E-Government, Adoption of E-Government, Unified Theory of Acceptance and Use of Technology, Structural Equation Model, Turkey. 1. GİRİŞ E-Devlet, kamuda bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) kullanımına vurgu yapan geniş kapsamlı bir kavramdır. Kamu sektöründe e-devletin hayata geçirilmesiyle etkin ve verimli hizmet sunumu, kamu harcamalarında tasarruf sağlanması, kırtasiyeciliğin azaltılması, kamu hizmetlerine 7-24 erişimin sağlanması, şeffaflık, hesap verebilirlik ve katılım temelli uygulamaların yaygınlaştırılması, kamu kurumları arasında bütünleşmenin sağlanması ve kamu kurumları ile paydaşları arasında işbirliğinin geliştirilmesi gibi faydaların ortaya çıkması beklenmektedir. Esasen, söz konusu beklentilerin dünya genelinde gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerin reform gündemleriyle benzeştiği ve bu yüzden de, e-devletin günümüzde ülkelerin idari reform gündemlerinin önemli bir boyutunu meydana getirdiği ifade edilebilir. Türkiye de artık bir tercih olmaktan çıkan e-devlet olgusuna kayıtsız kalamamış ve Avrupa Birliği ne uyum süreci gibi unsurların da teşvik ve yönlendirmesiyle 2000 li yıllardan itibaren ülkemizde çeşitli e-devlet proje ve uygulamaları hayata geçirilmeye başlanmıştır. MERNİS, UYAP, VEDOP, PolNET, YerelNET, YERELBİLGİ ve e-devlet kapısı gibileri Türkiye de

3 başarılı bir şekilde uygulamaya koyulan e-devlet proje ve uygulamalarından bazılarıdır. E- Devletin başarıya ulaşması için şüphesiz siyasal, yasal, mali ve teknik boyutta pek çok başarı faktörünün yerine getirilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, e-devlet sadece siyasal, yasal, mali ve teknik boyutlardan ibaret değil; aynı zamanda sosyolojik ve psikolojik boyutları da bulunan bir olgudur. Bu bağlamda, e-devlet projelerinden arzu edilen sonuçların alınabilmesi ve e- devletin gerçek manada başarıya ulaşabilmesinin yolu kullanıcılar tarafından benimsenmesinden geçmektedir. Nihayetinde, e-devlet projeleri ve uygulamaları kullanıcılar tarafından benimsenmedikçe bir anlam ifade etmeyecektir. O nedenle, e-devlet literatüründe son dönemde e-devletin benimsenmesi çalışmaları önemli bir yer edinmiştir. Bu çalışmada e-devletin benimsenmesi konusuna odaklanılmıştır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, Bursa Büyükşehir Belediyesi (BBB) örneği bağlamında, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ölçeğinden yola çıkarak, Türkiye de vatandaşların e- devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörleri analiz etmektir. Bu bağlamda, çalışmada öncelikle e-devletin benimsenmesine dair literatür ele alınmış; devamında ise ilgili literatürde öne çıkan bir model görünümünde olan BTKKT den hareketle Bursa örneğinde vatandaşların e- devleti benimsemesi üzerine etki eden faktörlerin neler olduğuna ilişkin ampirik araştırmaya yer verilmiştir. Çalışmada, BTKKT ölçeğinde yer alan performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki, kolaylaştırıcı koşullar bağımsız değişkenleri ile davranışsal niyet ve gerçek kullanım (kullanma davranışı) bağımlı değişkenlerinden yararlanılarak geliştirilen hipotezler, teorik modelleri analiz etme noktasında önemli avantajlara sahip bir istatistiki yöntem olan yapısal eşitlik modeli kullanılarak test edilmiştir. Bulgular göstermektedir ki performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki faktörlerinin vatandaşların e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyetleri üzerinde herhangi bir anlamlı etkisi bulunmamaktadır. Yine, e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyet ile kullanım davranışı arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Öte yandan, kolaylaştırıcı koşullar faktörünün ise vatandaşların e-devleti kullanım davranışı üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkisi bulunmaktadır. 2. TEORİK ARKAPLAN 462 Kurumlarda kağıt tabanlı iş süreçlerinin aksine BİT araçlarını kullanmak, özellikle de uzmanların ve yöneticilerin çeşitli donanım ve yazılım ürünleri ile doğrudan etkileşim içerisine girmesini zorunlu kılmaktadır. Ancak, kullanıcılar önemli performans artışları yaratması beklenen BİT leri çoğunlukla kullanmak istemeyebilirler. İnsanların belirli bir teknolojiyi kullanmayı neden benimseyip neden reddettiğini anlamak, bilgi ve iletişim teknolojileri araştırmalarının merkezinde yer alan ve ispatı zor konulardandır (Davis vd., 1989: 982). Fakat, kişilerin BİT leri kullanmayı neden benimseyip neden reddettiğini anlamak kurumlara büyük yararlar sağlayacaktır. Bu yüzden, teknolojinin benimsenmesi konusu, yeni bir teknolojinin söz konusu olduğu her alanda önemli hale gelmiş bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Teknoloji benimseme literatüründe bireylerin muhatap oldukları herhangi bir teknoloji karşısında ortaya çıkan beklenti, algı, tutum ve niyetleri bir takım teori ve modeller yardımıyla ölçülmeye çalışılmaktadır. Sosyal psikoloji alanında yer alan bir takım teorilerden hareketle ortaya atılan söz konusu teknoloji benimseme teori ve modelleri yeni bir teknolojinin söz konusu olduğu neredeyse her alana (www, e-ticaret, ofis sistemleri, e-posta, mobil teknoloji ve uygulamalar, internet, e-devlet vb.) uygulanmaktadır. Teknoloji benimseme alanında ortaya koyulan bu modellerin öncüsü ise Davis in 1986 yılında bilgisayar kullanım davranışını açıklamak için gerekçeli eylem teorisinden (GET) hareketle ortaya koyduğu Teknoloji Kabul Modeli (TKM) dir. TKM, kullanışlılık algısı (perceived usefulness) ve kullanım kolaylığı algısı (perce-

4 ived ease of use) bağımsız değişkenleri ile kullanıcıların bilgisayara dair tutumları, niyetleri ve gerçek kullanım davranışı gibi bağımlı değişkenler arasındaki nedensel bağları ortaya koymayı amaçlayan bir modeldir (Davis vd., 1989: 983). İlgili literatürde ilerleyen dönemlerde teknoloji benimseme alanında TKM den başka model ve teoriler de geliştirilmiştir. Bu model ve teorilerden öne çıkanları Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli (KBKM) (Thompson, Higgins ve Howell, 1991), Motivasyonel Model (MM) (Davis, Bagozzi ve Warshhaw, 1992), Teknoloji Kabul Modeli ve Planlı Davranış Teorisi Birleştirilmiş Modeli (B-TKM-PDT) (Taylor ve Todd, 1995), Teknoloji Kabul Modeli 2 (TKM2) (Venkatesh ve Davis, 2000), Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (Venkatesh vd., 2003), Teknoloji Kabul Modeli 3 (TKM3) (Venkatesh ve Bala, 2008) ve Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi 2 (BTKKT2) (Venkatesh, Thong ve Xu, 2012) olarak sıralanabilir. Teknoloji benimseme alanında TKM den sonra ortaya koyulan bu modellerin bir çoğu, teknoloji benimseme ve sosyal psikoloji alanında yer alan genel benimseme teori ve modellerinden değişken ilave etmek suretiyle meydana getirilen entegre modellerdir. Bu modellerden BTKKT ise, kapsayıcılık ve açıklayıcılığı ile diğerlerine nazaran bir adım daha öne çıkan ve alanda kullanımı giderek yaygınlaşan bir entegre model görünümündedir. BTKKT, Venkatesh ve arkadaşları (2003: 425) tarafından sekiz adet benimseme ve teknoloji benimseme teori ve modelinden (GET, Planlı Davranış Teorisi, Yeniliklerin Yayılımı Teorisi, Sosyal Bilişsel Teori, TKM, KBKM, MM, B-TKM-PDT) hareketle meydana getirilmiştir. BTKKT, TKM nin kullanıcı davranışlarını açıklamada yetersiz kaldığı ve modelin öngörü kapasitesinin artırılmasının zor olduğu eleştirileri sebebi ile geliştirilmiş bir modeldir (Yang vd., 2012: 130). 463 BTKKT ye göre, davranışsal niyet performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki değişkenleri tarafından belirlenmekteyken; kolaylaştırıcı koşullar ve davranışsal niyet değişkenleri de kullanım davranışı üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Ayrıca, cinsiyet, yaş, tecrübe ve gönüllülük gibi değişkenlerin de söz konusu değişkenler arasındaki ilişkide moderatör etkisi bulunmaktadır. BTKKT bünyesinde yer alan ve davranışsal niyet ve gerçek kullanım bağımlı değişkenleri üzerine etkisi olan performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki ve kolaylaştırıcı koşullar bağımsız değişkenleri şu şekilde açıklanabilir (Venkatesh vd., 2003: ): Performans beklentisi, bireyin sistem kullanımı sayesinde iş performansına ilişkin kazanç sağlayabileceğine dair sahip olduğu inançtır. Çaba beklentisi, kullanıcıların söz konusu teknolojinin kullanımı noktasında çok fazla çaba sarf edip etmeyeceklerine dair sahip oldukları kanaatleridir. Sosyal etki, kişilerin kendisi için önemli olan kişilerin ve referans aldığı grupların sistem kullanımına ilişkin görüşlerini dikkate alma derecesidir. Kolaylaştırıcı koşullar, kişinin kendisini sistem kullanımı noktasında yetkin (bilgili ve tecrübe sahibi) hissetmesi; kullanıcıların yeni sistemin değerleri, ihtiyaçları ve geçmiş tecrübeleriyle uyumlu olduğunu düşünmesi ve halihazırsa sistem kullanımını destekleyen organizasyonel ve teknik yatırımların var olduğuna inanmasıdır. BTKKT, çeşitli sınırlılıklarına rağmen ilgili literatürde kullanımı giderek yaygınlaşan, teknoloji kabulünde gelecek vaat eden çalışmalar arasında yer almaktadır. İlgili literatürdeki sekiz önemli teori ve modelden meydana getirilmiş iyi bir entegre model olması; gerçek dünya-

5 dan geniş bir veri seti ile test edilmiş olması; alandaki en kabul görmüş model olan TKM den kolaylaştırıcı koşullar ve sosyal etki değişkenleri itibariyle ayrılması ve bu yönüyle TKM ye üstünlük sağlaması (Im, Hong ve Kang 2011:2) ve diğer teori ve modellerle kıyaslandığında daha yüksek bir açıklayıcılık yüzdesine (%70) sahip olması (Venkatesh vd., 2003: 425) gibi gerekçelerden hareketle bu çalışmada e-devletin benimsenmesi üzerine etki eden faktörleri belirlemek için BTKKT den yararlanılmıştır. 3. AMPİRİK ARAŞTIRMA 3.1. Araştırmanın Amacı Devletler çeşitli zorlukları aşarak e-devlet projeleri ve uygulamalarını yaşama geçirmiş olsa bile, bu projeler ve uygulamalar kullanıcılar tarafından benimsenmedikçe, e-devletten beklenen faydaların ortaya çıkması ve büyük yatırımlar gerektiren girişimlerin geri dönüşünün alınabilmesi mümkün değildir. O nedenle, e-devletin kullanıcılar tarafından benimsenmesini etkileyen faktörlerin neler olduğunun belirlenmesi önem arz etmektedir. Bu doğrultuda, bu çalışma, Bursa Büyükşehir Belediyesi örneği bağlamında, BTKKT ölçeğinden yararlanarak, Türkiye de vatandaşların e-devleti benimsemesi üzerine etki eden faktörleri belirlemeyi amaçlamaktadır Araştırmanın Metodolojisi Çalışmada veri toplama aracı olarak anket tekniği kullanılmıştır. Veri toplama aracı, Venkatesh ve arkadaşlarının (2003) BTKKT ölçeğinin Türkçe ye uyarlanmasından elde edilmiştir. Söz konusu ölçek, yedili likert tipi sorulardan oluşan ve birden fazla faktörü içeren bir ölçek olup, katılımcılara tarihleri arasında uygulanmıştır. Ölçekte katılımcıların demografik bilgilerine ilişkin sorular ve çeşitli faktörler altında yer alan 22 adet likert tipi soru yer almaktadır. 464 Çalışmada araştırma evreni Bursa Büyükşehir Belediyesi olarak belirlenmiştir. Evrenin Bursa olarak belirlenmesinde veri toplama kolaylığı gibi pratikten kaynaklanan nedenler etkili olmuştur. Örneklem sayısının belirlenmesinde %95 güvenilirlik seviyesinde gerekli olan sayı (384 kişi) dikkate alınmıştır (referans değer için bkz. Saruhan ve Özdemirci, 2011: 144). Örneklemin homojenliğini temin için öncelikle katmanlı örnekleme metodu, devamında ise kotalı örnekleme metodundan birlikte yararlanılmıştır. Sorunlu anket formları da ayıklandıktan sonra son durum itibariyle 605 adet anket formu analize tabi tutulmuştur. Çalışmada hipotez testi için, son yıllarda özellikle sosyal bilimlerde önemi ve kullanılma sıklığı giderek artan bir yöntem olan yapısal eşitlik modeli - YEM (structural equation modeling) (Şimşek, 2007: 1) kullanılmıştır. YEM çalışmalarında modelin bütününe ilişkin değerlendirme yapabilmek için Uyum İyiliği Ölçütleri (Goodness of Fit Measures) kullanılmaktadır (Şimşek, 2007: 13). Uyum iyiliği ölçütleri, ölçeğin bir bütün olarak kabul veya reddedilmesinin kararının verildiği aşamadır. Yapısal eşitlik çalışmalarında bu ölçütlerden en çok kullanılanları Ki-Kare/Serbestlik Derecesi (CMIN/DF), İyilik Uyum İndeksi (GFI), Karşılaştırmalı Uyum İndeksi (CFI) ve Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü (RMSEA) gibileridir (Ayyıldız ve Cengiz, 2006: 77). Yapısal eşitlik çalışmalarında uyum iyiliği değerleri beklenen sonuçları vermediğinde ise düzeltme indekslerine (modification indices) başvurulabilir. Aşağıda Tablo 1 de her bir uyum iyiliği ölçütü için kabul değerlerine yer verilmektedir. Tablo 1: Uyum İyiliği Ölçütleri İçin Kabul Değerleri CMIN/DF GFI CFI RMSEA Kabul İçin Kesme Noktası

6 3.3. Araştırmanın Hipotezleri Çalışmada BTKKT den hareketle şu hipotezler test edilmiştir: H1: E-Devleti kullanmaya yönelik performans beklentisi ile davranışsal niyet arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. H2: E-Devleti kullanmaya yönelik çaba beklentisi ile davranışsal niyet arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. H3: E-Devleti kullanmaya yönelik sosyal etki ile davranışsal niyet arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. H4: E-Devleti kullanmaya yönelik kolaylaştırıcı koşullar ile kullanma davranışı (gerçek kullanım) arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. H5: E-Devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyet ile e-devleti kullanma davranışı (gerçek kullanım) arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. EK 1 de araştırma modeli ve model kapsamında yer alan hipotezleri bir bütün olarak görebilmek mümkündür Araştırma Verilerinin Analizi Araştırma verilerinin analizi için SPSS 22.0 ve AMOS 22.0 paket programları kullanılmıştır. Buna göre öncelikle araştırma örneklemine ilişkin tanıtıcı bilgilere yer verilmiştir. Devamında, geçerlilik çalışmaları kapsamında Türkçe ye uyarlanan BTKKT ölçeğinin yapı geçerliliği doğrulayıcı faktör analizi ile; güvenirliği ise Cronbach ın alfa (α) korelasyon katsayısı hesaplanarak test edilmiştir. Çalışmada, AMOS programı vasıtasıyla gerçekleştirilen doğrulayıcı faktör analizinde (geçerlilik analizi), ölçeğin bir bütün olarak Uyum İyiliği Ölçütleri ne ilişkin tabloda verilen uyum iyiliği değerlerine uygunluğuna ve her bir faktörde yer alan soruların faktör yüklerinin dengeli dağılıp dağılmadığına bakılmıştır. SPSS programı vasıtasıyla gerçekleştirilen güvenirlik analizinde ise, Cronbach alfa değerinin her bir faktör için 0,7 değerinden büyük olup olmadığına bakılmıştır. 465 Örneklemin Betimlenmesi Tablo 2 den görüleceği üzere araştırma örnekleminin cinsiyet açısından dengeli bir dağılım gösterdiği; yaş grupları itibariyle örneklemin yaklaşık %80 inin yaş aralığında olduğu; eğitim düzeyi itibariyle örneklemin % 54,9 unun en son mezun oldukları okulun lise, %37,2 sinin ise üniversite olduğu dolayısıyla örneklemin %90 dan yüksek bir kısmının lise ve üzeri düzeyde eğitime sahip bir kitle olduğu; gelir düzeyi itibariyle ise örneklemin %60 ının 2000 TL altında bir gelire sahip olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan, örneklemin %45 inin 3-10 yıl arasında, yarısından fazlasının da 10 yılın üzerinde bilgisayar kullanım tecrübesine sahip olduğu; örneklemin %46 sının 3-10 yıl arasında, %49 unun da 10 yılın üzerinde bir süredir internet kullandığı anlaşılmaktadır. Tablo 2: Örneklemin Demografik Özellikleri Frekans (n) Yüzde (%) Cinsiyet Kadın ,9 Erkek , , ,9

7 Yaş , ,4 55 ve üzeri 32 5,3 İlkokul 17 2,8 Ortaokul 25 4,1 Eğitim Düzeyi Lise ,9 Lisans ,2 Y. Lisans 4,7 Doktora 2, TL arası , TL arası ,0 Gelir Düzeyi TL arası , TL ve üzeri ,5 0-1 yıl arası 8 1,3 Bilgisayar Tecrübesi 1-3 yıl arası 19 3, yıl arası ,3 10 yıldan fazla ,2 0-1 yıl arası 8 1,3 1-3 yıl arası 19 3,1 İnternet Tecrübesi 3-10 yıl arası ,4 10 yıldan fazla ,1 Toplam ,0 Geçerlilik Analizi Araştırma verilerinin analizine öncelikle geçerlilik analizi ile başlanmıştır. Bu aşamada gerçekleştirilen doğrulayıcı faktör analizinin ilk bulgularına göre uyum iyiliği değerleri aşağıda Tablo 3 te yer almaktadır. İlk analiz sonuçlarına göre uyum iyiliği değerlerinin ve faktör yükleri dağılımının beklenen düzeyde olmadığı görülmektedir. Ölçeği beklenen uyum iyiliği değerleri düzeyine yaklaştırmak için madde çıkarma işlemine başvurulmuş ve performans beklentisi ve kolaylaştırıcı koşullar faktörü içerisinde yer alan düşük faktör yüküne sahip sorular ölçekten çıkarılmıştır. Son durumda, ölçeğin bütün uyum iyiliği değerleri açısından mükemmel uyuma işaret ettiği yine Tablo 3 ten görülebilir: Tablo 3: Ölçeğin Uyum İyiliği Sonuçları CMIN/DF GFI CFI RMSEA Kabul İçin Kesme Noktası İlk Analiz Sonuçları 16,796,757,784,162 Düzeltme Sonrası Sonuçlar 1,651,965,993, Güvenirlik Analizi Güvenirlik için gerçekleştirilen Cronbach alfa testi sonuçlarına göre ölçekteki davranışsal niyet faktörünün kabul sınırı olan 0,7 değerinin altında kaldığı görülmüştür. Cronbach alfa testi sonuçlarına göre, bu faktör içerisinde yer alan bir sorunun ölçekten çıkarılması ile, ilgili faktörün alfa değeri beklenen sınırın üzerinde (,705) bir değere ulaşmıştır. Son durum itibariyle ölçekte 17 adet soru kalmıştır. Ölçekte her faktörde yer alan soru sayısı ve her bir faktöre ilişkin Cronbach alfa değerleri Tablo 4 ten görülebilir: Tablo 4: BTKKT Faktör ve Ölçme Modeli Bazlı Güvenirlik

8 Yapı Adı (Örtük Değişken) Madde Sayısı Cronbach s Alfa Değeri Performans Beklentisi 2,867 Çaba Beklentisi 4,971 Sosyal Etki 3,807 Kolaylaştırıcı Koşullar 3,839 Davranışsal Niyet 2,705 Gerçek Kullanım 3,982 Toplam 17, Araştırma Bulguları ve Tartışma Hipotezlerin değerlendirilmesinde AMOS programının her bir ilişki için ortaya koyduğu p ve t değerlerinden faydalanılmıştır. P değerleri itibariyle 0,05 ten küçük, t değeri itibariyle de 1,96 değerinden büyük ve hipotezin yönü açısından doğru olan, hipotezler desteklenen hipotezlerdir. Hipotez testine ilişkin bulgular aşağıda Tablo 5 te yer almaktadır. Tablo 5: Araştırma Modeline İlişkin Yapısal İlişkiler ve İlişkilere Ait Değerler Yapısal İlişkiler İlişki Kritik Oran P Sonuç Yönü (T Değerleri) değeri H1: Performans Beklentisi Davranışsal Niyet + -,049,961 Desteklenmedi H2: Çaba Beklentisi Davranışsal Niyet +,567,571 Desteklenmedi H3: Sosyal Etki Davranışsal Niyet +,480,631 Desteklenmedi H4: Kolaylaştırıcı Koşullar Gerçek Kullanım + 3,039,002 Desteklendi. H5: Davranışsal Niyet Gerçek Kullanım + 1,008,313 Desteklenmedi Tablo 5 ten görüleceği üzere, vatandaşların performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etkiye ilişkin algıları ile davranışsal niyet arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Yine, vatandaşların e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyetleri ile kullanım davranışları (gerçek kullanım) arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Öte yandan, vatandaşların kolaylaştırıcı koşullara ilişkin algısı ile e-devleti kullanma davranışı arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki söz konusudur. Buradan hareketle, araştırma modeli kapsamında öne sürülen hipotezlerden yalnızca H4 hipotezi desteklenmiştir. BTKKT modeli performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki değişkenlerinin davranışsal niyet üzerindeki doğrudan etkisine; kolaylaştırıcı koşullar ve davranışsal niyet değişkenlerinin ise gerçek kullanım üzerindeki doğrudan etkisine odaklanan bir modeldir. BTKKT nin Bursa örneğinde vatandaşlara yönelik olarak uygulanması neticesinde elde edilen araştırma bulguları performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etkinin davranışsal niyet üzerinde; davranışsal niyetin ise gerçek kullanım üzerinde doğrudan bir etkiye sahip olmadığı yönündedir. Söz konusu modelde yer alan değişkenlerden e-devletin benimsenmesi üzerine doğrudan etki eden tek faktörün kolaylaştırıcı koşullar olduğu görülmektedir. BTKKT ye göre, kolaylaştırıcı koşullar değişkeni vatandaşların e-devleti kullanma davranışının yegane belirleyicisi konumundadır. Hatırlanacağı üzere, BTKKT modelinde kolaylaştırıcı koşullar, kişinin kendisini sistem kullanımı noktasında yetkin (bilgili ve tecrübe sahibi) hissetmesi; kullanıcıların yeni sistemin değerleri, ihtiyaçları ve geçmiş tecrübeleriyle uyumlu olduğunu düşünmesi ve sistem kullanımını destekleyen organizasyonel ve teknik yatırımların var olduğuna inanması olarak tanımlanmaktaydı. Bu bağlamda, vatandaşların internet başta olmak üzere e-devlet hizmetlerine erişimi- 467

9 ni sağlayacak kaynaklara sahip olmasının vatandaşların e-devleti benimsemesi açısından önemli bir unsur olduğu ortaya çıkmaktadır. Vatandaşların e-devleti kullanma noktasında gerekli kaynaklara sahip olmasının ekonomik koşullar başta olmak üzere birçok yönü vardır. Ancak, bu konuda en önemli hususlardan biri sayısal bölünmedir. Bununla birlikte, vatandaşların e-devlete erişimini sağlayacak kaynaklara sahip olması kadar onları kullanabilecek bilgi, yetenek ve tecrübeye sahip olması da önemlidir ki bu hususun da sayısal bölünmeyle doğrudan ilişkisi bulunmaktadır. Aşağıda Tablo 6 da ilgili literatürde e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyet ve kullanma davranışı üzerine etki eden faktörlere ilişkin literatür bulgularına yer verilmektedir. Tablo 6 dan da görüldüğü üzere ilgili literatürde performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etkinin davranışsal niyet ile; davranışsal niyetin ise gerçek kullanım ile ilişkisi olduğu bulgusuna ulaşan pek çok çalışma bulunmaktadır. Bununla birlikte, (bu çalışmada olduğu gibi) literatürde öngörülen bu ilişkilerin desteklenmediği çalışmalar da bulunmaktadır. Öncelikle bu çalışmadan elde edilen bulguların performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki değişkenleri ile davranışsal niyet; davranışsal niyet ile de kullanma davranışı arasında anlamlı bir ilişki bulunamayan çalışmalar hanesine ilavesiyle ilgili literatüre katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Öte yandan, söz konusu değişkenler arasında ilişki bulunamamasının nedenlerini de ortaya koymak gerekmektedir. Tablo 6: Test Edilen Hipotezlere İlişkin Literatür Karşılaştırması Hipotezler Hipotezin Desteklendiği Çalışmalar Hipotezin Desteklenmediği Çalışmalar H1: Performans Beklentisi Davranışsal Niyet H2: Çaba Beklentisi Davranışsal Niyet H3: Sosyal Etki Davranışsal Niyet H4a: Kolaylaştırıcı Koşullar Gerçek Kullanım H5: Davranışsal Niyet Gerçek Kullanım Carter ve Bélanger, 2004; Doellman vd., 2006; Gefen vd., 2002; Lee, Braynov ve Rao, 2003; Phang vd., 2005; Venkatesh vd., 2003; Alkhunaizan ve Love, 2012; AlAwadhi ve Morris, 2008; Carter ve Bélanger, 2005; Demirbaş vd., 2012; Venkatesh vd., 2003; Alkhunaizan ve Love, 2012; AlAwadhi ve Morris, 2008; AlSohbi, Weerakkody ve EL-Haddadeh, 2011 Doellman vd., 2006; Gefen vd., 2002; Venkatesh vd., 2003; AlAwadhi ve Morris, 2008 Venkatesh vd., 2003; AlAwadhi ve Morris, 2008; AlSohbi, Weerakkody ve El-Haddadeh, 2011; Alshehri vd., 2012; Ahmad, Markkula ve Oivo, 2013; Al-Shafi, Weerakkody ve Janssen, 2009 Venkatesh vd., 2003; Alkhunaizan ve Love, 2012; AlAwadhi ve Morris, 2008; AlHujran, 2009; AlSohbi, Weerakkody ve El-Haddadeh, 2011 Carter ve Bélanger, 2004; Gilbert vd., 2004; Al-Shafi, Weerakkody ve Janssen, 2009 Alkhunaizan ve Love, 2012; AlSohbi, Weerakkody ve El- Haddadeh, 2011 Alkhunaizan ve Love, 2012; AlSohbi, Weerakkody ve El- Haddadeh, 2011; Al-Shafi, Weerakkody ve Janssen, 2009 Bu bağlamda, ilgili hipotezler açısından beklenen ilişkilerin ortaya çıkmasını sağlayacak bazı arabulucu (mediatör) değişkenlerin varlığına ihtiyaç duyulduğu ifade edilebilir. Yukarıda da ifade edildiği üzere, BTKKT modeli ekseninde ortaya atılan hipotezler söz konusu değişkenler arasındaki doğrudan ilişkiye odaklanmaktadır. Çalışmadan elde edilen bulgular itibariyle davranışsal niyet ve gerçek kullanım üzerinde doğrudan etkisi gözlenemeyen bu değişkenlerin (performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki) dolaylı etkisinin de analiz edilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir. Öte yandan, çalışmada BTKKT modeli temel alındığı için performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki değişkenlerinin yalnızca davranışsal niyet 468

10 üzerindeki etkisi dikkate alınmıştır. Söz konusu değişkenlerin gerçek kullanım üzerinde bir etkisinin olup olmadığına da bakmanın yararlı olacağı düşünülmektedir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER E-Devletin benimsenmesine dair literatürde, bireylerin e-devleti benimsemeleri üzerinde hangi faktörlerin belirleyici olduğuna ilişkin çıkarımda bulunmaya olanak sunan pek çok teori ve model bulunmaktadır. Bu teori ve modeller, bireylerin teknolojinin işlerindeki veya kurumlarındaki performanslarını artıracağına dair kanaatlerinin; teknoloji kullanımı için sarf edecekleri çabaya dair düşüncelerinin; bireylerin önemsediği kişilerin düşüncelerini; yeteneklerinin, tecrübelerinin; ilgili uygulamadan umdukları fayda vb. beklentilerin e-devletin benimsenmesi üzerinde ne düzeyde etkili olup olmadığını ortaya koymaktadır. E-Devletin benimsenmesine dair literatürdeki ampirik çalışmalar da, söz konusu değişkenlerin her birinin farklı e-devlet uygulamaları ve farklı ülkelerde benimseme üzerinde etkili olduğunu gösteren bulgular ortaya koymaktadır. BTKKT, e-devletin benimsenmesi literatüründe geliştirilmiş modeller arasında öne çıkan ve günden güne özellikle ampirik çalışmalarda kullanımı artan bir modeldir. BTKKT, kullanım ve niyetlere ilişkin performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki ve kolaylaştırıcı koşullar olmak üzere dört değişkene dayalı olarak e-devletin benimsenmesini açıklamaya çalışmaktadır. Bu çalışmada da, bu kapsayıcı modele dayalı olarak ve Bursa Büyükşehir Belediyesi örneğinde, vatandaşların e-devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörlerin neler olduğu araştırma konusu yapılmıştır. Ampirik araştırmanın bulgularına göre vatandaşların performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etkiye ilişkin algıları ile davranışsal niyet arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Yine, vatandaşların e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyetleri ile gerçek kullanım arasında anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Öte yandan, vatandaşların kolaylaştırıcı koşullara ilişkin algısı ile e-devleti kullanma davranışları arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. Buradan hareketle, eğer vatandaşların e-devleti benimseme düzeyi arttırılmak isteniyorsa, öncelikle vatandaşların kolaylaştırıcı koşullar noktasındaki algılarının olumlu manada değiştirilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmaktadır. 469 Türkiye de bölge, eğitim, yaş ve cinsiyet itibariyle BİT lere erişimde eşitsizliğin olduğu bilinmektedir. Öte yandan, ampirik araştırmanın bulguları çerçevesinde, vatandaşlar için kolaylaştırıcı koşulların önemli olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda, söz konusu bilgi ve bulguların Türkiye de hükümete ve yerel yönetimlere e-devletin benimsenmesi açısından atılacak adımların neler olması gerektiği noktasında ipuçları verdiği ifade edilmelidir. Söz konusu eşitsizliklerin ortadan kaldırılabilmesi adına BİT lere ilişkin altyapı eksikliklerinin tespit edilerek giderilmesi, dezavantajlı kesimlere yönelik ilave tedbirlerin alınması, eğitim faaliyetlerinin arttırılması, dijital okur-yazarlığın arttırılması ve erişilebilirliğin arttırılması gerekmektedir. Belki bu noktada atılacak ilk adım, yerel yönetimlerin kamusal alanlarda internete ücretsiz erişimi sağlaması olmalıdır. Ayrıca, kolaylaştırıcı koşullar bağlamında yetkinliğin e-devletin benimsenmesi açısından önemli olması, dijital okur-yazarlığın artırılmasının ne derece önemli bir konu olduğunu gündeme getirmektedir. BİT ler konusunda vatandaşların eğitimi açısından öğretimin her düzeyinde müfredatlarda BİT lere yönelik derslere yer verilmesi ve yerel yönetimlerin birtakım seminer ve eğitim programları başlatması e-devletin benimsemesine katkı sağlayacaktır. Hatta, mahalle düzeyinde vatandaşların e-devlet konusunda uzman personelden birebir yardım alabileceği,

11 uzman personel nezaretinde işlemlerini gerçekleştirebileceği müesseseler olan ve literatürde arabulucu (intermediary) gibi adlarla anılan yapıların tesis edilmesi sağlanabilir. Bunun yanı sıra, kolaylaştırıcı koşullar bağlamında e-devlet hizmetlerine erişim kanallarının çeşitlendirilmesi de önemli bir husustur. Teknolojik gelişmeler sayesinde mobil uygulamalar, sosyal medya ve web 2.0 uygulamaları kamusal hizmetlere erişim açısından diğer elektronik araçlara ek olarak gündeme gelen yeni araçlardır. Özellikle, günümüzde giderek yaygınlaşan akıllı telefon ve mobil internet kullanımıyla paralel olarak vatandaşlar da e-devlet hizmetlerine günden güne artan bir oranda bu kanallar vasıtasıyla erişmektedirler. Mobil teknolojiler, e- devlet hizmetlerinin sunumuna hızlılık ve mekana bağımlılığın ortadan kaldırılması gibi önemli katkıları olabilecek araçlardır. Fakat uygulama göstermektedir ki, pek çok kamu kurumunun websitesi mobil ara yüzü veya mobil uygulaması bulunmamaktadır. Öte yandan, sosyal medya ve web 2.0 araçları ise ya etkin kullanılamamakta ya da bir strateji dahilinde kullanılmamaktadır. Kolaylaştırıcı koşulların uyumluluk alt faktörü çerçevesinde, kamu kurumlarının mobil uygulamalarını güçlendirerek, vatandaşın son dönemde yoğun kullandığı akıllı telefonlar aracılığıyla bu uygulamaları kullanmasını sağlamak ve web sitesi dışındaki araçlarla da hizmet sunumu çeşitliliğini sağlamak e-devletin benimsenmesine katkı sağlayacaktır. Türkiye de e-devlet literatüründe benimsemeye odaklanan çalışmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Bu nedenle, Türkiye de e-devlet alanındaki gelecek çalışmalar e-devletin benimsenmesine odaklanmalıdır. Nihayetinde, bu çalışma BTKKT modeline dayalı olarak Bursa örneğini analiz etmiştir. Diğer modellere dayalı olarak, spesifik bir e-devlet uygulamasına odaklanacak başka çalışmalar, e-devletin benimsenmesi açısından diğer değişkenlerin önemini ortaya koyabilir. Örneğin, e-devletin benimsenmesi literatüründe öne çıkan güven (devlete ve internete güven) ve kültür (örgütsel kültür ve toplumsal kültür) değişkenlerinin e-devletin benimsenmesi üzerindeki etkisi analiz edilebilir. Dolayısıyla, gelecek çalışmalar doğrudan güven ve kültür değişkenleri ile e-devletin benimsenmesi arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığını değerlendirebileceği gibi söz konusu değişkenleri BTKKT modeline ekleyerek daha kapsamlı bir çerçeveye dayalı olarak benimseme üzerinde etkili faktörleri ele alabilirler. Ayrıca, BTKKT de yer alan değişkenlerin doğrudan etkisinin yanı sıra dolaylı etkileri de araştırma konusu yapılabilir. 470 KAYNAKLAR Ahmad M. O., Markkula J. & Oivo M. (2013). Factors affecting e-government adoption in Pakistan: a citizen s perspective. Transforming Government: People, Process and Policy, 7(2), Alawadhi, S. & Morris, A. (2008). The use of the UTAUT model in the adoption of e- government services in Kuwait. Proceedings of the 41st Hawaii International Conference on System Sciences, USA. Alhujran O. (2009). Determinants of e-government services adoption in developing countries: a field survey and a case study, Unpublished doctoral dissertation, School of Information Systems and Technology, Faculty of Informatics, University of Wollongong. Alkhunaizan A. & Love S. (2012). What drives mobile commerce? An empirical evaluation of the revised UTAUT model. International Journal of Management and Marketing Academy, 2(1),

12 Al-Shafi S., Weerakkody V. & Janssen M. (2009). Investigating the adoption of e-government services in Qatar using the UTAUT model. Proceedings of the AMCIS, 260, Erişim Tarihi: Alshehri M., Drew S., Alhussain T. & Alghamdi,R. (2012). The effects of website quality on adoption of e-government service: an empirical study applying UTAUT model using SEM. 23rd Australasian Conference On Information Systems, Al-Sohbi F., Weerakkody V. & El-Haddadeh R. (2011). The relative importance of intermediaries in e-government adoption: a study of Saudi Arabia. Al-Sobhi-Weerakkody/f39134d1277fad7e8bcc939e14ca9f511e72da20/pdf, Erişim Tarihi: Ayyıldız H. & Cengiz E. (2006). Pazarlama modellerinin testinde kullanılabilecek yapısal eşitlik modeli (YEM) üzerine kavramsal bir inceleme. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(1), Carter L. & Bélanger F. (2004). Citizen adoption of electronic government initiative. Proceedings of the 37th Hawaii International Conference on System Sciences, USA, Erişim Tarihi: Carter L. & Bélanger F. (2005) The utilization of e-government services: Citizen trust, innovation and acceptance factors. Information Systems Journal, 15, Davis F. D., Bagozzi R. P. & Warshaw P. R. (1989). User acceptance of computer technology: a comparison of two theoretical models. Management Science, 35(8), Davis F. D., Bagozzi R. P. & Warshaw P. R. (1992). Extrinsic and intrinsic motivation to use computers in the workplace. Journal of Applied Social Psychology, 22(14), Demirbaş T., Gerçek A., Giray F., Yüce M. & Oğuzlar, A. (2012). Mükelleflerin e-vergileme sistemini benimsemelerini etkileyen faktörlerin analizi: Bursa araştırması. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Uludağ Journal of Economy and Society, 31(1), Doellman T., Allen J. & Powell A. (2006). Perceptions of online voting: New voters and senior citizens. Proceedings of the Twelfth Americas Conference on Information Systems, , Erişim Tarihi: Gefen, D., Warkentin, M., Pavlou P. & Rose G. (2002). E-government adoption. Eighth Americas Conference on Information Systems EGovernment Strategies & Projects Proceedings, , Erişim Tarihi: Gilbert D., Balestrini, P. & Littleboy, D. (2004). Barriers and benefits in the adoption of e- government. The International Journal of Public Sector Management, 14(4), Im, I., Hong S. & Kang, M. S. (2011). An international comparison of technology adoption testing the UTAUT model, Information & Management, 48, ss Lee, J. K., Braynov S. & Rao, R. (2003). Effects of a public emergency on citizens' usage intention toward e-government: A study in the context of war in Iraq. Proceedings of the 471

13 Twenty Fourth Internationl Conference on Information Systems, , Erişim Tarihi: Phang C. W., Li, Y., Suatanto J. & Kankanhalli A. (2005). Senior citizens' adoption of e- government: in quest of the antecedents of perceived usefulness. Proceedings of the 38th Hawaii International Conference on System Sciences, Erişim Tarihi: Saruhan Ş. C. & Özdemirci, A. (2011). Bilim, felsefe ve metodoloji. İstanbul: Beta Yayınları. Şimşek Ö. F. (2007) Yapısal eşitlik modellemesine giriş: Temel ilkeler ve LISREL uygulamaları ( 1. b.). Ankara: Ekinoks Yayınları. Taylor S. & Todd, P. (1995). Assessing it usage: the role of prior experience. MIS Quarterly, 19(4), Thompson, R. L., Higgins, C. A. & Howell, J..M. (1991). Personal computing: Toward a conceptual model of utilization. MIS Quarterly, 15(1), Venkatesh V. & Davis, F. D. (2000). Theoretical extension of the technology acceptance model: Four longitudinal field studies. Management Science, 46(2), Venkatesh V. &, Bala, H. (2008). Technology acceptance model 3 and a research agenda on interventions. Decision Sciences, 39(2), Venkatesh V., Morris, M. G., Davis, G..B. & Davis, F. D. (2003). User acceptance of information technology: Toward a unifıed view. MIS Quarterly, 27(3), Venkatesh V., Thong J. Y. L. & Xu, X. (2012). Consumer acceptance and use of information technology: Extending the unified theory of acceptance and use of technology, MIS Quarterly 36(1), Yang, S., Lu, Y., Gupta, S., Cao, Y. &, Zhang, R. (2012). Mobile payment services adoption across time: An empirical study of the effects of behavioral beliefs, social influences, and personal traits. Computers in Human Behaviour, 28,

14 EK 1: 473