Türkiye nin Silikon Vadisi: Başkent Ankara

Transkript

1 Bu çalışmada geçen analiz, yorum ve değerlendirmeler yazar(lar)ın çalıştığı kurum ve kuruluşları bağlamamaktadır. Sorumluluk yazar(ların)a aittir. Eleştiri, görüş ve önerileriniz için yazar(lar)ın e-posta adresini kullanınız. Türkiye nin Silikon Vadisi: Başkent Ankara Kamil TAŞCI Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Planlama Uzmanı Şubat 2011 Özet : Küresel kriz sonrası dönemde giderek yoğulaşan şekilde tüm endüstrilerde rekabet artmakta ve kar oranları düşmektedir. Bilinen yöntemler olan fiyat düşürme, yeniden mühendislik ve dış kaynak kullanımı gibi teknikler kritik öneme sahip olmakla birlikte yoğun rekabet ortamında kar oranlarının artırılmasında bu yöntemler çözüm için yeterli olamamaktadır.yeni ekonomik düzende, yenilikçi olmak giderek daha da önemli hale gelmektedir. Genel amaçlı bir teknoloji olan bilişim teknolojileri, hem diğer sektörlerde araştırma-geliştirme aşamasından pazarlama ve satış sonrası süreçleri de kapsayan bir yelpazede yenililçiliğin artmasına katkı sağlamakta, hemde tek başına yenilikçi bir endüstri olarak yüksek katma değeri ve nitelikli işgücü için istihdam fırsatları sunarak bölgelerin rekabetçiliğinde daha da öne çıkmaktadır.bilgi ve teknoloji üretim üsleri olarak Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve Bilişim Vadileri bölgelerin ulusal ve küresel rekabetçiliğini etkileyen önemli bir unsur olarak öne çıkmaktadır.bilişim Vadisi projesi için yerseçimi hususuna ilişkin olarak, bu çalışmada, öncelikle bilişim sektörünün ve sektörü etkileyen dinamikler yapısal bir çerçevede ele alınmış, sektörün iktisadi kalkınma için önemi kuramsal yönden ortaya konulmuştur.metodolojik olarak, bölgelerin üretim yapıları firmalar, yatırım, istihdam ve ücretler bakımından analiz edilmiş ve Bilişim Vadisinin öncelikle Ankara da kurulması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Bilişim Vadisi, Ankara, Bilişim Sektörü, Türkiye Abstract: In the new economic world, innovation has become one of the most significant factor for being competitiveness. In that context, Technoparks, Technopoles, Technology Development Areas, Technopolices and/ or Silicon Valleys, as spaces of innovation, information, technology and data processing, have become one of the most significant development strategies in determining the competitiveness of the regions in both the national and global levels. The aim of this paper is to analyse and to propose the most suitable region/ province in order to locate the new Silicon Valley Project in Turkey. Aiming this, methodologically, we compared the regions in terms of their production structures, companies, investment, employment and wages. In the end the paper is concluded that Ankara, as also the capital city of Turkey, is the most appropriate region for the location of the new Silicon Valley Project. Keywords: Silicon Valley, Ankara, High-tech and ICT sectors, Turkey 1

2 1. GİRİŞ Küresel kriz sonrası dönemde giderek yoğulaşan şekilde tüm endüstrilerde rekabet artmakta ve kar oranları düşmektedir.bilinen yöntemler olan fiyat düşürme, yeniden mühendislik ve dış kaynak kullanımı gibi teknikler kritik öneme sahip olmakla birlikte yoğun rekabet ortamında kar oranlarının artırılmasında bu yöntemler çözüm için yeterli olamamaktadır.yeni ekonomik düzende, yenilikçi olmak giderek daha da önemli hale gelmektedir.karlı olabilmek sadece yenilikçilikten kaynaklanan değer yaratmaya bağlı olmakta ve yenilikçilik faaliyetlerinde ürünlerden çözüm odaklı hizmetlere doğru bir evrilme görülmektedir. Genel amaçlı bir teknoloji olan bilişim teknolojileri, hem diğer sektörlerde araştırma-geliştirme aşamasından pazarlama ve satış sonrası süreçleri de kapsayan bir yelpazede yenililçiliğin artmasına katkı sağlamakta, hemde tek başına yenilikçi bir endüstri olarak yüksek katma değeri ve nitelikli işgücü için istihdam fırsatları sunarak bölgelerin rekabetçiliğinde daha da öne çıkmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin verimlilik artışı yarattığı ve ekonomik büyüme üzerine olan pozitif etkilediği iktisat yazınında yaygın bir kanaat olmasına rağmen, bu ön-kabülün tüm ülkeler genel-geçer bir durum olduğunu söylemek güçtür.burada sorular; hangi üretim yapısına sahip ülkede, makro düzeyde ülkenin üretim yapısı, sektör ve firma düzeyinde ise bilgi ve iletişim teknolojilerinin hangi sektörlerde hangi pazarda rekabetçi olacak hangi ürünler üzerinde olduğu ve hangi düzeyde değer artışı ve rekabet sağladığı üzerine yoğunlaşmaktadır. Ülkelerin kalkınma hedefleri yönüyle, bilgi ve iletişim teknolojilerine adaptasyon veya daha popüler ifadesiyle bilgi toplumuna geçiş sürecinde olan ülkelere bakıldığında iki paradigma karşımıza çıkmaktadır; birincisi, üretim yapısını bir veya iki üst teknoloji seviyesine çıkartarak ve bu teknolojileri üreterek veya önce bu teknolojiler için iyi pazar olarak üretim yapısının daha geç adapte olduğu bir süreci ifade eden ikinci paradigma. Üretime odaklanan birinci paradigmayı benimseyen ülkelerde sanayi yapısı da hızla değişmekte, bilgi ve iletişim teknolojileri sektörü daha dinamik ve rekabetçi hale gelmekte ve ulusal düzeyde ise kalkınma aşamaları daha hızlı geçilmekte, bilgi ekonomisine geçiş temel strateji olmaktadır. Tüketime odaklanan az gelişmiş/gelişmekte olan ülkelerde ise bilgi toplumuna geçiş ifadesi strateji olarak benimsenmektedir yılında Avrupa Birliği için ortaya konan Lizbon Stratejisinde ana vizyon Avrupa nın gelecek on yılda en dinamik, rekabetçi, bilgi tabanlı ekonomisi haline gelmesi olarak belirlenirken, 2002 yılında eylem planları 2006 yılında Bilgi Toplumu Stratejisiyle bu dönüşümü yakalamak isteyen Türkiye için tüketim odaklı bilgi toplumuna geçiş vizyon olarak belirlenmiştir. Gelişmekte olan ülkeler için burada dikkatlerden kaçan temel husus; gelişmiş ülkelerin üretim yapılarının veya geniş bir ifadeyle ekonomik yapılarının dah üst teknoloji seviyesinde olması nedeniyle bilgi ve iletişim teknolojilerinden daha fazla fayda elde etmek için bu teknolojileri ekonomik alandan sosyal ve kültürel alana diffüze etme politikalarının bilgi toplumuna geçiş olarak ifade edilmesi doğaldır. Ancak, gelişmekte olan ülkeler için üreticisi olmadığı hatta bağımlısı olduğu teknojiler ile üretme amacı ve çabası olmaksızın pazar olarak bilgi toplumuna dönüşümü hedeflemek iktisadi bir bakış göz ardı edilmesi anlamına gelmekte, makroekonomik genel görünümde ise 2

3 artan ihracata rağmen (düşük teknoloji alanlarında) daha hızlı artan ithalat ve cari açık anlamına gelmektedir. Türkiye örneğinde bilgi ve iletişim teknolojileri ile ekonomik kalkınma çabalarının öncül koşulu bu alanda girişimciliğin yükseltimesi, mevcut firmalar için birçok gelişmiş ülkede olduğu gibi bebek endüstri (infant industry yaklaşımıyla koruma politikalarının uygulanması ve bu birmaların belirli bir kümelenme modeli çerçevesinde bilgi taşmaları (knowledge spillovers) nı da dikkate alarak pozitif dışsallıklarından azami düzeyde faydalanmayı sağlayacak Bilişim Vadileri nin oluşturulmasıdır. Türkiye de DPT Müsteşarlığı tarafından hazırlanan dönemine ilişkin Bilgi Toplumu Stratejisinde Bilişim Vadisi Oluşturulması eylemi yer almıştır.ancak, 5 yıllık süre zarfında bilişim vadisi için yer seçimi gerçekleştirilememiştir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de kurulacak bilişim vadileri için yer seçiminde gözönünde gereken husulara dikkat çekmek, aday bölgelerin iktisadi ve yenilikçilik düzeylerini analiz etmek ve yapılan analizler neticesinde öncelikle hangi bölgeden başlanması gerektiğine ilişkin politika önerileri geliştirmektir. Bu çerçevede, öncelikle bilişim sektörünün ve sektörü etkileyen dinamikler yapısal bir çerçevede ele alınacak, sektörün iktiadi kalkınma için önemi kuramsal yönden ortaya konulacaktır.analiz bölümünde ise, bölgelerin üretim yapıları firmal, yatırım, istihdam ve ücretler bakımından OECD Teknoloji sınıflandırmasına uygun şekilde sınıflandırılacaktır.sonuç bölümünde ise politika önerileri geliştirilecektir. 2. BİLİŞİM SEKTÖRÜNÜ ETKİLEYEN DİNAMİKLER Bilişim sektörünü makro düzeyde etkileyen dinamikler içsel ve dışsal olarak iki ana gruba ayrılmaktadır.içsel faktörler; en üst seviyede ülkenin bilgi teknolojisi kullanım ve üretim seviyesi ile stratejisi, ulusal düzeyde finansman, eğitim ve insan kaynakları, ekonomik çevre, Ar-Ge ve yenilik düzeyi, teknoloji kümeleri, sektörün kalite düzeyi ile kamu ve sektör yapılanmalarıdır.firma düzeyinde ise teknik, yönetimsel yetenekler ile firma stratejileridir.beşeri sermaye düzeyinde ise matematik ve mühendislik becerileri, değişime uyum, kültür, esnek düşünebilme, yaratıcılık ve girişimciliktir.dışsal faktörler ise demografik ve kültürel olarak iki gruba ayrılmaktadır. Sektörü etkileyen kültürel faktörlerin başında dış pazarlarla iletişim kurabilmenin ana ögesi olan yabancı dil bilgisi gelmektedir. Bir milletin diğer ülkelerde yaşayan parçası olan diasporalar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Bilişim sektöründe rekabetçiliğini belirleyen temel unsur arz ve talebin gerçekleştiği fiziksel çevre olarak teknoloji kümeleri dir.ulusal bilişim politikası bağlamında teknoloji kümelerinin yerlerinin seçiminde; bölgenin ekonomik aktivitesi, sanayinin teknolojik üretim seviyesi, bölgenin insan kaynakları yapısı ve eğitim düzeyi yüksek bölgelerinde silikon vadisi yapılarının kurulması önem arz etmektedir. 3

4 Şekil 1 : Bilişim Sektörü Kavramsal Çerçeve Yerel ve Küresel Bilişim Pazarı ve Talebi Uluslar arası Bağlantılar (Diasporalar, Ortaklıklar vs.) İmaj ve Güven Ulusal Bilişim Sektörü Ekosistemi (Rekabet) (İşbirliği) İnsan Kaynakları Ar-Ge ve Yenilikçilik Düzeyi Kalite Modelleri Teknoloji Kümeleri (Silikon Vadileri) Risk Sermayesi Fonları Fikri Mülkiyet Hakları Doğrudan Yabancı Yatırımlar Ulusal Bilişim Sektörü Vizyonu, Kurumsal Yapılar ve Kamu Politikaları (Kamu ve Ulusal Bilişim Sektör Birliği İşbirliği) Kaynak: TAŞCI,2010 dan uyarlanmıştır. 3. Bilişim Vadisinin Yer Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 3.1. Kuramsal Çerçeve Bilgi ekonomisinde bilginin üretiminde, ekonomiye ve topluma yayılmasında önemli etkileri olan Ar-Ge ve yenilikçilik, bilgi üreticisi olarak nitelikli insan kaynakları ve bu niteliklerin geliştirilmesinde eğitim, bilginin üretilmesi, taşınması ve yeniliklere dönüştürülmesinde en önemli araç olan bilgi ve iletişim teknolojileri ve bunlara ilişkin doğru politikaların belirlenmesindeki rolüyle kamu etkileri içsel büyüme modellerinde içsel faktörler olarak değerlendirilebilmektedir. İçsel büyüme modellerinin öncüleri olan Romer ve Lucas ın yaklaşımlarına geçmeden önce, Ar-Ge, yenilik ve teknolojinin ekonomik büyümeye katkı sağladığını tecrübelerle kanıtlamasına rağmen bir büyüme modeli ortaya koymamış olan Schumpeter in yaklaşımından bahsedilecektir. Schumpeter, teknolojik gelişme ve insan kaynaklarının sahip oldukları bilgi birikimleriyle taşma-yayılma etkisini, üretim faktörü olarak bilginin büyümeye katkılarını tecrübelerle kanıtlamasına karşın, bunları teorik çerçevede model haline getirmemiştir.schumpeter in modeline göre yenilikler ekonomik büyümenin en önemli itici gücüdür. Schumpeter e göre beş yenilik alanı bulunmaktadır. Bunlar; yeni bir ürünün ve var olan ürünün yüksek kalitede yeni bir modelinin sürülmesi, üretim süreçlerinde yeni bir tekniğin uygulanması, yeni 4

5 pazarların oluşturulması veya keşfedilmesi, yeni bir ara mal veya hammadde kaynağının bulunması ve endüstrinin yeniden organizasyonudur. Schumpeter in ekonomi literatürüne kattığı bir diğer önemli kavram ise yenilikle ilişkili olarak yaratıcı yıkıcılık (creative destruction) dır.bu ifade, yeni teknolojiler veya yeniliklerin, eskileri veya eski teknolojileri ekonomik olarak değersizleştirmesi anlamına gelmektedir (Aighon and Howitt, 1997:53). Neo-klasik büyüme modellerindeki açıklanamayan noktaların aydınlatılması için içsel (endojen) büyüme teorilerine ihtiyaç duyulmuştur.1980 lerin ikinci yarısında Romer (1986) ve Lucas (1988) in çalışmaları sonucu içsel büyüme modellerinin temelleri atılmıştır.içsel büyümenin kaynakları, genel olarak; bilgi birikimi, insan kaynağı (beşeri sermaye), teknolojik gelişme, artan getiriler ve ölçek ekonomileri, dışsallıklar, işte uzmanlaşma ve piyasa genişliği ile taşma/yayılma etkileri olarak gruplandırılmıştır.içselleştirme süreçleri ise insan kaynaklarını geliştirme, yaparak öğrenme, Ar-Ge, üniversite-sanayi işbirliği ve yayılma olarak belirlenmiştir.romer, modelinde teknolojik ilerlemeyi ekonomik büyümenin içsel bir unsuru olarak ifade etmektedir.yatırımların yan etki olarak teknolojik bilgi birikimini artırdığı ve bu birikimin taşmalar sonucu diğer sektörlere yayılma (spillover) etkisi gösterdiğini ileri sürmektedir (Romer, 1986). Romer modelinin dikkat çeken önemli noktaları şunlardır: (i) (ii) Nüfus/Ölçek Etkisi: Ekonomik büyüme oranları, belirli şartlar altında ülke nüfusu ile orantılıdır. Bilginin, nüfusu çok olan ülkelerde kullanım oranının daha yüksek olmasına ölçek etkisi denilmektedir. Kamu Politikaları : Kamu firmalara sağladığı Ar-Ge ve yenilikçilik destekleriyle ülkenin toplam bilgi birikimi üzerinde pozitif dışsal etkiye sahiptir. (iii) Teknolojinin ekonomik büyümeye etkisinin sektörlerin ve bölgelerin bilgi yoğunluğuna bağlı olması: Romer modeline önemli bir katkı Young (1991) tarafından yapılmıştır. Young tarafından ortaya konan modelin sonucunda, gelişmekte olan bölgelerin büyüme hızlarını koruyabilmeleri için gelişmiş bölgelerde daha derin endüstrilerde yoğunlaşmaları gerektiği ortaya çıkmaktadır (Young, 1991). Lucas a göre ise ekonomik büyümenin itici güçleri, insan sermayesi ile ülkenin toplam bilgi stoğudur.ayrıca, Solow tarafından açıklandığı üzere, Toplam faktör verimliliği (TFV), sermaye ve işgücü gibi klasik girdilerin dışında kalan diğer faktörlerin ekonomik büyümedeki etkisini ölçmektedir.tfv, ülkelerin ve bölgelerin teknolojik gelişme seviyeleri ve bu teknolojileri ekonomik büyümelerinde kullanabilme yetenekleri hakkında bilgi vermektedir.bu anlamda bilgi ve iletişim teknolojilerine ve bu teknolojileri etkin kullanabilecek insan sermayesine yapılan yatırımlar TFV nde önemli oranlarda artışı sağlayarak ekonomik büyümeyi beraberinde getirmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri ekonomik büyümeye; bilgi iletişim teknolojileri üretimi, tüm ekonomide bu teknolojilerin kullanımı, işgücü verimliliğine katkısının yanı sıra bilimsel çalışmalar ile Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerine hızlandırıcı etkisi nedeniyle, doğrudan katkı sağlamaktadır. 5

6 BİT in verimliliğe olan katkı yolları aşağıdaki şekil de özetlemiştir. Şekil: Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Verimliliğe Olan Katkı Yolları İşgücü Verimliliğindeki Artış Sermayenin = + Derinleşmesi Toplam Faktör Verimliliğindeki Büyüme (Ağ etkisi) BİT Kullanan Sektörler İşçi Başına Artan BİT Sermayesi TFV Büyümesi (Üretimin yeniden organize olması ile) BİT Üreten Sektörler BİT Ürün fiyatlarının göreli olarak düşmesi (Sayısal deflasyon) TFV Büyümesi (Teknolojik ilerleme yoluyla) Kaynak: Qiang at al, 2003 Özetleyecek olursak, gerek uzmanlaşma bakımından gerekse pozitif dışsallık yaratma bakımından bir bölgenin bilişim vadisi olarak seçilebilmesinin temel şartları şu şekilde özetlenebilir; belirli bir arz ve talep düzeyinde ölçeğe sahip olması, üretimin ileri teknoloji alanlarında yoğunlaşmış olması, insan kaynakları niteliğinin yüksek olması ve bunun eğitim kanadıyla üniversiteler, ileri araştırma ve teknoloji merkezleri ile sürekliliğinin sağlanması, arge ve yenilikçilik bilincinin yüksek olmasıdır Bölgelerin Karşılaştırmalı Analizi Bu saydığımız kriterler bağlamında Türkiye de İBBS göre 26 bölge içinde öne çıkan TR10 İstanbul, TR31 İzmir, TR 41 Bursa, TR42 Kocaeli ve TR51 Ankara bölgeleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. TÜİK tarafından Ekim 2010 da yayımlanan dönemine ait Yıllık İş İstatistikleri çalışmasından derlenen bölgesel verilerde imalat sanayiine ilişkin istatistikler OECD teknoloji sınıflandırmasına göre; Düşük-Teknoloji, Orta-Düşük Teknoloji, Orta-İleri Teknoloji ve İleri-Teknoloji olmak üzere 4 ana grup altında toplulaştırılmıştır. Bu sınıflandırma çerçevesinde teknoloji seviyeleri bağlamında; İşletme/İşletme Birimi sayısı, İstihdam, Maaş ve Ücretler, Ciro, Yatırımlar başlıkları altında söz konusu 5 bölge karşılaştırılmıştır. 6

7 Bölgelerin Üretim Yapılarının Teknoloji Düzeyi Rostow un kalkınma evrelerinden esilenerek hazırlanmış aşağıdaki şekil bir bölgenin üretim yapısının teknolojik düzeyini göstermektedir. Buna göre, bölgelerde üretim yapısının teknolojik düzeyine bağlı olarak verimlilik, ar-ge yoğunluğu, ortalama ücretler ve bunlara bağlı olarak yaşam kalitesinin arttığı söylenebilir. Şekil 2 : Bölgelerin ve Ülkelerin Kalkınma Düzeyleri I.Düzey II.Düzey III.Düzey IV.Düzey Tarım, Madencilik Hafif Sanayi: Tekstil, Konfeksiyon, Gıda, İçecek vb. Ağır Sanayi: Kimya, Otomotiv, Optik vb. Bilim Tabanlı: Bilişim, Biyoteknoloji, Nanoteknoloji vb. Verimlilik, Ar-Ge Yoğunluğu, Ortalama Ücretler,Yaşam Standardları Kaynak: TAŞCI (2009), Impacts of Global Subprime Crisis on Turkish Economy: Vulnerability Analysis, Structural Path Analysis and a Computable General Equilibrium Model, Cornell University MPA International Development Policy Thesis Yukarıdaki şekilde özetlendiği gibi, bir bölgenin teknolojik üretim düzeyi genel olarak dört düzeyde değerlendirilebilir: Birinci düzeyde toprağa ve yeraltı kaynaklarına bağlı sektörler, İkinci düzeyde bölgenin sanayileşme ve modernleşme sürecine paralel olarak hafif sanayi olarak adlandırılan tekstil ve gıda sanayi, Üçüncü düzeyde otomotiv ve kimya sanayinin yer aldığı ağır sanayi, Dördüncü düzeyde ise bilim tabanlı bilişim, biyoteknoloji ve nanotekoloji gibi üretim yerlerinin işletmelerin Ar-Ge merkezleri veya üniversite kampüslerine/yakınlarına kurulu silikon vadileri olduğu bilim tabanlı bilgi yoğun sektörler yer almaktadır. Bölge ekonomisi içinde üretim sektörleri teknoloji seviyelerine göre sınıflandırılmış, aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir. Sunulan grafiklerde TR00 Türkiye, TR10 İstanbul, TR31 İzmir, TR41 Bursa, TR42 Kocaeli ve TR51 Ankara bölgelerine göstermektedir. Aşağıda sunulacak tablolarda Low Düşük, Mid-Low Orta-Düşük, Mid-High Orta- İleri, High İleri teknoloji sektörlerinin bölgesel yoğunluğunu ifade etmektedir. 7

8 Şekil 3 : İşletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Sektörlere Göre Bölgelerin Teknoloji Düzeyleri Yukarıdaki grafikten görüleceği üzere Türkiye nin ve İstanbul da faaliyet gösteren işletmeler ve/veya işletme birimlerinin sayısı teknoloji sınıflandırmasına göre benzerlik göstermekte ve düşük ile orta-düşük teknoloji seviyesi arasında bulunmaktadır.izmir ve Bursa bölgelerinde orta-düşük teknoloji alanlarda faaliyet gösteren firma oranı yakın düzeylerdedir.ankara da faaliyet gösteren işletmelerin gerek Türkiye ortalaması gerekse diğer gelişmiş ekonomilere bölgelere göre daha ileri teknoloji alanlarında yoğunlaşma göstermektedir. Şekil 4 : Sektörlerde Çalışan Sayılarına Göre Bölgelerin Teknoloji Düzeyleri Çalışan sayısı bakımından değerlendirildiğinde ise Özellikle İstanbul daki istihdamın düşük teknolojili sektörlerde yoğunlaştığı, teknoloji düzeyi bakımından İzmir ve Bursa nın benzer bir yapıya sahip olduğu, Kocaeli bölgesinde daha dengeli bir dağılım olmasına karşın ileri teknoloji alanındaki istihdamda neredeyse varlık göstermediği görülmektedir. Ankara ise ileri teknoloji istihdamında açık ara liderliğini sürdürmektedir. 8

9 Şekil 5 : Sektörlerde Çalışanlara Yapılan Maaş ve Ücret Ödemelerine Göre Bölgelerin Teknoloji Düzeyleri Toplam işgücü ödemeleri bakımından İstanbul, İzmir, Bursa Türkiye ile benzer bir yapı sergilerken Kocaeli bölgesi Orta-İleri teknoloji sektörlerinde çalışan işgücüne yapılan maaş ve ücret ödemelerinde ileri görünmektedir. Ankara ise orta-ileri teknoloji ödemelerinde Kocaeli nin ardından ikinci sırada yer alırken, ileri teknoloji alanında istihdam edilen işgücüne yapılan maaş ve ücret ödemelerinde yine ön sırada yer almaktadır. Şekil 6 : Sektörlerde Faaliyet Gösteren Firmaların Yıllık Gelirleri(Ciro)ne Göre Bölgelerin Teknoloji Düzeyleri Firma gelirleri bakımından Ankara daki dağılım daha dengeli olmakla birlikte, Ankara daki ileri teknoloji alanlarında faaliyet gösteren işletmelerin diğer illere göre daha yüksek düzeyde gelir elde ettikleri açıkça görülmektedir.yukarıdaki grafikte dikkat çeken bir diğer husus ise, İstanbul ve Ankara da ileri teknoloji alanlarına ilişkin bir gelişme süreci gözlenirken İzmir, Bursa ve Kocaeli bölgelerinin bir üst teknoloji seviyesinde çıkmakta zorluk çekmeleridir. Bu durumun temel nedeninin bölgelerin üretim ve sanayi yapısına uygun araştırma merkezlerinin azlığı, bölgelerde kurulu teknoloji geliştirme bölgelerinin istenen düzeyde ve insan kaynağı bakımından istenen kapasitede olmaması olduğu düşünülmektedir. Özetle, Ankara da Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ileri teknoloji üretiminin ve istihdamının kalbini oluştururken Bursa ve Kocaeli de ileri teknoloji alanında girişimcilik ve istihdam bu şehirlerin kapasitesinin 9

10 oldukça gerisinde kalmaktadır. Bunun temel nedeni olarak bu bölgelerde üniversite-sanayi işbirliğinin istenen düzeyde olmaması gösterilebilir. Şekil 7 : Sektörlerde Maddi Mallara Yapılan Brüt Yatırımlara Göre Bölgelerin Teknoloji Düzeyleri Yatırımlar yönüyle bakıldığında Ankara, bölgesel sanayi içinde ileri ve orta-ileri teknoloji alanlarında yine en çok yatırım yapan bölge olarak karşımıza çıkmaktadır.ileri-teknoloji alanında yapılan yatırımlar Kocaeli ve Bursa bölgelerinde oldukça düşük düzeydedir döneminde sözkonusu bölgelerin gelişim trendleri incelendiğinde Ankara nın ileri teknoloji alanında varlığını ve etkisini giderek artırdığı görülmektedir. Aşağıdaki grafikten görüleceği üzere Ankara daki ileri teknoloji alanında faaliyet gösteren sanayi işletmeleri içinde döneminde hızlı bir gelişme süreci yaşanırken Kocaeli bölgesinde gerileme görülmektedir. İzmir ise Ankara nın ardından ikinci sırada gelmektedir. Şekil 8 : Döneminde Bölgelerde İleri Teknoloji İşletmelerinin % Oranı Bursa ve Kocaeli bölgelerinde faaliyet gösteren işletmelerin %1 inden azı ileri-teknoloji alanında faaliyet göstermekte ve Türkiye ortalamasının gerisinde kalmaktadır.türkiye 10

11 genelinde ve İstanbul da artış eğilimi gözlenmekle birlikte, Kocaeli bölgesinde ileri teknoloji firmalarının payı döneminde düşüş eğilimi göstermektedir. Şekil 9 : Döneminde Bölgelerde Sanayi İşletmeleri içinde İleri Teknoloji İstihdamın % Oranı İleri teknoloji istihdamında Ankara dışındaki diğer bölgelerde döneminde durağanlık gözlenmektedir.ankara da imalat sanayi ileri teknoloji istihdamı 2008 yılı itibarıyla %8.2 ye ulaşmıştır.istanbul ileri teknoloji üretimi bakımından Ankara ve İzmir in gerisinde kalmaktadır. Şekil 10 : Döneminde Bölgelerde İleri Teknoloji İşgücüne Ödenen Ücretlerin % Oranı Maaş ve ücretler işletmelerin yer seçimi ve işgücü mobilitesi bakımından temel unsurlardan birisidir.nitelikli işgücünün ücret esnekliği diğer işgücü gruplarına göre daha yüksektir.ankara da ileri işgücüne ödenen ücretler istihdam oranının üzerindedir.bu durum ileri teknoloji alanındaki çalışanların Ankara da diğer bölgelere göre daha yüksek bir ücret aldığı anlamına gelmektedir.ancak, İzmir, Bursa ve Kocaeli bölgelerinde bu durumun tersi söz konusudur.sanayileşmiş illerimiz olan İzmir, Kocaeli, Bursa da ileri teknoloji alanında çalışanlar daha düşük düzeylerde ücret almaktadır.diğer bir ifadeyle, ileri teknoloji alanında 11

12 işgücü için ücretler bakımından Türkiye de en uygun bölge Ankara görünmektedir.ankara yı İstanbul izlemektedir. Bilişim Vadisi projesinin başarısı için temel girdilerden birisi insan kaynağıdır. Aşağıdaki tabloda İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması çalışmasında en üst 6 sırada yer alan illerde yaşayan çalışma çağındaki nüfusun eğitim seviyesini ortaya koymaktadır. Tablo1 :İllerin Eğitim Düzeylerine Göre Karşılaştırılması (2009) Yüksek Okul veya Lisans Yüksek Lisans Doktora 15+ Yaş Nüfus (Milyon) Lisans Oranı (Binde) Yüksek Lisans Oranı (Binde) Doktora Oranı (Binde) Ankara ,5 150,4 14,5 5,6 İstanbul ,6 98,8 10,2 2,7 İzmir ,8 115,9 6,8 2,9 Kocaeli ,1 89,4 4,8 1,3 Bursa ,7 90,7 4,5 1,3 NOT: Tabloda iller bazında şehirlerdeki (il ve ilçe merkezleri) çalışma çağındaki (+15 yaş) nüfusla ilgili veriler alınmıştır. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Ankara insan kaynakları açısından bakıldığında, yüksek öğrenimin her alanında diğer büyük kentlerimizle karşılaştırıldığında, oransal olarak önde gelmektedir.eğitim düzeyi ve sanayinin üretim yapısı bakımından bir paralellik olduğu da görülmektedir.tablo 1 de illerin eğitim düzeyine ilişkin sunulan veriler ile ileri teknoloji istihdamına ödenen ücretlerin gösterildiği Şekil 10 da sunulan veriler arasındaki benzerlik dikkat çekmektedir. Her iki alanda da Ankara açık ara liderliğini sürdürürken, ikinci sırada İstanbul gelmektedir. Bu illeri İzmir, Bursa ve Kocaeli izlemektedir. Özellikle de Ar-Ge faaliyetleri için önem arz eden yüksek lisans ve doktora düzeyinde eğitim almış kişi sayısının işgücüne oranı diğer illere göre oldukça yüksektir. Bunun yanında, teknopark çalışmaları ülkemizde 2001 yılında ilk defa Orta Doğu Teknik Üniversitesi nde başlamıştır.bugün ise 28 i faaliyete geçmiş 39 teknoparktan 6 sını bulunduran Ankara, bu konuda liderliği elinde bulundurmaktadır.ayrıca, döneminde ülkemizde adresli toplam akademik yayın sayısına baktığımızda Ankara yayınla, İstanbul (40.006) ve İzmir in (12.772) önünde olarak birinci sırada yer almaktadır (TÜBİTAK, 2008). Nüfus bakımından İstanbul un çok gerisinde olan Ankara nın kişi başına düşen yayın sayısı parametresine bakıldığında bu konudaki liderliğinin daha da açılarak sürdüğü şehrin bilimsel kapasitesinin başka bir ispatıdır. Aşağıdaki çalışma ile Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezinin da tespit ettiği üzere Ankara nın İstanbul ve İzmir den daha rekabetçi olmasının nedeni şehrin yaratıcılıkta İstanbul dan daha başarılı istatistiklere sahip olmasıdır (EDAM ve Deloitte, 2009).Patent, marka ve faydalı model başvurularının illeri göre dağılımı incelendiğinde Ankara İstanbul un ardından ikinci sırada yer almaktadır. İstanbul un demografik, coğrafi avantajları (limanı bulunması ve iki kıta arasında köprü olması) ve 12

13 ekonomik ölçeği gözönünde bulunudurulduğunda Ankara nın iyi bir performans sergilediği görülmektedir. Şekil 11 : Bölgelerde İleri Teknoloji Alanında Faaliyet Gösteren İşletmelerin Yıllık Ciro % Payları ( ) İleri teknoloji işletmelerinin yıllık ciro gelişmelerine göre seçilen bölgeler karşılaştırıldığında Ankara ve İzmir de olumlu bir gelişme eğilimi gözlenirken, İstanbul da bir düşüş söz konusudur.bursa ve Kocaeli bölgelerinde ileri teknoloji firmaları oldukça geride kalmaktadır. Bu çerçevede, özellikle yabancı üretici firmalar için bu firmaların yerel şubeleri veya iştirakleri veyahut yerli küçük firmalar tarafından gerçekleştirilen ar-ge faaliyetlerinin ülke ekonomisine katkısının sınırlı kalacağı öngörülebilir.bu durumda asıl faydanın ürünün satışını gerçekleştiren ana üretici firmada kalması beklenebilir. 4. Sonuç ve Değerlendirme Yapılan tüm analizler ışığında Ankara nın kendi dinamikleriyle bilişim vadisi olarak ortaya çıktığı ve bu süreçte 6 adet Teknoloji Geliştirme Bölgesi ile sadece uluysal düzeyde değil Ar- Ge ve Yenilik faaliyetleriyle, nitelikli insan kaynakları ile uluslararası alanda kendisinden söz ettiren İleri Teknoloji Kümesine dönüşüm süreci yaşadığı görülmektedir. Ücretler bakımından Ankara da faaliyet gösteren ileri teknoloji şirketlerinin nitelikli ileri-teknoloji işgücüne daha yüksek ücret ödediği yapılan analizlerde ortaya çıkmaktadır.bilişim Vadisi politikası belirlenirken ağırlık verilecek sektörler, firmalar ve yer seçiminde ülke içerisinde üretimini artırıp yaygınlaştırma kapasitesi olan ve görece yerli sermaye ağırlıklı sektörleri destekleyecek önlemler geliştirilmesi yerinde olacaktır. Bu tip öncelikli sektörlere savunma sanayi örnek gösterilebilir. Bu alanda, özellikle Teknoloji Gelişme Bölgelerinde yer alan ihtisaslaşmış Ar-Ge yapan ileri teknoloji firmaları TAİ, Milsoft, Başarsoft, Havelsan, Aselsan, Roketsan gibi önemli ölçüde yerli üretici firmaların yanında ABD ve Avrupa ülkelerinde de üretici firmalar için de Ar-Ge faaliyeti yürütmektedir. 13

14 Bu sektörde gelecekte teknoloji ve üretim kapasitelerini geliştirerek küresel ölçekte rekabet gücünü artırma imkanı bulunan yerli firmaların olması, yabancı ülke firmaları için yapılan çalışmalarda elde edilen bilginin geliştirilerek yerli firmalarca rekabet avantajına dönüştürülme fırsatı sunmaktadır. Bu anlamda Ankara da oluşan makine üretimi, malzeme bilimleri ve bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimiyle de beslenen başta savunma sanayi olmak üzere, kamu hizmetlerinin ihtiyaçlarını karşılamak üzere giderek gelişen, üniversitelerin Ar-Ge altyapısı ve becerisini kullanarak güçlenen ve giderek mal ve hizmet üretimi ile daha fazla eklemlenen Ankara daki Ar-Ge yapısının bozulmamasına özen gösterilmelidir. Bu nedenle her ne kadar orta vadede Ankara da da bir bilişim vadisi yapısı öngörülse de kısa vadede İstanbul ve çevresinde Ankara dakine oranla daha büyük avantajlarla donatılmış yapıların oluşturulması veya bununla ilgili haberlerin çıkarılması firmaların yer seçimi ve yatırım kararlarını etkileyebilecek, Ankara da olgunlaşan ve verimliliği giderek artan Ar-Ge ve üretim yapısını ve bu dolayısıyla bu alanda Türkiye nin rekabet gücünü olumsuz anlamda etkileyecektir. Sonuç olarak; yukarıdaki tüm analizler çerçevesinde; Bilişim Vadisi nin öncelikle Ankara da hayata geçirilmesi en doğru seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilişim Vadisi sadece bir bölgede kurulacak tek bir yapı olarak görülmemelidir.ankara yı bir üst teknoloji seviyesinde sıçramakta sorun yaşayan İzmir, Bursa, Kocaeli ve İstanbul un takip etmesi uygun görülmektedir. KAYNAKLAR AGHION, Philippe and Peter HOWITT, Endogenous Growth Theory, ISBN , MIT Press, Massachusetts, December 1997 AKIN, Bahadır, Yeni Ekonomi: Strateji, Rekabet, Teknoloji Yönetimi, ISBN , Çizgi Kitabevi,, Konya, Aralık 2001 CASTELLS, Manuel, Materials For An Exploratory Theory Of The Network Society, British Journal of Society, Vol. 51-1, January/March 2000, pp.5-24 EMERSON, M. Jarvin, et al., "Toward a Dynamic Regional Model," Annals of Regional Science, Volume 3, 1969, p FUJITA, Nanako, Gunnar Myrdal s Theory of Cumulative Causation Revisited, Economic Research Center Discussion Paper, Japan, FUJITA, Nanako, Myrdal s Theory of Cumulative Causation, Evol. Inst. Econ. Rev. 3(2): , HANSEN, Niles M., A Note on the State of Regional Economic Theory, Center for Economic Development, The University of Texas at Austin, 2001, pg KRUGMAN, Paul R., Maurice Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition, Pearson Education, Boston-MA, LEWIS, William Cris, A Critical Examination of The Export-Base Theory of Urban Regional Growth, The Annals of Regional Science,Volume 6, Number 2 / December, LEWIS, William Cris, Export Base Theory and Multiplier Estimation: A Critique, The Annals of Regional Science, Volume 10, Number 2 / July,

15 LUCAS, R. E. On the Mechanics of Economic Development. Journal of Monetary Economics Vol. 22-3, 1988 LUCAS, Robert E., Making a Miracle, Econometrica, Vol. 61-2, March 1993, pp MANDLA and Gantsho, Cities as Growth Poles Implications for Rural Development, A Paper Presented on The Occasion of The Annual Meetings Seminar Held In Maputo, Mozambique, NAM, Chang Woon, Significance of Development Stage Theory for Explaining Industrial Growth Pattern between Asian NICs and Selected Advanced Economics, CESifo Working Paper No. 662 (9), February NORTON R.D., Agglomeration and Competitiveness: from Marshall to Chinitz, Urban Studies, Vol. 29, No. 2, 1992, pp NOWLAN, David M., The Export Base and Input-output Models of Regional Development, Background to the classroom presentation and discussion, OECD, ICT Contribution to Economic Growth, Paris, 2003 OECD, The Knowledge Based Economy, No. General Distribution OCDE/GD(96)102, Paris, 1996 ROMER, P. M., Increasing Returns and Long Run Growth. Journal of Political Economy Vol. 94, 1996, pp OECD. Science, Technology and Industry: Scoreboard Paris: OECD, OZSAN Mehmet Emin, Globally Competitive Cities: Istanbul Case, Planning Expertise Thesis, Prime Ministry State Planning Organization, (unpublished study), 2010 PEEROUX F, Note on the Concept of Growth Poles in: McKee D, Dean RD, Leahy WH (eds) Regional Economics: Theory and Practice. The Free Press, New York, 1970 pp QIANG,Christine Zhen-Wei, PITT, Alexander and AYERS, Seth, Contribution of Information and Communication Technologies to Growth, ISBN , The World Bank Group Working Paper No.24, December 2003 TASCI Kamil, Impacts of Global Subprime Crisis on Turkish Economy: Vulnerability Analysis, Structural Path Analysis and a Computable General Equilibrium Model, MPA International Development Policy Thesis, Cornell University, August