SOĞUKSU MĠLLĠ PARKI NDAKĠ DAĞ EKOSĠSTEMĠNĠN ĠġLEVSEL KULLANIMINI ETKĠLEYEN BAZI FAKTÖRLER. Doç. Dr. Ġsmet DAġDEMĠR. Yusuf AKÇA

Transkript

1

2

3

4

5 Daşdemir, İ. - Akça, Y Soğuksu Milli Parkı ndaki Dağ Ekosisteminin İşlevsel Kullanımını Etkileyen Bazı Faktörler. Türkiye Dağları 1. Ulusal Sempozyumu, Orman Bakanlığı Yayın No: 183, ISBN , s.64-70, Haziran, Ilgaz. SOĞUKSU MĠLLĠ PARKI NDAKĠ DAĞ EKOSĠSTEMĠNĠN ĠġLEVSEL KULLANIMINI ETKĠLEYEN BAZI FAKTÖRLER Doç. Dr. Ġsmet DAġDEMĠR Yusuf AKÇA ÖZET İç Anadolu Bölgesinin stepinden Batı Karadeniz Bölgesinin nemli iklimine geçiş zonundaki yüksek dağlık bölgede yer alan ve ¾ ü çeşitli tepelerle (Harmandoruk Tepe, Tolubelen Tepe, Gökkaya Tepe, Çakmağındoruk Tepe) kaplı olan Soğuksu Milli Parkı (SMP), bu dağların yarattığı ekolojik koşullar sonucunda ortaya çıkan zengin florayı ve değerli karaçam ormanlarını korumak amacıyla milli park olarak ilan edilmiştir. Ancak, hem barındırdığı zengin bitki örtüsünden oluşan dağ ekosisteminin korunmasını sağlamak, hem de SMP nin 80 km yakında olan Ankara gibi büyük bir kentin açık hava rekreasyonel taleplerini karşılamak üzere; SMP nin işlevsel olarak koruma-kullanma dengesi anlayışı içerisinde ve sürdürülebilirlik bir şekilde yönetilmesi gerektiği gündeme gelmektedir. SMP yönetimine yardımcı olmak amacıyla ele alınan bu çalışmada SMP nin işlevsel kullanımını etkileyen, kullanıcı topluma ilişkin bazı faktörler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla hazırlanan anket formu 1999 yılında yoğun kullanımın söz konusu olduğu Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında SMP ye gelen 182 grup ziyaretçi (819 kişi) üzerinde yüz yüze görüşme yöntemi ile uygulanmış, görüşme gözlem ve yazılı kayıtlardan elde edilen veriler istatistiksel yöntemlerle (korelasyon ve faktör analizi) değerlendirilmiştir. Yapılan istatistiksel analizler ve değerlendirmeler sonucunda; koruma-kullanma dengesi anlayışı içinde SMP nin işlevsel kullanımını etkileyen en önemli faktörlerin; 1. Uzaklığa bağlı Ulaşım Masrafları, 2. Ziyaretçilerin gelir düzeyleri ile bağlantılı Meslekleri, 3. Milli Parkta Kalma Süresi, 4. Ziyaretçi Gruptaki Kişi Sayısı, 5. Tercih Edilen Rekreasyon Aktivitesi Türü olduğu bulunmuştur. SMP nin işlevsel planlanmasında ve kullanımda bu faktörleri dikkate alan bir yönetim anlayışının geliştirilmesi hem dağ ekosisteminin sürdürülebilirliği hem de toplumum rekreasyonel taleplerinin karşılanması açısından büyük önem arz etmektedir. Ayrıca, sözü edilen yönetim anlayışın geliştirilmesine yardımcı olmak amacıyla birtakım sonuçlar elde edilmiş ve öneriler yapılmıştır.

6 1. GĠRĠġ SOĞUKSU MĠLLĠ PARKI NDAKĠ DAĞ EKOSĠSTEMĠNĠN ĠġLEVSEL KULLANIMINI ETKĠLEYEN BAZI FAKTÖRLER Doç. Dr. Ġsmet DAġDEMĠR (1) Yusuf AKÇA (2) İlk kez 1872 de ABD de ortaya çıkan milli park kavramı, 1960 lardan sonra yoğun uygulama alanı bulmuştur. Her ülke sahip olduğu doğal kaynaklarının özelliklerine, toplum taleplerine, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına bağlı olarak kendine özgü bir milli park sistemi geliştirmiştir. Ülkemizde ise milli park çalışmaları 1956 tarih ve 6831 sayılı Orman Kanununun 3. ve 25. maddeleri ile bir uygulama alanı bulmuş ve 1983 te çıkarılan 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu ile yasal statüye kavuşmuştur. Bu kanuna göre Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan ulusal ve uluslararası ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçaları şeklinde tanımlanmıştır. Türkiye de son verilere göre 33 adet milli park olup, toplam ha saha bu amaçla kullanılmaktadır. Söz konusu milli parklardan birisi de 1959 yılında Ankara nın Kızılcahamam ilçesi mülki sınırları içinde kurulmuş olan Soğuksu Milli Parkı (SMP) dır ha lık bir alanı kapsayan SMP nin asıl kuruluş amacı İç Anadolu nun step zonundan, kuzeyin zengin orman bölgesine geçiş kuşağında bulunan karaçam ormanlarının ve zengin floranın korunmasıdır. SMP de toplanan 1064 bitki örneğinin değerlendirilmesi sonucunda; 74 familya, 276 cins, 474 tür, 4 alttür ve 3 varyete tespit edilmiştir. Toplanan 481 taksondan 49 unun Türkiye için endemik olduğu saptanmıştır (Eyüboğlu, 1990). Ayrıca SMP de bir kısmı Türkiye de ender görülen türlerden olmak üzere, 200 ün üzerinde kuş türü mevcuttur. Bütün bunlar, yüksek tepelerle çevrili olan (Tolubelen Tepe 1776 m, Harmandoruk Tepe 1645 m, Keltepe 1350 m, İncegeliş Sırtı 1600 m, Göllü Sırtı 1630 m, Çakmağındoruk Tepe 1530 m) SMP nin bölgedeki dağ ekosistemin korunmasında ne kadar önemli bir göreve sahip olduğunu göstermektedir. Diğer yandan, SMP nin Ankara gibi büyük bir kente 80 km uzaklıkta bulunması, şifalı kaplıcaları ile ünlü Kızılcahamam ilçesine bitişik olması, sahip olduğu doğal ve tarihi kaynak değerleri ile her türlü sosyal, kültürel, turistik ve rekreasyonel faaliyetlere uygun olması nedeniyle, özellikle yaz aylarında Ankara kentinin çok önemli açıkhava rekreasyon kaynağı durumuna gelmiştir (Akesen 1978, s.65). Bu haliyle ikinci tip bir rekreasyon kaynağı niteliğindedir (Clawson - Held - Stoddard 1968 e atfen Akesen 1978, s.43). Keza, SMP nin bu özelliği nedeniyle bir milli park formundan daha çok bir doğa parkı, hatta bir orman içi dinlenme yeri niteliğinde olduğu da ifade edilmiştir (Gülez 1993, s.78). Bu durum SMP deki dağ ekosisteminin Ankara gibi büyük bir kentin rekreatif taleplerinin baskısı altında kalacağını göstermektedir. Türkiye ortalamasının üzerinde nüfus yoğunluğuna sahip olan Ankara halkı, özellikle sıcak yaz aylarında kent yaşamının sıkıcı ortamından ve stresinden kurtulmak amacıyla, rekreasyonel kullanımları için doğal bir ortam oluşturan ve konum itibari ile ulaşım kolaylığı olan SMP yi tercih etmektedirler. Dolayısıyla SMP nin yukarıda sayılan özellikleri nedeniyle kent toplumunun yoğun rekreasyonel kullanımına konu olduğu ve giderek aratan rekreasyonel talepler nedeniyle SMP deki dağ ekosisteminin sürekliliğinin tehlikeye düşürebileceği gündeme gelmektedir. SMP nin sürdürülebilirlik anlayışına uygun olarak işletilmesi için öncelikle koruma-kullanma dengesi göz önünde tutulmalıdır. Buna göre bir taraftan mevcut kaynak değerleri analiz edilerek, diğer taraftan kullanıcı toplumun sosyo-ekonomik özellikleri ve talepleri dikkate alınarak, SMP nin işlevsel kullanımının özel olarak planlanması gerekmektedir. İşlevsel planlama açısından kullanıcı toplumun özelliklerinin ve taleplerinin dikkate alınmasının önemi büyük olup, mevcut SMP Özel Amenajman Planında ise bunun yeterince dikkate alınmadığı anlaşılmaktadır. Bu durum SMP nin koruma-kullanma dengesine ve dolayısıyla sürdürülebilirlik anlayışına uygun işletilmesinde bir darboğaz oluşturmaktadır. O nedenle bu araştırma; SMP nin işlevsel planlamasına ve uygulamaya yardımcı olmak için kullanıcı toplumun en önemli sosyoekonomik özelliklerini ve aralarındaki ilişkileri ortaya koymak, böylece SMP nin işlevsel planlamayı etkileyen en önemli faktörleri belirlemek ve işlevsel kullanıma konu olacak rekreasyonu aktivitelerini ve dolayısıyla optimum mal karmasını belirlemek amacıyla ele alınmıştır. 1 Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Bartın Orman Fakültesi, Ormancılık Ekonomisi Öğretim Üyesi 2 Orman Mühendisi, Bartın 64

7 2. MATERYAL VE METOT Araştırma verileri, 1999 yılı Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında toplanmıştır. 1 yıllık bir periyot içerisinde SMP ye yapılan ziyaretlerin yaklaşık % 70 i Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında gerçekleştiği için, yoğun kullanımın söz konusu olduğu bu yaz sezonu araştırmada veri toplama dönemi olarak seçilmiştir. Kullanıcı topluma ilişkin verileri elde etmek amacıyla hazırlanan anket formu, daha önce eğitilmiş iki anketör tarafından, SMP yi ziyarete gelen 182 adet grup ziyaretçi (denek aile) üzerinde yüz-yüze görüşme yöntemi ile uygulanmıştır. Anket yapılacak ziyaretçi grubunun seçiminde basit rastgele örnekleme yöntemi benimsenmiştir. Anket yapılan 182 adet grup ziyaretçi kapsamına giren kişi sayısı 819 olup, 1999 yılı içerisinde SMP ye gelen ziyaretçi sayısı ise kişidir. Buna göre veri toplama döneminde anket kapsamına giren ziyaretçi sayısının kullanıcı toplumu temsil etme oranı % 0,55 (819/ x100) dir. Toplanan verilerin çoğunluğu nitel halde olduğundan, istatistiksel analizlerin uygulanabilmesi amacıyla, nitel veriler sıra istatistiği yöntemiyle sayısal hale çevrilerek (Kalıpsız, 1981), toplam 14 adet değişken tanımlanmıştır (Çizelge 1). Diğer yandan SMP şefliği kayıtlarından, SMP Özel Amenajman Planından ve Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) nün ilgili kayıtlarından bazı veriler alınarak, bu araştırmada materyal olarak kullanılmıştır. Çizelge 1. Araştırmada Kullanılan Değişkenler DeğiĢken No DeğiĢken Adı DeğiĢkenin Kodu DeğiĢken Birimi 1 Milli Parka Geliş Uzaklığı UZAKLIK Km 2 Seyahat Aracının Cinsi ARACINS Ziyaretçi Grubun Aylık Ortalama Geliri GELIRDUZ Milyon TL 4 Ziyaretçilerin Milli Parkta Kalma Süresi KALMASUR Gün 5 Ziyaretçi Grubun Milli Parkı Ziyaret Etme Sayısı ZIYSAYI Kez 6 Ziyaret Günü ZIYGUNU Ziyaretçi Grubun Büyüklüğü ZIYGRUBU Kişi Sayısı 8 Ziyaretçilerin Eğitim Düzeyi EGITDUZ Ziyaretçilerin Meslek Durumu MESLEKDU Ulaşım Masrafları ULASMAS Milyon TL 11 Milli Parktaki Tüketim Masrafları TUKMAS Milyon TL 12 Ziyaretin (gezi-seyahat) Toplam Maliyeti ZIYMAL Milyon TL 13 Ziyaretçilerin Ödeyebileceği Maksimum Masraf ODEMISTE Milyon TL 14 Rekreasyon Aktivitelerinin Tercih Sırası REKAKTIV Araştırmanın amacına ulaşabilmesi öncelikle kullanıcı toplumun sosyo-ekonomik özellikleri ile MP ziyaretine ilişkin tercihlerini yansıtan ve yukarıda tanımlanan, toplam 14 değişken arasındaki ikili ilişkiler korelasyon analizi ile incelenmiştir. N = 182 denek grubu sayısı ve n = 14 değişken sayısı olmak üzere; 84 (n 2 /2 n) adet korelasyon katsayısı (r jk ) hesaplanarak, bunların önem düzeyleri belirlenmiştir (Kalıpsız, 1981; Sokal-Rohlf, 1995). Ayrıca, tüm değişkenlerin topluca değerlendirilmesine olanak vermek ve böylece işlevsel planlamayı etkileyen en önemli faktörleri belirlemek amacıyla faktör analizi uygulanmıştır (Harman, 1967). Deneklerin satır, değişkenlerin sütun esasına göre yer aldığı N x n (182 x 14) boyutlu veri matrisi, faktör analizinin başlangıç girdisini oluşturmuştur. Faktör türetme yöntemlerinden Principal Component ve faktör dönüşüm yöntemlerinden Quartimax (Kaiser kriterli) yöntemi kullanılmıştır. Gerek korelasyon ve gerekse faktör analizinin uygulanmasında SPSS (Statistical Package for Social Science) version 9.0 adlı hazır bilgisayar programından yararlanılmıştır. Diğer yandan, işlevsel kullanıma konu olacak aktivitelerinin işletme evresi eğrisindeki yerleri (Eagles, 1995); katılım yüzdesi - ortalama gelir esasına göre regresyon analizi ile belirlenerek, optimal mal karması ortaya konmuştur 3. BULGULAR VE TARTIġMA 3.1. Kullanıcı Toplumu Tanımlayan DeğiĢkenler Arasındaki Ġkili ĠliĢkiler Kullanıcı toplumun bazı özellikler itibariyle tanımlanmasına yardımcı olmak amacıyla; toplam 14 değişken ile yapılan korelasyon analizi sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Araştırmanın amacı bakımından önemli görülen bazı değişkenler bazında ikili ilişkiler incelenmiş ve aşağıdaki gibi yorumlanmıştır. 65

8 Çizelge 2. Değişkenler Arasındaki Korelasyonlar DeğiĢkenler UZAKLIK ARACINS GELIRDUZ KALMASUR ZIYSAYI ZIYGUNU ZIYGRUBU EGITDUZ MESLEKDU ULASMAS TUKMAS ZIYMAL ODEMISTE REKAKTIV UZAKLIK 1,000,007 -,077,364** -,206** -,470**,055 -,105 -,002,942** -,033,808**,696**,052 ARACINS 1,000,453** -,146*,102,281**,073,176*,248** -,077,038 -,046,072,037 GELIRDUZ 1,000,038,109,028,081,075,312** -,103,324**,039,206**,056 KALMASUR 1,000 -,072 -,764**,046 -,206** -,081,354**,152*,377**,309**,066 ZIYSAYI 1,000,115,016,062,288** -,226**,019 -,185*,015 -,016 ZIYGUNU 1,000 -,053,339**,157* -,459** -,097 -,443** -,366**,109 ZIYGRUBU 1,000 -,356** -,289**,124,392**,265**,191** -,025 EGITDUZ 1,000,227** -,098 -,048 -,099 -,066,232** MESLEKDU 1,000 -,023 -,014 -,013,170*,079 ULASMAS 1,000,082,908**,762**,030 TUKMAS 1,000,480**,412** -,044 ZIYMAL 1,000,873**,019 ODEMISTE 1,000 -,035 REKAKTIV 1,000 ** 0.01 güven düzeyinde anlamlı korelasyon. * 0.05 güven düzeyinde anlamlı korelasyon. 66

9 Gelir düzeyi ile ARACINS, MESLEKDU, TUKMAS ve ODEMISTE arasında anlamlı pozitif ilişkiler vardır. Bu ilişkiler gelir düzeyi arttıkça ziyaretçilerin MP ye gelmek amacıyla özel ulaşım aracı kullandıkları, MP de kaldıkları sürede yaptıkları masraf düzeyinin ve ziyaretçilerin ödeme isteğinin arttığı şeklinde yorumlanabilir. Aslında bu ilişkilerin temelinde ziyaretçilerin rekreasyonel taleplerinin gönenç düzeyleri ile ilişkili olduğu yatmaktadır. Yani gönenç düzeyi arttıkça rekreasyonel taleplerin arttığı söylenebilir. Eğitim düzeyi ve KALMASUR arasında anlamlı negatif ilişki vardır. Yani ziyaretçilerin eğitim düzeyi yükseldikçe; daha fazla gelir getiren ve çok çalışmayı gerektiren meslekler söz konusu olmakta, piknik yapmanın yanı sıra entelektüel seviyesi yüksek olan rekreasyon aktiviteleri tercih edilmekte ve yoğun çalışan kullanıcılar söz konusu olduğu için hafta sonu tatil günlerinde MP ziyaretleri gerçekleştirilmektedir. Buna karşın kullanıcı kitlelerinin eğitim düzeyi düştükçe ziyaret grubunun büyüklüğü ve kalma süresi artmaktadır. Ziyaretçilerin SMP de kalma süresi (KALMASUR) ile ZIYGUNU, EGITDUZ, ULAMAS, TUKMAS, ZIYMAL, ODEMISTE, UZAKLIK ve ARACINS arasında anlamlı korelasyonlar bulunmuştur (Çizelge 2). Buna göre KALMASUR ile ZIYGUNU, EGITDUZ ve ARACINS arasındaki negatif ilişki; eğitim düzeyi düşük olan kullanıcıların SMP ye daha çok otobüsle ve hafta içi günlerde geldiklerini göstermektedir. KALMASUR ile UZAKLIK, ULAMAS, TUKMAS, ZIYMAL ve ODEMISTE arasındaki pozitif korelasyonlar ise; uzaktan, çoğunlukla otobüsle gelen ve aynı gün geri dönme olanağı olamayan ziyaretçilerin MP de daha çok kaldığı anlamına gelmektedir. Kalma süresi ve uzaklıkla bağlantılı olarak ulaşım, tüketim ve dolayısıyla ziyaret masrafları artmaktadır. Kalma süresi ile ödeme isteği arasındaki pozitif ilişki de; uzaktan gelen ziyaretçilerin MP ziyaretlerini planlı ve programlı bir şekilde gerçekleştirdiklerini, bu amaçla daha fazla masraf yapmayı göze aldıkları şeklinde yorumlanabilir. Keza, SMP ye geliş uzaklığı (UZAKLIK) ile KALMASUR, ULASMAS, ZIYMAL ve ODEMISTE değişkenleri arasındaki pozitif ilişkileri de yukarıdaki gibi yorumlamak mümkündür. UZAKLIK ile ZIYSAYI ve ZIYGUNU arasındaki negatif ilişkiler de; MP ye geliş mesafesi arttıkça, ziyaret tekrar sayısının azaldığı ve ziyaretlerin genellikle hafta içi günlerde yapıldığı şeklinde yorumlanabilir. Ziyaret maliyeti (ZIYMAL) ile UZAKLIK, KALMASUR, ZIYGRUBU, ULASMAS, TUKMAS ve ODEMISTE değişkenleri arasında pozitif; ZIYGUNU ve ZIYSAYI değişkenleri arasında ise negatif anlamlı korelasyonlar vardır. Bunun anlamı; ziyaret maliyetini arttıran en önemli unsurların sırasıyla; ulaşım masrafı ve dolayısıyla uzaklık, MP deki tüketim masrafları, kalma süresi ve ziyaretçi grubun büyüklüğüdür. Doğal olarak, kalabalık bir grup olarak uzaktan gelen ve MP de belirli bir süre kalmayı planlayan ziyaretçiler, bu ziyareti gerçekleştirmek amacıyla daha fazla ödemeyi göze almaktadırlar. ZIYMAL ile ODEMISTE arasındaki pozitif ilişki de aynı anlamda yorumlanabilir. Diğer yandan, ZIYMAL ile ZIYSAYI ve ZIYGUNU arasındaki negatif korelasyonlar ise; MP2ye geliş mesafesinin artmasıyla birlikte ziyaretin maliyetinin önemli ölçüde arttığını ve bu nedenle MP yi tekrar ziyaret etme sayısının azaldığını ve uzaktan gelen ziyaretçilerin genellikle hafta içi günlerde ziyaret yaptıklarını göstermektedir. Ziyaretçilerin ödeme isteğini (ODEMISTE) pozitif yönde etkileyen en önemli değişkenler; ZIYMAL, ULAMAS, UZAKLIK, TUKMAS, KALMASUR, GELIRDUZ, ZIYGRUBU ve MESLEKDU dur. Bu değişken grubu içerisinde ziyaret maliyeti (ZIYMAL) diğer değişkenlerden (ULAMAS, UZAKLIK, TUKMAS, KALMASUR, ZIYGRUBU) etkilendiğinden ve hatta onların bir bileşkesi görünümünde olduğundan; yukarıdaki yoruma benzer şekilde uzaktan, kalabalık bir grup halinde gelen ve belirli bir süre kalmayı göze alan ziyaretçilerin ziyaret maliyeti artmakta ve bu ziyareti gerçekleştirmek amacıyla daha fazla ödemeye hazır durumda oldukları şeklinde bir yorum yapılabilir. Keza, ODEMISTE ile GELIRDUZ ve MESLEKDU arasındaki pozitif korelasyon; ödeme isteğinin gelir düzeyi yükseldikçe veya daha fazla gelir sağlayan mesleklere (serbest meslek, işveren vb.) doğru gidildikçe artış gösterdiği anlamındadır. Ziyaretçilerin MP deki zamanı hangi rekreasyon aktivitesi (REKAKTIV) geçirmelerinde etkili olan en önemli faktör, eğitim düzeyidir (EGITDUZ). Keza REKAKTIV ile EGITDUZ arasında 0,01 güven düzeyinde anlamlı pozitif bir korelasyon (r = 0,232 ** ) bulunmuştur (Çizelge 2). Diğer faktörlerin ise, rekreasyon aktivitesi seçiminde fazla etkili olmadıkları anlaşılmaktadır. Ziyaretçi gruplarının ilk 5 tercihi içerisinde sırasıyla; piknik yapmak (%29,1), manzara seyri (%25,6), yürüyüş yapmak (%20,6), fotoğraf/video çekmek (%9,8), mantar toplamak (%6,1), diğer faaliyetler (%3,7), bitki-hayvan incelemek (%3,2) ve bisikletle gezinti (%1,9) yer almıştır. Buna göre ziyaretçilerin büyük çoğunluğunun birinci sırada piknik yapmayı tercih ettiği anlaşılmaktadır. Ancak, eğitim düzeyi yükseldikçe, geleneksel hale gelen piknik yapmak eylemi yanında, entelektüel seviyesi yüksek olan fotoğraf çekmek, yürüyüş yapmak, bitki-hayvan incelemek ve bisikletle gezinti gibi rekreasyon aktivitelerinin de tercih edildiği söylenebilir. Bu konuda 67

10 Amerika da yapılan bir araştırmada; eğitim düzeyi ile rekreasyon aktiviteleri arasında pozitif bir ilişki bulunmuştur. Buna göre genellikle eğitim düzeyi yüksek olan insanların fiziksel olarak daha canlı aktivitelere katıldıkları ifade edilmektedir (Walsh 1986, s.111) Kullanıcı Toplumun En Önemli Özelliklerinin (Faktörlerinin) Belirlenmesi Bu amaçla faktör analizi uygulanmıştır. 14 değişken esas alınarak, yapılan faktör analizinde toplam varyansa katılma miktarı 1 den büyük olan ilk 5 faktör türetilmiştir (Kaiser kriteri). Türetilen ilk faktör en önemlisi olup, faktörlerin varyansa katılma yüzdeleri sırasıyla; %30.36, %15.10, %11.99, %9.05 ve %7.70 olarak bulunmuştur. Buna göre, toplam 14 olan varyansın %74,2 si (yani u) bu 5 faktörle açıklanmıştır. Faktör analizi sonucunda değişken gruplaşmalarını daha net bir şekilde ortaya koymak ve böylece faktörlerin yorumlanmasını kolaylaştırmak amacıyla, faktör rotasyonu işlemine başvurulmuştur. Bu amaçla Quartimax rotasyon yöntemi uygulanmış olup, elde edilen çevrilmiģ faktör matrisi Çizelge 3 de verilmiştir. Bu faktör matrisi bilimsel açıdan yoruma daha uygun olduğundan, burada sadece Quartimax rotasyon yöntemiyle elde edilen sonuçlar üzerinde durulmuştur (mutlak değer olarak 0,40 tan büyük olan faktör yükleri bu çizelgede gösterilmiştir (Bennet - Bowers, 1977)). Çizelge 3. Çevrilmiş Faktör Matrisi DeğiĢkenler Faktör Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Faktör 4 Faktör 5 ULASMAS,966 UZAKLIK,926 ZIYMAL,922 ODEMISTE,853 MESLEKDU,755 GELIRDUZ,695 ZIYSAYI,553 ARACINS,544 KALMASUR,877 ZIYGUNU -,839 ZIYGRUBU,806 TUKMAS,754 REKAKTIV,855 EGITDUZ,526 Çizelge 3 den görüldüğü gibi, Faktör 1 i oluşturan en önemli değişkenler ULASMAS, UZAKLIK, ZIYMAL ve ODEMISTE dir. Zaten bunların arasında % 1 güven düzeyinde pozitif yönde anlamlı ilişkilerin olduğu korelasyon matrisinden (Çizelge 2) anlaşılmaktadır. Faktör 1 deki bu değişkenler önem sırasına göre sıralanmış olup, tam bir gruplaşma halindedirler. Bu grubu ve dolayısıyla faktör 1 i temsilen en büyük faktör yüküne (0,966) sahip olan ULASMAS değişkenini almak yanlış olmayacaktır. Bu grupta yer alan değişkenlerin ortak özelliği, MP ye geliş uzaklığı ve buna bağlı olarak ulaşım masrafları, ziyaret maliyeti ve ziyaretçilerin ödeme gücü ile ilgili olmasıdır. Dolayısıyla uzaklığın bir göstergesi olan ve ziyaret maliyetini önemli ölçüde etkileyen ve aynı zamanda ziyaretçilerin ödeme gücünü yansıtan ulaşım masrafları (ULASMAS) faktör 1 in en önemli değişkenidir. Bu nedenle, ulaşım masraflarının MP ziyaretini belirleyen ve etkileyen en önemli faktör olduğu anlaşılmaktadır. Bu özelliğinden dolayı ulaşım masrafları esas alınarak bu faktörü milli parkın etki alanı (veya çekim potansiyeli alanı) olarak adlandırmak ve yorumlamak mümkündür (Akesen, 1984). Buna göre; ulaşım masrafları, uzaklık ve ziyaretçi sayıları esas alınarak, SMP nin etki alanları aşağıdaki gibi belirlenmiştir (Çizelge 4). Çizelge 4. SMP nin Etki Alanları Etki Alanı Uzaklık (km) Ziyaretçi (%) YerleĢim Birimleri 1. Derecede Etki Alanı ,86 Kızılcahamam, Kazan, Ankara, Gerede 2. Derecede Etki Alanı ,37 Bolu, Düzce, Zonguldak, Devrek, Çaycuma, Bartın, Çankırı, Çorum, Eskişehir, Karabük, Kastamonu 3. Derecede Etki Alanı ,77 Adana, Amasya, Antalya, Balıkesir, Bursa, Elazığ, İstanbul, İzmir, İçel Toplam ziyaretçi sayısının % 53,86 sının geldiği ve ortalama özelliklere sahip bir özel otomobil ile 90 km/saat sabit hızla 1 saatte gelinilebilecek 0-90 km yarıçaplı alanın SMP nin 1. derecede etki alanı olduğu 68

11 anlaşılmaktadır. 1. etki alanı içerisinde % 60 lık bir ziyaretçi payına sahip olan Ankara kenti ise, en önemli yerleşim merkezi olmaktadır. Diğer yandan, ziyaretçilerin % 26,37 si 2. derecede etki alanından ve % 19,77 si ise 3. derecede etki alnından gelmiştir. Yani 1. derecede etki alanında yoğun rekreasyonel kullanım talepleri söz konusu olup, SMP nin işlevsel planlanması aşamasında büyük ölçüde bu taleplerin dikkate alınması uygun olacaktır. İkinci derecede önemli olan Faktör 2 ile anlamlı korelasyon gösteren değişkenler MESLEKDU, GELIRDUZ, ZIYSAYI ve ARACINS tir (Çizelge 3). Faktör yükü (0,755) en fazla olan MESLEKDU, aynı zamanda gelir düzeyini ve dolayısıyla yapılacak ziyaret sayısını ve kullanılacak ulaşım aracının cinsini belirlediği için faktör 2 nin temsilcisi olarak alınmıştır. Faktör 2 bu haliyle ziyaretçilerin gönenç düzeyi olarak adlandırılmıştır. Buna göre SMP ziyaretçilerinin % 59,4 ünün hiçbir geliri olamayan ev hanımı ve öğrenci, % 27,4 ünün nispeten düşük geliri olan emekli, memur ve işçi, % 13,2 sinin ise yaşam düzeyi göreceli olarak yüksek olan serbest meslek ve işveren kesiminden oluştuğu göz önüne alındığında; SMP nin genellikle (%86,8) gelir ve yaşam düzeyi düşük olan ziyaretçilerin taleplerine ve dolayısıyla işlevsel kullanımlarına konu olduğu söylenebilir. Faktör 3; KALMASUR ile pozitif (+) ve ZIYGUNU ile negatif (-) yönde anlamlı korelasyona sahip olan iki kutuplu (bipolar) bir faktördür (Çizelge 3). Bu iki değişken birlikte değerlendirildiğinde; SMP ye tatilinin bir bölümünü geçirmek (veya birkaç gün kalmak) amacıyla uzaktan gelen ziyaretçilerin genellikle hafta içi günleri tercih ettiği, yakından gelen günübirlik ziyaretçilerin ise hafta sonlarını tercih ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla tatil amaçlı ziyaretlerde sakin bir ortamda dinlenmek ön plana çıktığından, bazen taşıma kapasitesinin üzerine çıkan ziyaretçi sayısının ve yoğun kullanımın söz konusu olduğu hafta sonlarından ziyade, nispeten daha sakin olan hafta içi günlerde ziyaretlerin yapılması normal bir davranıştır. O halde, bu faktörü kullanım yoğunluğu (veya ziyaret günü tercihi) şeklinde adlandırmak ve yorumlamak mümkündür. Dördüncü derecede önemli olan Faktör 4 ün yapısında pozitif yönde anlamlı korelasyona sahip olan ZIYGRUBU ve TUKMAS değişkenleri yer almaktadır (Çizelge 3). Keza ZIYGRUBU ile TUKMAS arasında % 1 güven düzeyinde anlamlı (r = 0,392 ** ) bir korelasyon vardır (Çizelge 2). Her iki değişken birlikte değerlendirildiğinde; ziyaretçilerin MP de kalma süresi için de başta yemek ve içmek olmak üzere zamanlarını değerlendirdikleri rekreasyon aktiviteleri için yaptıkları masrafların (TUKMAS), ziyaretçi grubunun (veya ailenin) büyüklüğüne bağlı olduğu ve bu tür masrafların ziyaretçi grubun büyüklüğünden önemli ölçüde etkilendiği anlaşılmaktadır. Genellikle ziyaretçi gruplarının birer aile olarak düşünüldüğünde, bu faktörü aile yapısı ve büyüklüğü olarak adlandırmak ve yorumlamak mümkündür. Bu faktör; aynı zamanda ailenin gelir, eğitim, sosyal ve kültürel düzeyine bağlı olarak değişebilmektedir. Dolayısıyla, MP ziyaretinin maliyetini etkileyen ve kullanıcı tercihlerinin oluşmasında göz önünde tutulan bir faktördür. Faktör 5 ise; REKAKTIV ve EGITDUZ değişkenlerinden oluşmaktadır (Çizelge 3). Aralarında % 1 güven düzeyinde anlamlı korelasyon bulunan (Çizelge 2) REKAKTIV ve EGITDUZ değişkenleri birlikte değerlendirildiğinde; ziyaretçilerin MP deki zamanlarını hangi rekreasyon aktivitesi ile geçirdiklerini belirleyen en önemli etmenin onların eğitim düzeyi olduğu anlaşılmaktadır. Diğer koşulların sabit olduğu varsayımı altında; ziyaretçilerin eğitim düzeyi yükseldikçe genellikle fizyolojik gereksinimlere (yemekiçmek) yönelik olarak yapılan piknik yapmak eylemi yanında daha çok sosyal, kültürel ve ruhsal gereksinimlerine yanıt veren fotoğraf çekmek, yürüyüş yapmak, bitki-hayvan incelemek ve bisikletle gezinti gibi rekreasyon aktivitelerini de tercih ettikleri ifade edilebilir. Dolayısıyla, eğitim düzeyi ile bağlantılı olarak bu faktörü rekreasyonel talebin yapısı şeklinde adlandırmak ve yorumlamak mümkündür. Korelasyon ve faktör analizi sonuçlarına dayanarak, kullanıcı toplumun SMP ile ilgili kararlarını, tercihlerini ve dolayısıyla SMP nin işlevsel kullanımını etkileyen en önemli faktörler, önem ve önceliklerine göre, Çizelge 5 de verilmiştir: Çizelge 5. SMP nin İşlevsel Planlamasını Etkileyen Faktörler Sıra No Faktör Adı Gösterge DeğiĢken 1. Faktör Milli Parkın Etki Alanı Uzaklığa bağlı UlaĢım Masrafları (ULASMAS) 2. Faktör Gönenç Düzeyi Ziyaretçilerin gelir düzeyi ile bağlantılı Meslekleri (MESLEKDU) 3. Faktör Katılım Yoğunluğu (Ziyaret Günü Tercihi) MP de Kalma Süresi (KALMASUR) 4. Faktör Aile Yapısı ve Büyüklüğü Ziyaretçi Gruptaki KiĢi Sayısı (ZIYGRUBU) 5. Faktör Rekreasyonel Talebin Yapısı Tercih edilen Rekreasyon Aktivitesi türü (REKAKTIV) 69

12 3.3. SMP deki Rekreasyon Aktivitelerinin ĠĢletme Evresi Eğrisindeki Yerinin Belirlenmesi SMP yönetiminin söz konusu rekreasyon aktivitelerinin pazarlanması ile ilgili olarak birtakım kararlar alabilmesi için her şeyden önce her bir rekreasyon aktivitesinin işletme evresi eğrisindeki yerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Diğer mal ve hizmetlerde olduğu gibi, her bir rekreasyon aktivitesinin de zaman içerisinde sağladığı gelire göre geçirdiği sunuş, gelişme, olgunluk ve gerileme gibi aşamaları gösteren bir mal yaşam eğrisi vardır. Ancak, çalışmada her bir rekreasyon aktivitesinin zaman içerisindeki değişimini izlemek mümkün olmadığından, çok sayıda rekreasyon aktivitesinin belirli bir andaki durumunu elde etmek amacıyla işletme evresi eğrisine başvurulmuştur (Eagles 1995, s.31). Araştırmada SMP deki rekreasyon aktivitelerinin işletme evresi eğrisindeki yerleri katılım yüzdesi ortalama gelir esasına dayalı olarak belirlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla öncelikle piknik yapmak, manzara seyri ve yürüyüş yapmak gibi rekreasyon aktivitelerinin, deneklerin ilk 5 tercihi içerisindeki yüzde cinsinden payları (katılım yüzdesi) belirlenmiştir. Daha sonra her bir rekreasyon aktivitesi grubunda yer alan deneklerin (veya ziyaretçi gruplarının) MP ye ödedikleri giriş ücreti ve muhtemel bağış fonuna yapacakları katkıların toplamı bulunarak, o gruptaki denek sayısına bölünmüştür. Böylece SMP yönetiminin her bir rekreasyon aktivitesinden sağlayacağı ortalama gelir düzeyleri bulunmuştur (Çizelge 6). Çizelge 6. Rekreasyon Aktiviteleri Bazında Katılım Yüzdesi ve Ortalama Gelir Rekreasyon Aktivitesi Katılım Yüzdesi Ortalama Gelir (1999 fiyatlarıyla bin TL) Piknik Yapmak 29, Manzara Seyri 25, Fotoğraf/Video 9, Mantar Toplamak 6, Yürüyüş Yapmak 20, Bitki Hayvan İncel. 3, Bisikletle Gezinti 1, Diğer 3, TOPLAM Basit regresyon analizi yardımıyla katılım yüzdesi ortalama gelir ilişkisi incelenmiştir. En yüksek R 2 değerini veren 3. dereceden bir polinom fonksiyonunun ilişkiye uygun düştüğü anlaşılmıştır (Şekil 1). Ortalam Gelir (bin TL) Y = -0,2826x ,321x 2-220,18x , R 2 = 0, Katılım Yüzdesi ġekil 1. Rekreasyon Aktivitelerinin İşletme Evresi Eğrisindeki Yerleri Bu şekle göre bisikletle gezinti, bitki-hayvan incelemek ve diğer aktivitelerin (briç, tavla, satranç, top oynamak vb.) gerileme evresinde olduğu anlaşılmaktadır. SMP yönetiminin bu aktiviteleri sürdürüp sürdürmemesi konusunda karar alması gerekmektedir. Diğer yandan, mantar toplamak ve fotoğraf/video çekmek sunuş gelişme aşamasındadır. Yürüyüş yapmak, manzara seyri ve piknik yapmak aktiviteleri ise olgunluk evresini yaşamaktadır. SMP yönetiminin katılım yüzdesi ve ortalama geliri daha fazla olan yürüyüş yapmak, manzara seyri ve piknik yapmak aktivitelerinin sunumundan en fazla toplam gelir sağlayacağı için, sözü edilen aktivitelerin sürdürülebilir bir şekilde sunumu üzerinde özenle durması gerekmektedir. Yani SMP yönetiminin mal karmasının yürüyüş yapmak, manzara seyri ve piknik yapmak aktivitelerinden

13 oluştuğu ve rekreasyonla ilgili pazarlama politikalarının saptanmasında sözü edilen üç aktivitenin öncelikle dikkate alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Kısacası, SMP nin bu aktiviteler bazında işlevsel olarak planlanmasının ve kullanılmasının gereği vardır. Bununla beraber, mantar toplamak ve fotoğraf/video çekmek aktivitelerine de mal karmasında yer verilebilir. 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER Ankara gibi metropol bir kente yakın olması ve ulaşım olanaklarının elverişliliği nedeniyle, SMP nin işlevsel kullanımının daha çok kent toplumunun açıkhava rekreasyonu taleplerine göre şekilleneceği, ancak yoğun ve düzensiz kullanım söz konusu olduğunda doğal dengenin sürekliliğinin tehlikeye düşeceği gündeme gelmektedir. Bu bağlamda ele alınan araştırmada; SMP nin koruma-kullanma dengesine ve sürdürülebilirlik anlayışına uygun planlanmasına ve kullanımına yarayacak bulgulara ulaşılmıştır. Araştırmada elde edilen tüm veriler değerlendirildiğinde; SMP nin işlevsel planlaması sırasından dikkate alınması gereken en önemli özelliklerin; 1) Milli Park ın etki alanı (ulaşım masrafı), 2) Ziyaretçilerin gönenç düzeyi (gelir düzeyleri), 3) Kullanım yoğunluğu (kalma süresi), 4) Aile yapısı ve büyüklüğü (kişi sayısı), 5) Rekreasyonel talebin yapısı (rekreasyon aktivitesi türü) olduğu anlaşılmıştır. Uzaklığın bir göstergesi olan ve ziyaret maliyetini önemli ölçüde etkileyen ve aynı zamanda ziyaretçilerin ödeme gücünü yansıtan ulaşım masrafları (ULASMAS), MP ziyaretini etkileyen en önemli faktör olduğundan, ulaşım masrafları esasına göre SMP nin birinci derecede etki alanının 90 km yarıçaplı bir alanı (Kızılcahamam, Kazan, Ankara ve Gerede) kapsadığı ve taleplerin % 53,86 sını bu alanda oluştuğu belirlenmiştir. Bu nedenle, SMP nin işlevsel planlaması aşamasında birinci derecede etki alanında oluşan taleplerin öncelikle dikkate alınması uygun olacaktır. Ziyaretçilerin büyük bölümü orta ve düşük gelir düzeyine sahiptir. Tatilinin bir bölümünü geçirmek amacıyla uzaktan gelen ziyaretçiler genellikle hafta içi günleri, yakından gelen günübirlik ziyaretçiler ise hafta sonlarını tercih etmektedir. Dolayısıyla tatil amaçlı ziyaretlerin, bazen taşıma kapasitesinin üzerine çıkan ziyaretçi sayısının ve yoğun kullanımın söz konusu olduğu hafta sonlarından ziyade, nispeten daha sakin olan hafta içi günlerde yapıldığı anlaşılmaktadır. Buna göre SMP yönetiminin taşıma kapasitesine ve koruma-kullanma dengesine uğun şekilde talep yoğunluğunu karşılayacak önlemleri alması gerekmektedir. Ziyaretçilerin MP de kalma süresi için de yaptıkları masrafların (TUKMAS), ziyaretçi grubunun büyüklüğüne bağlı olduğu ve bu tür masrafların ziyaretçi grubun büyüklüğünden önemli ölçüde etkilendiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, MP ziyaretlerinin maliyetini etkileyen ve kullanıcı tercihlerinin oluşmasında etkili olan aile yapısı ve büyüklüğü MP yönetiminin işlevsel planlamada göz önüne alacağı faktörlerden biri olmaktadır. Ziyaretçilerin MP deki zamanlarını hangi rekreasyon aktivitesi ile geçirdiklerini belirleyen en önemli faktör onların eğitim düzeyleridir. Diğer koşulların sabit olduğu varsayımı altında; ziyaretçilerin eğitim düzeyi yükseldikçe genellikle fizyolojik gereksinimlere (yemek-içmek) yönelik olarak yapılan piknik yapmak eylemi yanında daha çok sosyal, kültürel ve ruhsal gereksinimlerine yanıt veren fotoğraf çekmek, yürüyüş yapmak, bitki-hayvan incelemek ve bisikletle gezinti gibi rekreasyon aktivitelerini de tercih ettikleri anlaşılmaktadır. Araştırmada SMP de sunumu mümkün olan çeşitli rekreasyon aktivitelerinin işletme evresi eğrisindeki yerleri katılım yüzdesi-ortalama gelir yöntemiyle belirlenmiştir. Buna göre; piknik yapmak, manzara seyri ve yürüyüş yapmak aktiviteleri çoğunluğun (%75,3) ilk üç tercihi içerisinde talep edildiği, en fazla gelir getiren ve dolayısıyla olgunluk dönemini yaşayan aktiviteler olduğu anlaşılmıştır. O halde, SMP yönetiminin optimal mal karmasını = piknik yapmak + manzara seyri + yürüyüş yapmak aktivitelerinden oluşturması ve bu aktiviteleri sunarken, gerek mekan planlanması ve gerekse pazarlama politikaları açısından aktivitelerin birbirini tamamlayacak şekilde kararlar alınması uygun olacaktır. Bu araştırma 1999 yılında üç aylık bir periyodu kapsayacak şekilde yapıldığından, elde edilen bulguların genelleştirilmesi için benzer araştırmaların daha uzun dönemlerde ve belirli aralıklarda yapılması gerekmektedir. Bununla beraber, çalışmada uygulanan yöntemler ve elde edilen bulgular, gerek SMP yönetimine ve gerekse bu alanda yapılacak çalışmalara yol gösterecek niteliktedir. Diğer yandan Türkiye deki milli parklara ilişkin genel nitelikteki yasal, örgütsel, finansal ve uygulamaya ilişkin sorunların çözülmesi yönünde birtakım önlemler alınması halinde, SMP yönetimi de bunlardan olumlu yönde etkilenecektir. Ayrıca, işlevsel planların altında sürdürülebilirlik anlayışına uygun 71

14 olarak, detaylı uygulama projelerinin hazırlanması ve bunların titizlikle uygulanması, SMP yönetimini başarılı kılacaktır. Sonuç olarak; SMP de koruma-kullanma dengesine ve sürdürülebilirlik ilkesine uygun bir işlevsel planlama ve yönetim anlayışının geliştirilmesi için; kullanıcı toplumun yukarıda belirtilen özelliklerinin dikkate alınması ve belirlenen mal karmasına uygun pazarlama politikalarının oluşturulması gerekmektedir. Bu sayede hem dağ ekosisteminin sürekliliği sağlanmış hem de en yüksek fayda elde edilmiş olunur. KAYNAKLAR Akesen, A Türkiye de Ulusal Parkların Açıkhava Rekreasyonu Yönünden Nitellikleri ve Sorunları (Örnek; Uludağ Ulusal Parkı). İ.Ü.O.F. Yayın No : 2484/262, 204 s., İstanbul. Akesen, A Açıkhava Rekreasyonunda Bazı Temel Kavramlar ve Özellikleri. İÜ Orman Fakültesi Dergisi Seri B, Cilt 34, Sayı 1, s , İstanbul. Bennet, S. Bowers, D An Introduction to Multivariate Techniquies for Social and Behavioural Science. The MacMillan Press, London. Clawson, M. Held, R., B. Stoddart, H., C Land for The Future. The Johns Hopkins Press. 570 p., Baltimore. Eagles, P. F.J Understanding the Market for Sustainable Tourism. Linking Tourism, the Environment, and Sustainability. General Technical Raport INT GTR 323, p , Forest Service, USA. Eyüboğlu, Ö Kızılcahamam Soğuksu Milli Parkı Florası. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Geray. A. U Ormanın Rekreatif Gayeyle Kullanılmasında Ekonominin Yeri. İÜ Orman Fakültesi Dergisi, Seri A, Cilt XXII, Sayı 1, İstanbul. Gülez, S Korunan Alanlar ve Turizm. I. Ormancılık Şurası Tebliği. T.C. Orman Bakanlığı Yayın No: 6, Seri No: 13, Cilt 2, s , Ankara. Harman, H., H Modern Factor Analysis (2. Rev. Ed.). The University of Chicaco Press, 474 p., Chicaco and London. Kalıpsız, A İstatistik Yöntemler. İÜ Orman Fakültesi Yayın No: 2837/294, 558 s., İstanbul. Sokal, R. R. - Rohlf, J.F Biometry. Third Edition, W.H. Freeman and Company, ISBN , 887 p., New York. Walsh, R. G Recreation Economic Decisions (Comparing Benefits and Costs). Venture Publishing Inc., ISBN , Oxford, USA. 72