XIX. YÜZYIL ORTALARINDA HEREKE NİN SOSYO-EKONOMİK YAPISI

Transkript

1 XIX. YÜZYIL ORTALARINDA HEREKE NİN SOSYO-EKONOMİK YAPISI Yunus ÖZGER* Giriş İlk Osmanlı fetih bölgesi içerisinde yer alan Hereke, İstanbul-Ankara kara ve demiryolu üzerinde ve İzmit Körfezi kenarında kurulmuş şirin bir yerleşim alanıdır. Tarihî geçmişi oldukça eskiye dayanır. Bazı kaynaklarda Bizans imparatoru Konstantin in Hereke de bir yazlığı olduğu ve kendisinin de burada vefat ettiği söylenilir.1 Yöre, Orhan Gazi devrinde ilk fetihler zamanında Osmanlı Beyliği egemenliğine girer. Şimdilerde çok az kalıntıları bulunan Hereke Kalesi nin fethiyle ilgili kroniklerin verdiği bilgiler, İdris-i Bitlisi nin Heşt-Behişt inde geçenlerin tekrarı gibidir.2 Anlatıya göre, İzmit in fethi esnasında buradan kaçanlar Hereke kalesine sığınarak, kaleyi tahkim etmiş ve teslim olunmasını engellemişlerdir. Bunu haber alan Orhan Gazi, Timurtaş Bey in babası Ali Bey i başbuğ olarak görevlendirip Hereke üzerine göndermiştir. Ali Bey, kuşatma esnasında aldığı ok darbesiyle bir gözünü kaybetmesine rağmen cesaretini kaybetmemiş ve kısa süre sonra kaleyi teslim almıştır. Yenilgiye uğrayan düşman, aman dilemiş askeri geri çekilmiş ancak Hereke sakinleri yurtlarında kalmayı tercih etmişlerdir.3 Alınış hikâyesi kısaca bu şekilde olan Hereke nin fethi, İzmit bölgesi fetihlerinin tamamlayıcısı oldu. Çünkü Orhan Gazi bundan sonra Bursa ya yönelerek, teşkilatlanma çalışmalarını hızlandırdı ve Bursa yı başkent yaptı.4 Meşhur seyyah Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Hereke ye de yer vermiştir. Deniz kıyısında, iki dere arasında yalçın bir kaya üzerinde helak olacak bir mahalde inşa edilmiş olarak tavsif ettiği kalenin, Çelebi Mehmed zamanında fethedildiğini söylemiştir. Hatta buranın adının, fetih esnasında verilen çokça şehitten dolayı helak yeri manasında * Doç. Dr. Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Yozgat. Eposta: yunusozger@yahoo.com Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyye nin Târîh ve Coğrafya Lügâtı, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1313, s Kalenin fethi konusu İdris-i Bitlisi de şu şekilde geçmektedir: Timurtaş Bey in babası Ali Bey i bazı gâzîlerle birlikte Hereke kalesinin fethine gönderdi. Bunlar birkaç zaman ceng ve cidâl ile kalenin muhasarasına kıyam ettiler. Kaza ile birgün Kale küffarının attığı bir ok Ali Bey in bir gözünü a mâ etti. Böylesine bir elemle düçâr olmasına rağmen belâlara sabrederek cerahatine tahammül etti. Bu fetihten sonra İznikmîd, bütün tevâbı ıyla Orhân bey in tasarrufuna geçmiş oldu. O zamandan beridir mıntıka, bu hanedânın elinde bulunmaktadır Ayrıntılı bilgi için bkz. İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt, II. Ketîbe, Süleymaniye Kütüphanesi-Esad Efendi, No: 2197, vr. 83b-84a. [Farsça dan yaptığı çeviri için Yrd. Doç.Dr. M. İbrahim Yıldırım a teşekkürlerimi sunuyorum.] ahd-ı peymân ile teslîm-i hisâr edip sipahîleri terk-i diyâr ve re âyası yerlerinde karar ettiler.. bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tâcü t-tevârîh, cilt I, (yayına hazırlayan İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979, 63. Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-Zâde Tarihi,(Yayına Hazırlayan Vahid Çabuk), Cilt I, Kültür Baknalığı Yayınları, Ankara 1989, s

2 heleke den geldiğini ileri sürmüştür. 5 Ancak Evliya Çelebi nin hem yerleşimin adı hem de fethediliş tarihi ile ilgili verdiği bilgiler Osmanlı kronikleriyle örtüşmemektedir. Güzergâh üzerinde bulunması hasebiyle Hereke, Evliya Çelebi dışında birçok seyyahın da uğrak yeri oldu. 6 Fethedildiği dönemde bir köy yerleşmesi olan Hereke nin bu durumu XIX. yüzyılda da varlığını sürdürdü. Nitekim yüzyılın ilk yarısında yapılan nüfus tahrirlerinde de Bolu Eyaleti Kocaeli Sancağı Gebze Kazasına bağlı bir köy olarak görülmektedir. 7 Yüzyılın sonlarına doğru kaleme alınan eserlerde de Gekbuze (Gebze) kazasına bağlı bir karye olarak idari ünitede yer almaktadır. 8 Ali Cevad ın Osmanlı coğrafyasıyla ilgili eserinde Hereke, Anadolu demir yolu güzergâhında bulunan kadim ve meşhur bir karye olarak tanımlanır. Son dönem Osmanlı sanayisinin önemli bir numunesi olarak kabul edilen, kumaşlarıyla ticarette kabul gören fabrikasıyla ön plana çıkar. 9 Gerçekten de Hereke nin yıldızı bu fabrikanın açılmasıyla parlamaya başladı. Hereke ekonomisinde büyük bir değişim yaşatan fabrikanın kuruluş tarihi hakkında farklı rivayetler hatta üretilmiş hikâyeler bile vardır. 10 Hereke üzerine yapılan araştırmalar incelendiğinde söz konusu fabrikanın İzmit Çuha Fabrikası nı kuran Ohannes ve Bogos Dadyan kardeşler tarafından 1843 te 50 pamuklu ve 25 ipekli canfes tezgâhından ibaret olarak kurulduğu ve 1845 te de sahipleri tarafından ferağ edildiği anlaşılmaktadır. 11 XIX. yüzyılın ilk yarısında sadece Müslümanların meskûn olduğu Hereke nin ilk sayıma göre 1832 te nüfusu 409 erkekten ibaretti. Aynı tarihte köyde başka yerlerden buraya gelmiş 6 yabancı erkek vardı. Erkek nüfus kadar kadının varlığı hesap edildiğinde yaklaşık nüfusu 800 kişi civarındadır. İkinci nüfus defterinde ise [h.1256/ ] kayıtlı erkek sayısı 367 kişidir. Yine aynı oranda kadının var olduğu düşünüldüğünde yaklaşık 750 kişi olduğu tahmin edilmektedir. 12 Temettuat sayımının yapıldığı 1845 te ise Hereke nin hane sayısı 175 tir. Her bir hanede ortalama beş kişimin yaşadığı varsayımıyla ortalama nüfusun 875 kişi olduğu tahmin edilmektedir. Bu sayı nüfus verilerine de yakındır. Hereke nin nüfusu, fabrikanın açılışı sonrasında hızla artamaya başladı. Öyle ki eserini yüzyılın sonlarına doğru kaleme alan Vital Cuinet e göre; Hereke nin nüfusu iki katına çıkmış ve 2000 kişiye ulaşmıştı. Bunun 1700 ü Müslüman, 200 ü Grek Ortodoks ve 100 ü de yabancılardan oluşmaktaydı. 13 Hereke nin öne çıkan diğer bir yönü de yine güzergâh üzerinde bulunmasına bağlı olarak devlet adamlarının ziyaretgâhı olmasıdır. Bu bağlamda ilk ziyareti 26 Ekim 1846 da Sultan 5 Çelebi Sultan Mehemmed Rum keferesi elinden fethederken hayli guzât-ı Müslimîn şehîd olmağla heleke yani helâk yeri demektir.. bkz. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, (haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, s Hereke ye uğrayan ya da eserlerinde Hereke ye yer veren seyyahlar için bkz. F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit Hereke de ilk nüfus sayımı h.1248/ de yapılmıştır. İkinci defter ise h.1256/ tarihlidir. Bkz. BOA, NFS. D (Nüfus Defterleri), numara 578, ss ; NFS, d. Nr. 617, ss ; Söz konusu nüfus defterleriyle ilgili çalışma için bkz. Ahmet Nezih Galitekin, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Yapılan Nüfus Sayımlarında Kocaeli Körfez İlçesi (Hereke ve Taşköprü Köyleri), Körfez Belediyesi Kültür Yayınları: 4, İstanbul Şemseddin Sami, Kâmûsu l-a lâm, VI, Mihran Matbaası, İstanbul 1316, s. 4736; Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyye nin Târîh ve Coğrafya Lügâtı, s Anadolu şimendifer güzergâhında ve karey-i meşhûre ve kadîme olup sanâyi -i Osmaniyye nin terettübât-ı âhiresinin bir numûne-i bedî ası olan ve Hereke kumaşları nâmıyla ticârette gâyet makbûl olan kumaşları vücûda getiren mükemmel bir fabrikayı hâvîdir bkz. Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyye nin Târîh ve Coğrafya Lügâtı, s Önder Küçükerman, Anadolu nun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı İçinde Hereke Fabrikası Saray dan Hereke ye Giden Yol, İstanbul 1987, s Abdulkadir Buluş, Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000, s Galitekin, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Yapılan Nüfus Sayımlarında Kocaeli Körfez İlçesi (Hereke ve Taşköprü Köyleri), s Vital Cuinet, La Turquie D Asie Géographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnée De Chaque Province De L Asie-Mineure, Paris 1894, s

3 Yunus ÖZGER Abdülmecid yaptı ve fabrikada incelemelerde bulundu. 14 Aynı Padişah 1848 de ikinci defa Hereke ye geldi. Bundan başka 22 Ekim 1894 de fabrikayı bu defa Alman Kaiser i II. Wilhelm ziyaret etti, kendisine meşhur halılardan hediyeler edildi. Kaiser in ziyareti sırasında İstanbul da hazırlanıp Hereke de monte edilen bir köşk hazırlandı. Bunlardan başka Osmanlı padişahı V. Mehmet Reşat da 1910 senesinde Hereke yi ziyaret edenler arasındaydı. 15 Hereke hakkında bu kısa bilgilendirmeden sonra şimdi de temettuat defterlerinin özellikleri konusunda kısa bir izah yaptıktan sonra esas konuya geçelim. Temettü kelimesi, sözlükte kâr etme, fayda görme ve kazanç anlamına gelmektedir. Çoğulu temettüattır. 16 Tanzimat sonrasında vergi çeşidini bire indirmek için hane reislerinin gelirlerini tespit etmek amacıyla temettüat sayımları yapıldı ve bunun neticesinde Temettuat Defterleri ortaya çıktı. 17 Tanzimat dönemi temettü sayımları ilk önce 1256 (1840) da daha sonra ise 1261 (1845) de yapıldı. Ancak ikincisinde merkezden görevliler gönderilmedi. Tahriri köylerin imam ve muhtarları ya da Gayrimüslim bulunan yerlerin papaz ve kocabaşıların yapması kararlaştırıldı. Kazadaki ziraat müdür vekilleri de bu görevlileri kontrol etmekle görevlendirildi. Yazım sonrasında defterlerin mühürlenerek kaza müdürüne teslimi, ardından kaza meclisinde kontrol edilerek maliye hazinesine gönderilmesi ilkesi getirildi. 18 Genel olarak birbiriyle aynı fiziksel ve şekilsel nitelikleri taşıyan temettuat defterlerinin ilk sayfasının başında ait olduğu köy ya da mahallenin adı eyalet, sancak ve kazasıyla beraber yazılırdı. Bir köy yerleşmesi olan Hereke nin defteri Bolu Eyaleti mülhikatından Kocaeli Sancağı nda kâin Gekbuze Kazası na tâbi Hereke karyesinde ehl-i İslâmın ve zevcesi olmayan dul hatunun emlâk ve arâzi ve temettu âtı mübeyyen defteridir biçiminde tanzim edilmiştir. 19 Hereke özelinde diğer temettuat defterlerinde de yazım esnasında bazı hususların özellikle belirtilmesi gerekirdi. Hane reislerinin adı ve şöhreti, sahip olduğu mal varlığı, ne kadar emlak ve arazisi olduğu ve bu arazinin ekili ve nadas olan bölümleri ayrıntılı bir şekilde yazılırdı yılı gerçek geliri ile 1845 yılı tahmini geliri ayrı kalemler halinde deftere kaydedilirdi. Hereke defterinde hane reislerinin meslekleri ismin üst tarafına yatay olarak yazılmıştır. Onun üst bölümüne de 1844 yılına ait vergi-yi mahsusa tutarı kaydedilmiştir. Aşar vergisi bilgileri ise hane reisinin mesleği kısmının alt bölümüne kaydedilmiştir. Alt bölüme ise önce ekili ve nadas arazinin miktarı ve elde edilen gelir kaydolmuş, sonra bağcılık ve hayvancılık faaliyetleri ve diğer kazanç kalemleri sırayla yer almıştır. Hane reisinin herhangi bir mal varlığı bulunmuyorsa, bu durum da deftere derç edilmiş ve o kişiye vergi yazılmamıştır. Muafiyetler şunun bunun ianesiyle geçinmekte olduğu yani yardımla geçindiğine işaret edilerek gösterilmiştir. A- Temettuat Defterine Göre Hereke de Genel Ekonomik Yapı Temettuat sayımlarının yapıldığı 1845 senesinde Hereke 175 haneli yaklaşık Takvim-i Vekâyi, def a 308, 24 Za sene 1262 [13 Kasım 1846]; Cerîde-i Havâdis, numro 305, 10 Za sene 1262 [30 Ekim 1846]. 15 Buluş, Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, s. 195; Küçükerman, Hereke Fabrikası, s Şemseddin Sami, Kâmus ı Türkî, İstanbul 1317, s Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettüat Defterleri, Belleten LIX / 225, Ankara 1985, s. 395; Said Öztürk, Temettüat Tahrirleri, Akademik Araştırmalar Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, (İstanbul Şubat Temmuz 2000), s Said Öztürk,, Temettüat Tahrirleri, s BOA, ML.VRD.TMT., nr. 3596, s

4 900 nüfuslu bir köy yerleşmesidir. Ekonomisini şekillendiren en önemli etken şüphesiz coğrafyasıdır. Tarıma elverişli yeterli arazisi olmamasına rağmen halkın büyük çoğunluğu üç beş dönümlük alanlarda bağcılık yaparak ve aynı şekilde birkaç küçükbaş ve büyükbaş hayvan besleyerek hayatlarını sürdürürlerdi. Girişte bahsedildiği üzere Hereke nin asıl gelişimi tam da bu sayımların yapıldığı dönemlerde kurulmakta olan fabrika-yı hümayunun tesisinden sonra olmuştur. Buna bağlı olarak nüfusu hızla artmış ve ekonomisi canlanmıştır. Araştırma konumuz temettuat defterleriyle sınırlı olduğundan burada fabrikanın etkisi üzerinde durulmayacaktır. Temettüat defterlerine göre Hereke nin ekonomik yapısını gelir kaynakları ve vergiler bağlamında değerlendireceğiz. Aşağıda genişçe izah edileceği üzere köy sakinlerinin gelir kalemleri zirai, hayvansal, ticari ve harici (taşra) olmak üzere dört kalemde ele alınacaktır. Yükümlü olunan vergiler ise vergi-yi mahsusa, aşar ve ağnam vergisi olmak üzere üç grupta incelenecektir. B- Gelir Kaynakları XIX. yüzyıl ortasında Hereke de gelir sağlanan kaynakları dört ana grupta ele almak mümkündür: Bunlar toprağa dayalı üretimden elde edilen zirai gelir, yetiştirilen büyükbaş ve küçükbaş hayvanları ile arıcılıktan sağlanan hayvansal gelir, muhtelif iş kollarında faaliyet gösterilen kahvehane, attar, berber, değirmen v.s gibi işletmeler ile bazı işletmelerdeki esham gelirleri ve kaynağı net olarak belirtilmemiş olan harici hâsılat anlamında kullanılmakta olan taşra gelirleridir. Tablo 1: Hereke Halkının Gelir Türleri ve Miktarları Gelir Türü Miktarı (guruş) Yüzdesi Zirai Gelir % 70 Taşra Geliri % 23 Hayvansal Gelir % 6 Ticari Gelir % 1 Senelik Toplam Gelir % 100 Tablo ve grafikte görüldüğü gibi 1844 te Hereke nin en önemli gelir kaynağı diğerlerine % 70 oranla ( guruş) tarımsal ürünlerdi. Hane reislerinin deftere yazılı gelir sağlayıcılarının haricinde elde ettikleri kazancı gösteren taşra geliri ise % 23 ile ( guruş) ikinci sırada yer almıştı. Hayvansal gelir % 6 ile ( guruş) ile üçüncü ve ticari gelirler ise % 1 lik oranla (2.335 guruş) son sırada bulunuyordu. Hereke de hane başına düşen senelik hâsıla ortalaması 1041 guruş olup mevcut 175 hanenin % 42 si bu ortalamanın üzerinde gelire sahiptir. Hane reislerinin % 58 inin ise ortalamanın altında yıllık kazançları vardır. 1096

5 Yunus ÖZGER 1844 yılında senelik hâsılatı en çok olan hane sıralamasında 2. hanede yaşayan Hacı Ali oğlu Ali Ağa guruş ile birinci sırada yer almıştır hanede ikamet eden Hüseyin Kethuda guruş ile ikinci durumdadır. Bu iki hane reisinin de mesleği ehl-i ziraat olarak kaydedilmiştir. Sıralamada 11. haneye kayıtlı olan bağcılıkla geçimini sağlayan Molla Osman ve oğlu Hacı Ömer guruşla üçüncü durumdadır. Geliri en az olan ilk üç aile ise şu şekildedir: 69. hanede yaşayan ve bargirci olarak kaydedilmiş olan Çakmakoğlu Ahmed 100 guruşla ilk sıradadır. 81. Hanedeki rençber Ayaz Osman ve zevcesi ile 89. hanedeki Feyzullah Dai ve zevcesi 250 şer guruşla ikinci sıradadırlar. Üçüncü durumda ise küçük çocuk olması hasebiyle başkalarının ianesiyle geçinen 275 guruşla 8. hanedeki merhum Kalgancı Osman nın küçük olu Mehmed ve zevcesi yer almıştır. 1- Zirâî Gelir Hereke de 1844 yılı toplam gelirinin % 70 i gibi büyük bir kısmını zirai gelirler teşkil ediyordu. Köyde zirai gelirin 1844 yılı senelik tutarı guruştu. Bu alanda elde edilen hâsılanın % 85 gibi ( guruş) çok büyük bir bölümü bağcılıktan kazanılıyordu. Hububat ekiminin yapıldığı tarlalardan ise guruş kazanç sağlanıyordu (% 15). Aynı kategoride bahçecilikten 325 guruş, meyvecilikten ise 425 guruş gelir sağlanmıştı. Coğrafyası itibariyle büyük bir tarım arazisi imkânından mahrum olan Hereke de kullanıma uygun 2827,5 dönüm tarım arazisi vardı. Bunun % 67 si tahıl ve hububat türü ekim için kullanılmakta, % 32 si bağcılık ve % 1 i de bahçe için ayrılmış bulunmaktaydı. Yukarıda ifade edildiği gibi bağcılığa ayrılan alan daha az olmasına rağmen elde edilen gelir, hububattan sağlanan kazancın neredeyse altı katı kadardı. Grafikte de görüldüğü gibi bağcılık geliri bu alandaki gelirin % 85 ine denk gelirken; hububat geliri ise sadece % 15 civarıydı. a-mezru Tarla Geliri Zirai gelirin elde edildiği tarım arazisi ekili (mezru tarla) ve ekili olmayan yani nadasa ayrılan (gayrimezru tarla) olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Hereke de yaşayan 175 haneden sadece 76 sının tarımsal faaliyet yapılan arazisi vardı. 46 kişinin arazisi, sayımın yapıldığı sene ekiliydi. Köydeki ekim yapılabilecek arazinin büyüklüğü 1906 dönüm olup bunun da % 65 gibi çok önemli bir kısmı nadas alanlarından oluşuyordu. Ekili arazinin miktarı ise sadece 668, 5 dönümden ibaretti. Söz konusu bu ekili araziden 1844 senesinde elde edilen yıllık hâsıla tutarı guruştu. Bu miktar aynı yılın toplam yıllık hâsılasının % 15 ine tekabül etmekteydi. Ekili arazi sahiplerine göre hane başı arazi gelir tutarı ortalama 411 guruştu. 1097

6 b- Bağcılık Geliri Hereke, eskiden beri bağcılık faaliyeti yönünden oldukça ileri durumdaydı. Nitekim ünlü seyyah Busbecquius un refakatçilerinden olan Hans Dernschwam 1555 de Hereke den geçerken dağ üzerinde konumlanmış şatonun etrafında küçük ve çıplak bir tepe üzerinde gördüğü üzüm bağlarından söz etmektedir. 20 Temettuat sayımlarının yapıldığı 1844 te ise bağcılık faaliyeti neredeyse Hereke halkıyla bütünleşmiş durumdaydı. 175 hanelik köyde sadece 5 hanede bağcılık yoktu. Bunlar da zaten hiçbir geliri olmadığından başkalarının ianeleriyle geçinenlerdi. Dolayısıyla Hereke, XIX. yüzyıl ortalarında adeta bir bağcılık yurdu denilse abartılmış olunmazdı. Ancak sadece bağcılıkla geçinmek de mümkün değildi. Hereke de bağcılık için ayrılan arazi 917 dönümdü. Bu toplam zirai alanın % 32 si kadardı. Bağcılıktan elde edilen yıllık kazanç guruştu. Bu rakam aynı yılın toplam gelirinin % 59 una denk geliyordu. Bu durumda bağcılık, Hereke nin en önemli geçim kaynağı özelliği taşıyordu. Daha açık ifadeyle halkın yıllık kazancının yarıdan fazlası bağcılıktan sağlanıyor demekti. c- Meyvecilik ve Zeytincilik Geliri Zirai gelirin bir kısmı da meyve ağaçlarından ama özellikle zeytin yetiştiriciliğinden sağlanıyordu. Halkın yarıdan fazlasının (175 haneden 95 kişinin) azda olsa zeytin ağacı bulunuyordu. Ancak temettuat defterinde her hanenin zeytinden sağladığı gelir tam yazılmamış olduğundan bu alanda elde edilen kazancı tespit etmek mümkün olamamaktadır te Hereke de temettuat defterlerine kaydedilmiş zeytin ağacı (şecere-i zeytun) sayısı 1048 adettir. Aynı yıl zeytinden sağlanan gelirin yazılı olduğu hanelerin yıllık kazancı 425 guruştur. Bu tutarsızlığın sebebi, yazıcıların bazı hanelerde geliri kaydederken bazısında yazmamış olmalarıdır. Gelir bilgisi olanlar incelendiğinde ağaç başı 5 guruş kazanç gösterilmiştir. Bu durumda zeytinden guruş hâsılat sağlanmış olması gerekirdi. Ancak neden bu şekilde yazıldığı hususunda bir açıklık yoktur. Bu grupta sadece 15. hanede yaşayan Mehmed Ali ve damadı ile damadının kardeşinin 11 tane meyve ağacı olduğu yazılıdır. Bunlardan da herhangi bir gelir kaydı bulunmamaktadır. 2- Bahçecilik Geliri Zirai hâsıla içerisinde bahçecilik geliri oldukça düşüktü. Bahçe geliri olan sadece üç hane bulunmakta ve bunlar 4,5 dönümlük bir alanda faaliyetlerini sürdürmekteydiler yılı bahçecilik toplam kazancı 325 guruş olup genel zirai hâsılanın % 1 oranındaydı. 3- Hayvancılık Faaliyeti ve Hayvansal Gelir Coğrafyası itibariyle tarımsal faaliyetin sınırlı olduğu Hereke de birçok hanede küçükbaş ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliği ile küçük çaplı arıcılık faaliyeti yapılmaktaydı. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği % 84 oranla diğerlerinden daha fazlaydı. Büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin oranı % 15 ve sadece iki ailenin icra ettiği arıcılığın payı ise % 1 civarındaydı. 20 F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008, s

7 Yunus ÖZGER Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere Hereke de yetiştirilen küçükbaş hayvan sayısı adetti. Bu alanda elde edilen senelik gelir ise guruştu. Beslenen büyükbaş hayvan sayısı 248 adet ve elde edilen hâsıla guruştu. Arıcılıktan ise bir yılda 60 guruş kazanç sağlanmıştı. Tablo 2: Hereke de Hayvancılık Geliri Dağılımı Türü Sayısı(adet) 1844 Yılı Geliri (guruş) Küçükbaş Hayvancılığı Büyükbaş Hayvancılığı Arıcılık (Arı kovanı) 6 60 Toplam guruş Hayvancılıktan elde edilen guruş senelik kazancın % 84 ü (8.967 guruş) küçükbaşlardan, % 15 i (2.565 guruş) büyükbaşlardan elde edilmişti. Arıcılıktan ise sadece 60 guruş kazanılmıştı (%1). a-büyükbaş Hayvancılığı Bu kategoride sağman inek, sağman camuş, karasığır öküzü ve kara sağır düvesi ile bargir yer alıyordu. Tablo 3: Hereke de Yetiştirilen Büyükbaş Hayvan Türleri ve Elde Edilen Gelirler Türü Sayısı 1844 Yılı Geliri (guruş) Sağman inek Sağman camuş Karasığır öküzü 36 - Karasığır düvesi 25 - Bargir 87 - Karasığır tosunu 1 - Toplam Tabloda da görüleceği üzere 1844 te Hereke de en fazla yetiştirilen büyükbaş hayvanı sağman inekti. Köyün yarısına yakınında (82 hane) en az bir tane sağman inek yetiştirilmekteydi. Süt ve süt ürünleri hesaba katılarak sağman inekten elde edilen yıllık hâsıla birim fiyatı 25 guruştu. Köyde 95 adet sağman inek mevcut olup, bunlardan bir yılda guruş hâsılat sağlanmıştı. Süt ve süt ürünleri için yetiştirilen diğer bir büyükbaş hayvanı sağman camuştu. Ancak Hereke de sadece 4 adet yetiştirildiği anlaşılmaktadır. Sağman camuştan elde edilen gelirin birim fiyatı 50 guruştu. Fakat temettüat defterlerinde sıkça rastlanan kâtip hatalarından olsa 1099

8 gerek 42. Hanede oturan Hacı Pehlivan ve oğlu İbrahim in bir adet sağman camuşunun senelik hâsılatı 40 guruş olarak kaydedilmiştir. Bunun doğru kabul edilmesi durumunda elde edilen senelik gelir 190 guruştu. Bunlardan başka büyükbaş hayvanı olarak taşımacılıkta kullanılmakta olan 36 adet karasığır öküzü ve 87 adet bargir ile 25 adet kara sığır düvesi ve 1 adet kara sığır tosunu bulunmaktaydı. Yük taşıyan at, beygir anlamında kullanılan bargir, Hereke nin yarıdan fazlasında birer adet bulunmaktaydı. b- Küçükbaş Hayvancılığı Hereke de küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, büyükbaşa göre oldukça yüksek düzeydedir. Bu kategorideki hayvanlardan sağman koyun ve keçi sütü için erkek ağnam yünü ve erkek keçi de kılı için yetiştirilmekteydi. Grafikte gösterildiği üzere en fazla yetiştirilen küçükbaş hayvanı % 28 ile (383 adet) erkek keçi idi.,kinci sırada % 25 ile (341 adet) sağman keçi, üçüncü sırada %24 ile (320 adet) sağman koyun ve son sırada ise % 23 ile (317 adet) erkek ağnam yer alıyordu. Tablo 4: Hereke de Yetiştirilen Küçükbaş Hayvan Türleri ve Elde Edilen Gelirler Türü Sayısı Birim Hasılatı (guruş) 1844 Yılı Geliri (guruş) Sağman Ağnam (Koyun) Sağman Keçi Erkek Ağnam Erkek Keçi Toplam 1361 adet guruş Hereke deki toplam küçükbaş hayvanın yarıdan çoğu (869 adedi) köyde yaşayan yedi kişinin idi Hanede ikamet eden Hüseyin kethüda ve zevcesinin 220 adet küçükbaş hayvanı bulunmaktaydı. 52. hanede yaşayan Buçukoğlu Mustafa nın da 172 küçükbaş hayvanı vardı. Küçükbaş hayvanları arasında en fazla gelir getireni birim başına 12 guruş ile sağman koyun idi. 320 koyundan elde edilen yıllık hâsıla guruştu. Sağman keçinin birim başına yıllık geliri ise 10 guruştu. 341 sağman keçiden 3410 guruş kazanç sağlanmıştı. Yününden gelir sağlanan erkek ağnamın (koç) birim fiyatı 3 guruş, kılından hâsılat elde edilen erkek keçinin ise 2 guruştu de erkek koyundan 951 guruş, erkek keçiden ise 766 guruş kazanç sağlanmıştı. c- Arıcılık XIX. yüzyıl ortalarında Hereke de arıcılık yok denecek kadar az yapılmaktaydı. Köydeki toplam arı kovanı sayısı 6 olup, bunların üçü 4. Hanede kayıtlı Semerci Molla Hüseyin in ve üçü de Avcı Hasan oğlu Sait in idi. Arıcılıktan kovan başı sağlanan senelik hâsıla 10 guruştu ve dolayısıyla bu sektörün ekonomiye katkısı 60 guruştu. 1100

9 Yunus ÖZGER 4- Ticari Gelir 1844 te Hereke de ticari gelir kategorisinde değerlendirilen hâsılat toplamı guruştur. Bunun guruşu (% 53) çeşitli dükkânlardan sağlanmıştı. Yine muhtelif mahzen ya da ticarethanelerin hisselerinden sağlanan gelir toplamı ise 860 guruştu (%31). Bir adet küçük gemiden sağlanan hâsılat ise 450 guruş olup diğerlerine oranı % 16 dır. Ticari hâsılada ilk sırada yer alan dükkân geliri kalemi, Hereke halkının sahipleri olduğu 11 farklı işyerinden sağlanmıştı. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere kazanç sağlanan bu işyerleri su değirmeni, kahvehane, ekmek fırını, nalbant dükkânı, attar dükkânı, hamam hissesi, boyacı dükkânı, yemenici dükkânı ve berber dükkanı ile dört farklı kişiye ait mahzenlerden elde edilen gelirlerdi. Tablo 5: Hereke Halkının Ticari Gelir Türleri ve Miktarları Gelir Türü İşletme Sayısı (adet) Elde Edilen Hasılat (guruş) Abacı Dükkanı 1 35 Asiyab Attar Dükkanı 1 20 Berber Dükkanı 1 20 Boyacı Dükkanı Ekmek Fırını Hissesi 1 40 Hamam Hissesi 1 75 Kahvehane Mahzen Nalbant Dükkanı 1 35 Yemenici Dükkanı 1 30 Bu grup içinde en fazla gelir sağlanan işletmeler 140 guruşla kahvehane ve su değirmeni idi. Berber ve attar dükkânları 20 şer guruşla son sırda yer almıştı. Ticari hâsılada ikinci sırayı esham geliri almıştı. Bilindiği üzere esham, pay ve hisse anlamına gelen sehm in çoğuludur. Osmanlı da miras ve vakıflarla ilgili metinlerde bu terminolojiye rastlanılmaktaydı ten 1860 lara kadar değişikliğe uğramadan varlığını sürdüren bir iç borçlanma sistemini ifade etmekteydi. Bu sistemde, mukataalara ait nakdi gelirlerin faizi denilen belirli bölümlerinin sehimler halinde dilimlenerek özel şahıslara satılması söz konusuydu. 21 Hereke de sehm geliri olarak kaydedilmiş yedi ayrı işletme vardı. Bunlardan 4 ü gemi hissesi, 2 si mahzen hissesi ve biri de bezirhanda sekiz sehm itibariyle yedi hisseden oluşmaktaydı. Tüm bu sehmlerden sağlanan yıllık kazanç 860 guruş olup, yukarıda söylendiği gibi diğer ticari gelirlere oranı % 31 civarıydı. 21 Mehmet Genç, Esham, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), cilt 11, İstanbul 1995, s

10 Ticari hâsılada üçüncü gelir kalemi ise gemicilik sektörüydü. Mesleği gemici olarak kaydedilen 13 kişi vardı. Bunlar içerisinde hane reisi olan 162. hanede ikamet eden Kumlalı Ahmed ve oğlu Mehmed in senelik 450 guruş hâsılatı olan küçük bir gemisi (sağir sefine) vardı. Aynı kişinin mesleği bölümüne de sefine taifesinden şeklinde kayıt düşülmüştü. C- Vergi Türleri ve Dağılımı Tanzimat sonrası yapılan yeni düzenlemeye göre yeniden şekillendirilen vergi sistemine göre 1844 de Hereke halkının ödemekle mükellef olduğu üç vergi türü bulunmaktaydı. Aşağıda detaylı olarak izah edileceği gibi bunlardan ilki, kişilerin yıllık kazançları üzerine konulan vergi-yi mahsusa adlı yeni vergiydi. İkincisi arazi ürünlerinden alınan aşar ve üçüncüsü de yetiştirilen koyunlardan alınan resm-i ağnam idi. Temettuat defterlerine göre 1844 te Herekelilerin ödediği vergi toplamı guruştu. Bunun yarıdan fazlası yani guruşu (%55) vergi-yi mahsusa kaleminden elde edilmişti. Ödenen aşar vergisi miktarı ise % 44 oranında ve ,5 guruş tutarında idi. Vergide en son sırada ise 319,5 guruş ve % 1 ile resm-i ağnam gelmekteydi. Grafik 6: Hereke de Vergi Durumu Hane başına düşen ortalama yıllık vergi tutarı 160 guruştu. Mevcut 175 hanenin 93 ü bu ortalamanın üzerinde vergi öderken; 82 hane ise ortalamanın altında ödeme yapacak durumdaydı. Hereke de 1844 yılında beş hane reisi hiç vergi ödememişti. Bunlardan ikisi geliri olmadığından başkasının ianesiyle hayatlarını temin etmek durumunda kalan Feyzullah Dai ve Dilsizoğlu yetimleriydi. Diğeri 174.hanede kayıtlı vekil imam Salih Efendi ve 105. hanedeki Hacı Ali oğlu Mehmed ile fabrika-yı hümayunda amele olarak çalışan 30. Hanede mukim Mustafa Bey oğlu Ahmed adlı hane reisleriydi. Hereke de en çok vergi ödeyenler sıralamasında 344,5 guruşla 42. hanede oturan Hacı Pehlivan ve oğlu İbrahim ilk sırada bulunuyordu. İkinci sırada 344 guruşla 2. hanede mukim Hacı Ali oğlu Ali Ağa ve zevcesi ve üçüncü sırada ise 340 guruş vergi ödeyen 116. haneye kayıtlı Hüseyin Kethüda ve zevcesi yer almıştı. Köyde en az vergi ödeyenler sıralamasında ise 24 guruşla iki kişi son sırada bulunuyordu. Bunlar 115. hanedeki Koca Nalband Mehmed usta oğlu Mustafa ve 128. hanede yaşayan Hüseyin ve zevcesi idi. En az vergi ödeyen ikinci kişi ise 25 guruşla 8. hanedeki Kalgancı Osman ın küçük oğlu Mehmet ve zevcesi yer almıştı. Üçüncü sırada ise 29 guruş vergi ödeyen 81. haneye kayıtlı Ayaz Osman yer almıştı. 1102

11 Yunus ÖZGER 1- Vergi-yi Mahsusa Lügatte veriş, atiyye ve ihsan anlamına gelen vergi terimi; maliye ıstılahında hazineye verilen hisse-i teklif anlamında kullanılır. Abdurahman Vefik Bey e göre, Osmanlı maliyesinde tarh ve tevzi yani vergilendirme ve paylaşımı bakımından iki türlü vergi bulunur. Bunlar; an-cemaatin tevzi olunan vergi, diğeri ise emlak, arazi ve arsa vergileri gibi tahrir kaidesine göre konulan vergilerdir. İşte vergi-i yi mahsusa birinci türe dâhil olan bir vergi türüdür. 22 Bilindiği gibi Tanzimat öncesinde şer i ve örfî adı altında sayıları onlarca olan vergi çeşidi vardı. Ancak Tanzimat la beraber İltizam Sistemi kaldırılarak yeni bir sisteme geçildi. Bunun için halkın gelir düzeyini tespit etmek, yükümlü olacağı vergi tutarını belirlemek için taşrada muhassıllık-ı emval memurlukları teşkil edildi. 23 Bazı araştırmacılara göre Tanzimat ın vergi düzeninde getirdiği en önemli değişikliklerden biri, eskiden beri var olan örfi vergilerin kaldırılarak yerine ancemaatin adıyla tek bir verginin getirilmiş olması olarak kabul edilir. Eski örfi vergilerde en büyük şikâyetlerden birisi, vergi tevziinde halkın ödeme gücünün dikkate alınmamasıydı. II. Mahmut zamanında ön görülen ancak Abdülmecid zamanında yürürlüğe giren bu yeni düzende uygulama özetle şu şekilde olacaktı: Anadolu ve Rumeli de bulunan her bir kazanın örfi vergi olarak çeşitli isimlerle bir senede vermekte oldukları tutar tespit edilecek; hesaplanan tutardan bazı indirimler yapıldıktan sonra, bulunan miktar tek bir vergi olarak ilgili kaza ahalisinden lazım gelenler vasıtasıyla tahsil edilip iltizama verilmeyecekti dan itibaren uygulamaya konulan ve vergü-yi mahsusa, komşuca alınan vergi ve yalnız vergi olarak da tanımlanmaya başlanan bu verginin en önemli özelliği mükelleflerin ödeme gücünü esas almasıydı. Yeni sistemde herkesin sahip olduğu emlak ve arazi ile bunlardan elde ettiği kâr oranında vergi ödemesi öngörülmekteydi. 25 Bütün bu sistemin uygulanabilmesi için muhassılların her yerde halkın tümünün isim ve şöhretini ve ne kadar emlak, arazi ve hayvanı olduğunu, ticaretle uğraşıyor ise bir senede tahmini olarak kazancını yazmaları istendi. 26 Böylece temettuat defterleri hazırlanmış oldu. Temettuat tahrirleri için muhassıllar merkezden götürdükleri kâtiplerden faydalanmışlardı. İhtiyaç duyduklarında mahallinde istihdam edecekleri personelden de faydalanmışlardı. Verginin mükelleflere ne şekilde dağıtılacağı hususu nizamnamelerle açıklanmıştı. Buna göre muhassıllar, her köy ve mahalle için yükümlülerin nüfusuna ve ekonomik durumlarına göre ayrı ayrı düzenlenen defterleri İstanbul a götürürlerdi. Defter Maliye Nezareti tarafından incelendikten sonra Mecslis-i Vala da görüşülüp padişah onayı alınır ve ardından eyaletlere emirler gönderilerek tevzi edilecek vergi miktarları bildirilirdi. Her yıl vergi dağıtım zamanı geldiğinde ise kaza meclisleri pusulalarla köylere borç tutarlarını bildirilerdi. Köylerde imam ve muhtarlar ev Hıristiyan köylerde ise papaz ve muhtarlar, tüm haneleri numaralarıyla birlikte sahiplerinin adlarını yazarlar. Ardından bir toplantı yaparlar ve kaza meclisinden gelen pusulada yazılı olan tutarı komşuca ve kemal-ı hakkaniyet üzere herkesin ekonomik gücüne göre ve hoşnud-ı umumi ile aralarında paylaştırırlardı. 22 Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi, II, İstanbul 1330, s Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform ( ), İstanbul 1993, s. 111; Coşkun Çakır, Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul 2001, s Abdullatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s Süleyman Sûdi, Defter-i Muktesid, I, İstanbul 1306, s. 78; Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Reformları, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi, s

12 İş bununla da bitmez her köyün defteri kaza meclisine getirilir e hakkaniyet üzere dağıtım yapıldığına kanaat getirildikten sonra tasdik edilirdi. 27 Nizamnamelere uygun biçimde sayımı yapılmış olan Hereke de 1844 senesinde paylaştırılan toplam vergi-yi mahsusa tutarı guruştu. Tarımsal ürünler öşür vergisi olarak vergilendirildiklerinden vergi-yi mahsusa tutarı, hanelerin toplam vergi yükleri değildi. Her bir haneye düşen vergi-yi mahsusa miktarı, temettuat defterlerinde sene-i sabıkada vergi-yi mahsusa dan bir senede vermiş olduğu şeklinde gösterilmiştir. İlgili nizamnameler her ne kadar verginin hakkaniyet üzere paylaşımını öngörmüş olsa da uygulamada durumun bundan farklı tezahür ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim köyde verginin paylaşımında standart altı sınıf oluşturulmuştur. Hane başına ortalama 87 guruş vergi-yi mahsusa düşen Hereke de 61 kişiye 124 er guruş, 44 kişiye 94 er guruş, 29 kişiye 74 er guruş, 23 kişiye 54 er guruş ve 7 kişiye de 24 er guruş düşmüştür. 10 hane reisi ise hiç vergiyi mahsusa vermemiştir. Dağılımın bu şekilde altı grupta yapılması adil bir paylaşımla mı olmuştur sorusuna verilecek cevap ne yazık ki evet değildir. Çünkü senelik toplam geliri guruş olan 2. hanede kayıtlı Hacı Ali oğlu Ali Ağa ya da 124 guruş vergi düşmüş ki toplam gelirinin sadece % 4 üdür. Senelik 850 guruş toplam geliri olan 104. hanede yaşayan Halil Dai ye de 124 guruş düşmüştür. Halil Dai ye düşen tutar yıllık gelirinin % 15 idir. Bu örnekleri çoğaltmak pekâlâ mümkündür. Dolayısıyla Hereke de verginin adil dağıtıldığını söylemek mümkün değildir. Aslında dağıtımdaki bu adaletsizlik sadece Hereke ile de sınırlı değildir. Temettüat sayımı yapılan başka yerlerde de bunu görmek mümkündür. Örneğin Erzurum Eyaleti ne bağlı Bayburt kazasında ve Yozgat Sancağı na bağlı Sorgun kazası nda da aynı durum söz konusudur Aşâr Vergisi Öşr kelimesi lügatte bir şeyin onda biri anlamına gelir. Çoğulu, Aşâr dır. Öşrü toplayana aşir ya da muaşşir denir. 29 Osmanlı uygulaması İslam fıkhındaki öşürden farklı olan aşar, 30 maliye ıstılahında ise arazi mahsulâtından alınan vergi demektir. Tanzimat öncesinde Anadolu ve Rumeli de toprağın verim kabiliyeti, bölgedeki ziraat usul ve çeşitleri ve çiftçinin elde edeceği sâfî gelir miktarı gibi iktisadî ve malî düşüncelerden dolayı aşârın oranında farklılıklar vardı. Bu yüzden Fermanı müteakip yayımlanan 18 Nisan 1840 tarihli nizamname ile Tanzimat ın uygulandığı yerlerde lafız ve manasına uygun olarak her yerde onda bir olarak toplanması kararlaştırıldı. 31 Ancak bu oranda sağlanan eşitlik, toprağın verim kabiliyeti dikkate alınmadığından, kaliteli topraktan da kalitesiz topraktan da aynı oranda öşür alınması gibi bir soruna yol açtı. 32 Aşarın tahsil edilişinde birden çok uygulama yapıldı. Emanet usulüyle idare, ikişer yıllığına maktuan ihale, beşer yıllığına maktuan ihale, aynî tahsilâta dayalı maktuen ihale ve emaneten idare, açık artırma usulüyle iltizam, Rumeli de köylü üzerine maktuen ihale- Anadolu da artırma usulüyle iltizam, vilayet teşkilatıyla gelen iltizamen veya emaneten idare gibi bir çok safha geçirdi 33 ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan sonra 17 Şubat 27 Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s Yunus Özger, XIX. Yüzyıl Bayburt Sosyo-Ekonomik, İdari ve Demografik Yapı, İstanbul 2008, s. 343; Serkan Polat, Sorgun Temettuat Defterleri, Ankara A. Grohmann Öşür, İ.A, IX, İstanbul 1964, s Abdullatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990, s Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavaidi, s. 241; Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Öşür, İ.A, IX, İstanbul 1964, s Barkan, Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi, Tanzimat, I, İstanbul 1999, s. 357; Güneri Akalın, Tarımımızın Sosyo-Ekonomik Yapısı Vergileme ve Gelişme, Ankara. 1975, s Şener, Vergi sistemi, s

13 Yunus ÖZGER 1341/1925 tarihli aşârın ilgası yerine ikam edilecek mahsulât-ı arzîye vergisi hakkındaki kanûn ile tamamen kaldırıldı. 34 Hereke temettüat defterinde hane reislerinin ödemekle yükümlü oldukları aşâr miktarları aşârı olarak bir senede i ta eylemiş olduğu şeklinde kaydedilmiştir. Bundan başka yapılan bağcılık faaliyetlerinin kazançları bağ öşrü, zeytincilik faaliyetleri hâsılatı da zeytin öşrü olarak ayrı kalemlerde vergilendirilmişlerdir. Mezru tarla olarak gösterilen ve arpa, buğday, burçak, çavdar ve tohum bitkileri yetiştirilen araziden elde edilen öşür, yine aynı ürün cinsi üzerinden fiyatlandırılmıştır. Buğdayın kilesi 14 guruş, arpanın 6-7 guruş, çavdar 10 guruş, alef 5 guruş, tohum 15 guruştan hesap edilmiştir te Hereke halkının ödemekle yükümlü hububat, bağ ve zeytin öşrünün toplamı ,5 guruştu. Grafikten de anlaşılacağı üzere en fazla aşar vergisi % 85 oran ve ,5 guruş tutarla hububat ürünlerinden alınmıştır. Üzüm bağlarından dolayı ödenen aşar miktarı ise guruş olup diğerlerine oranı % 15 tir. Zeytin öşrü ise sadece 25 guruş tahsil edilebilmiştir. Dağılımdaki bu bilgilerden Hereke nin hububat mahsul yönünden çok güçlü olduğu anlaşılmamalıdır. Bağcılık geliri oldukça yüksek ailelerin büyük çoğunluğunun mükellef olduğu öşür miktarı, birkaç ailede bağ öşrü kalemine yazılmış diğerleri normal aşar kısmında gösterilmiştir. Aksi halde köydeki 917 dönümlük bağ arazisinden 1844 te elde edilen guruş hâsılatın % 10 unun öşür olarak verildiği kabul edildiğinde guruş bağ öşrü olması gerekirdi. Ama grafikte de gösterildiği üzere bağ öşrü olarak kaydedilen tutar sadece 1842 guruştu. Tablo 6: Hereke de Zirai Gelir ve Aşar Vergisi Oranı Zirai Ürünler Zirai Gelir Toplamı Aşar Miktarı Aşarın Gelire Oranı Mezru tarla Geliri Bağ-Bahçe Geliri Zeytin Geliri guruş ,5 guruş % 9,7 Yukarıdaki tablodan anlaşılacağı üzere Hereke de zirai gelirlerin yaklaşık % 10 u aşar vergisi olarak alınmıştır. Bu durum Tanzimat reformlarında işaret edilen oranla aynıdır. 34 Barkan, öşür, s

14 3- Adet-î Ağnam Resmi Ağnam kelimesi koyun anlamındaki ganem in çoğuludur. Adet-i ağnam resmi ise koyun ve keçiden alınan vergi adıdır. 35 İslam devletlerinde muhtelif şekillerde isimlendirilen bu vergi türü Osmanlılarda resm-i ganem ve adet-i ağnam olarak adlandırılmıştır. 36 Genel olarak vergiye tabi olan hayvanlar çatal tırnak ve bütün tırnak hayvanlar olarak ikiye ayrılırdı. Koyun ve keçiler çatal tırnak sınıfına dâhildi. 37 Vergi hesabında koyun ve kuzular ayrı hesap edilmezdi. Koyun kuzusuyla, keçi ise oğlağıyla birlikte sayılırdı. 38 Tanzimat Fermanı sonrasında yayımlanan nizamnamelerle ağnam reminin aynî olarak alınması usulü kaldırıldı. Hazinede mevcut olan ağnam mukataacılığı unvanı ağnam müdürlüğüne tahvil edildi. Kaldırılan muhtelif resimlere mukabil her koyun ve keçiden eşit olarak beşer guruş resm-i maktu ve 25 para mübaşiriye alınması kararlaştırıldı. Ancak her bölgede aynı oranda alınacak olması bazı bölgelerde tepkiye neden oldu ise de 1840 tan 1855 e kadar bu şekilde devam etti da Tanzimat reformlarının ruhuna uygun biçimde yeniden revize edildi. Yeni sistemde bir koyun ya da keçinin bir senede yavrusu, sütü ve yününden elde edilecek gelirin hesaplanması ve verginin ona göre alınması kararlaştırıldı. Bu bağlamda yörelerine göre elde edilecek gelirler hesaplandı ve Anadolu vilayetlerinin bir kısmında senelik hâsılat 30 guruş ve vergisi 3 guruş; diğer bir kısmında ise 15 guruşa 1,5 guruş yani gelirin % 10 u olarak hesap edilmiş oldu. 39 Temettuat defterine göre 1844 te Hereke sakinlerinden 16 kişi ağnam resmi olarak 319,5 guruş ödemişlerdir. Aynı dönemde sağman koyun ve keçi ile erkek ağnam ve keçi sayısı toplamı adetti. Bunlardan elde edilen yıllık hâsılat toplamı ise guruştu. Bu durumda ağnam resmi olarak ödenen vergi, küçükbaş hayvancılıktan elde edilen hâsılanın % 3,5 u kadardır. Oysa yukarıda ifade edildiği gibi Tanzimat öncesinde koyun ve keçi başına 5 guruş vergi alınması ön görülmüştü. Şayet Hereke de bu oranla ağnam resmi alınmış olsaydı toplamda 1361 adet küçükbaş hayvanı ile her birinden 5 guruş alınacağı varsayıldığında 6805 guruş vergi alınması gerekirdi. Oysa alınan vergi, toplam hâsılanın sadece % 3,5 u civarında kalmıştır. Yapılan hesaplama sonrasında Hereke de ağnam resminin küçükbaş hayvan gelirinin % 4 ile % 5 arasında bir vergi alındığı ya da sayı hesabına göre yaklaşık olarak 10 küçükbaş hayvanı olan kişinin 3 guruş vergi ödediği anlaşılır. D- Hereke de Sosyal Yapı Sayımların yapıldığı dönemde Hereke köyü, halkın tamamı Müslümanlardan oluşan bir yerleşim alanıydı. Sosyal yapı kendi içinde benzerlik arz etmekteydi. Bu hususu birkaç alt başlık halinde ele alacağız. 1- Kullanılan İsimler Hereke de yaşayan hane reislerinin temettuat defterlerine yazımında standart bir usul takip edilmemiştir. Daha önce Bayburt temettuat defterleri üzerinde yaptığımız çalışmada hane reislerinin isimlerinin genellikle Ahmed bin Mehmed biçiminde standart bir yazımı olmasına ve birkaç hane reisinin Ahmed oğlu Mehmed biçiminde yazılmış olmasına rağmen 40 ; Hereke defterlerinde böyle bir standarda rastlamak mümkün değildir M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, İstanbul 1993, s Feridun Emecen, Ağnam Resmi, DİA, cilt I, İstanbul 1988, s Süleyman Sûdi, Defter-i Muktesid, s Neşet Çağatay, Osmanlı İmparatorluğu nda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler, A.Ü. DTCFD, sayı. V, Ankara 1947, s Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavaidi, s. 241; Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Öşür, İ.A, IX, İstanbul 1964, s Yunus Özger, Temettüat Defterlerine Göre Bayburt ve Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2001, s. 36.

15 Yunus ÖZGER Hereke defterlerinde baba-oğul ilişkisi Türkçe oğlu terimi ile Koca Ali oğlu Koca Ahmed biçiminde kaydedilmiştir. Arapça bin terimi hiç kullanılmamıştır. Hane reisi olan kadınlar bulunmasına rağmen onların isimleri deftere yazılmamıştır. Bunun yerine Demirci Bekir in zevcesi ve mecnun baldızı 41, Emrullah ın zevcesi 42, Ayyur oğlu Mustafa nın validesi biçimlerinde eşleri ya da oğullarının isimleri altında gösterilmiştir. Kimi hane reisleri Mehmed reis ve zevcesinin emlak ve arazi ve temettu şeklinde deftere eşiyle birlikte yazılmıştır ki bu şekilde kaydedilenlerin sayısı 52 hanedir. Zevcesi ile birlikte yazılanların biri zevcesi ve validesi ile biri zevcesi ve damadı ile biri zevcesi ve kayınvalidesi ile ve biri de zevcesi ve oğlu ile birlikte kaydedilmişlerdir te 175 haneden ibaret olan Hereke de yaşayan hane reisleri on bir farklı biçimde deftere yazılmışlardır. Buna göre hane reisi sadece kadın olan hane sayısı 4 tür. Sadece erkeklerin kaydedildiği hane sayısı ise 76 dır. Geri kalan 95 hane gibi oldukça önemli bir bölümü zevcesi, zevcesinin oğulları, annesi, kendi oğulları, halası, kardeşleri ve damatları ile birlikte deftere yazılmışlardır. Tablo 7: Hereke Halkının Temettuat Defterine Kaydediliş Biçimi Dağılımı Deftere Kaydediliş Biçimi Adedi Hane reisi kadın olarak kayıtlı olanlar 04 Zevcesi ile birlikte kaydedilen hane reisleri 52 Zevcesinin oğlu ya da oğulluğu ile birlikte kaydedilen hane reisleri 05 Annesi ile birlikte kaydedilen hane reisleri 09 Oğlu ya da oğulları ile birlikte kaydedilen hane reisleri 15 Damadı ya da damatları ile birlikte kaydedilen hane reisleri 04 Kardeşleriyle birlikte kaydedilen hane reisleri 08 Yetim çocuklardan oluşan hane reisleri 01 Hane reisi sadece erkeklerden oluşan sayısı 76 Halası ile birlikte kaydedilen hane reisleri 01 Toplam Hane Sayısı 175 Tablodan anlaşılacağı üzere 1844 te Hereke deki ailenin büyük bir kısmı geniş aile biçiminde hayatını sürdürmektedir. Bunlardan 8 hane reisi kardeşleriyle birlikte yaşarken, 9 hane reisi muhtemelen babalarının ölümü nedeniyle anneleriyle birlikte yazılmışlardır. 4 hane reisi de damatlarıyla birlikte kalmaktadır. Yetim çocuklardan oluşan hane sayısı ise sadece bir hanedir. Aynı şekilde halası ile birlikte kaydolan hane sayısı da bir tanedir. Sadece erkeklerin yazıldığı hanelerden bazı hane reislerinin isimlerinin önüne Demirci Hüseyin 43, Semerci Molla Hüseyin örneğinde olduğu gibi mesleği ile ilgili iş kolu adı getirilmiştir. Bazıları Dramalı Mustafa 44 şeklinde memleketi adıyla birlikte kaydedilmiştir. Bazı hane reisleri Sarı Mehmed oğlu Osman ve Kel Hasan reis ve Uzun İbrahim 45 gibi fiziksel özelliğini yansıtan lakaplarla birlikte kaydedilmiştir te 175 haneli bir köy yerleşmesi olan Hereke de temettuat defterlerinde kayıtlı birbirinden farklı 23 erkek ismi tespit edilmektedir. Kullanılan toplam erkek isim sayısı 239 dur. Bunlar içerisinde Arif, Bayram, Emin, Emrullah, İslam, Murtaza, Tahir ve Yahya isimleri sadece birer defa kullanılmıştır. Feyzullah adı 2 defa, İsmail adı ise 4 defa tercih edilmiştir. 41 BOA, ML.VRD. TMT, nr.3596, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3596, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3596, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3596, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3596, s

16 Grafik 8: 1844 te Hereke de Kullanılan Erkek İsimleri Grafikte görüldüğü üzere Hereke de en çok Mehmed adı kullanılmıştır. Hz. Peygamber in adına izafeten tercih edilen bu ismin diğerlerine oranı % 15 tir. Yine Hz. Muhammed in diğer adına izafeten en çok tercih edilen ikinci isim % 14 ile Mustafa dır. Üçüncü en çok kullanılan isim ise dört büyük halifenin sonuncusu Hz. Ali adına izafeten kullanılan Ali ismidir. Kullanım oranı % 13 olan Ali den sonra tercih edilen isim ise %11 ile üçüncü İslam halifesi Hz. Osman ın adına izafeten kullanılan Osman adıdır. 2-Kullanılan Lakaplar Temettuat defterlerinde hane reislerinin sosyal ve fiziksel özellikleri hakkında fikir veren lakaplar da kullanılmaktadır de Hereke de yaşayan 175 hanede isimleri yazılı 239 kişiden birçoğunda lakap ve unvanlar kullanılmıştır. Bunları özelliklerine göre dört bölüme ayırmak mümkündür. Birinci grup dinî unvanlar grubu, ikinci grup fiziksel ve ruhsal engeller grubu ve üçüncü grup ekonomik gelir ve aile grubudur. Dördüncü grup ise kişilerin memleket bilgileriyle ilgilidir. Hacı, Molla ve Esseyyid terimlerinden oluşan dinî unvanlar grubu 19 adetle en fazla kullanılanıdır. Koca, deli, sarı, uzun, mecnun ve kel lakaplarından oluşan ikinci grupta 17 lakap vardır. Hane reislerinin büyük çoğunluğu Kurtoğlu, Dilsizoğlu, Ömeroğlu, Altunoğlu, Boyacıoğlu gibi soyla ilgili isimleri lakap ya da unvan olarak kullanmışlardır. Bunlardan başka Tosun ve Horoz lakaplı bireylere de rastlanılmaktadır. Cezayirli, Dramalı, Bağcılarlı, Ceayirli ve Serezli gibi memleket isimlerini lakap ya da unvan olarak kullanana aileler de bulunmaktadır. Tablo 8: Hereke de Kullanılan Lakap ve Unvanlar Lakap ve Unvanlar Kullanım Sayısı Hacı 12 Koca 10 Molla 6 Demirci 6 Ağa 4 Nalbant 3 Mecnun 2 Kel 2 Uzun

17 Yunus ÖZGER 3- Meslekler 1844 te Hereke karyesinde yaşayan 175 hanede meslek bilgileri kayıtlı birey sayısı 186 kişidir. Hane sayısından bunun fazla olmasının sebebi, babaları ya da oğulları veya başka bir akrabası ile birlikte aynı hanede yazılı olanlardan bazılarının meslek bilgisinin de deftere yazılmış olmasıdır. Aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere Hereke de yaşayan insanların geçimlerini sağladıkları mesleklerini sekiz farklı kategoriye ayırmak mümkündür. Tablo 9: Hereke Sakinlerinin İş Kolları Dağılımı Çalışılan İş Kolu Çalışan Sayısı 1- Tarıma Dayalı İş Kolları a Bahçıvan 96 b Ehl-i Ziraat c Rençber 07 2 Esnaf İş Kolu a Attar 1 b Demirci 4 c Kahveci 2 10 ç Nalband 2 d Semerci 1 e Yemenici 1 3- Taşıma İş Kolu a Bargirci Deniz Sektörü a Sefineci [Gemici] İşçiler a İşçi Olarak Yazılı Olanlar 7 b Fabrika-yı Hümayunda Amele Olanlar 3 12 c Çobanlar 2 6 Görevliler a Muhtar 1 İmam-Hatip 3 5 Derbentçi 1 7 Askerde Olanlar Meslek Bilgisi Bulunmayanlar TOPLAM a- Tarıma Dayalı İş Kollarında Faaliyet Gösterenler Küçük bir yerleşim alanı özelliği taşıyan Hereke de 1844 te neredeyse her hanenin bir bağı ve birçok hanenin de zeytin ağaçları olduğu tespit edilmektedir. Dolayısıyla o tarihlerde halkın % 66 sı gibi çok büyük bir kısmı toprağa bağlı olarak geçimini sürdürmektedir. Toplamda 122 kişinin çalıştığı tarımsal sektörde faaliyet gösterenlerin meslekleri bağçevan, ehl-i ziraat ve rençber olmak üzere üç farklı isim altında kaydedilmiştir. Bu kategoride en fazla yer alanlar 96 kişiyle bahçıvanlar olup, temettüat defterlerine bağçevan taifesinden şeklinde kaydedilmişlerdir. İkinci sırada ise 19 kişiyle ehl-i ziraat taifesinden biçiminde yazılanlar yer almıştır. Bu grupta son sırayı ise 7 kişiyle rencber taifesiyle me lûf olarak kaydedilenler almıştı. Sektörde çalışanların doğrudan sadece meslekleri ile ilgili elde ettikleri gelirler defterlere yazılmamıştır. Ancak bu kişilerin 1844 yılına ait tarımsal toplam gelirleri ve 1845 senesi tahmini gelirleri bilgisi mevcuttur. 1109

18 b- Esnaf İş Kolları Bir köy yerleşmesi olan Hereke de çok fazla esnaf bulunmamaktaydı. Toprağa bağlı yaşam biçiminin şekillendirdiği birkaç esnaf kolunda faaliyet gösteren toplam birey sayısı 10 kişiydi. Bunlar arasında taşıma ve nakliyede kullanılan atların nal ihtiyaçlarını temin eden iki nalbant ve atların semer ihtiyacını karşılayan bir semerci vardı. Bundan başka köyde 4 demirci, 1 kahveci ve 1 de attar vardı. Ancak attarlık yapan kişi köyün imamı olup dükkânının çarşıda olduğu yazılıdır. Daha öncede ifade edildiği gibi temettüat defterine kişilerin mesleklerinden kazandığı gelirler açık olarak yazılmadığından nalbantlığın yıllık kazancını tespit etmek mümkün olamamaktadır. Ancak hane reislerin taşra geliri olarak kaydedilen kazançlarının bu meslek gelirleri olma ihtimali göz önüne alındığında mevcut iki nalbanttan 111. hanede kayıtlı Nalbant Mustafa nın taşra geliri 600 guruş, hanede kayıtlı diğer Nalbant Mustafa nın ise 326 guruştu. 47 Yine aynı şekilde taşra gelirini meslek geliri kabul etmemiz halinde mevcut dört demircinin yıllık kazançlarının birbirinden farklı olduğunu görürüz. 80. hanede yaşayan Demirci çırağı Osman oğlu Mustafa 300 guruş kazanırken, 39. hanedeki Demirci esnafından Mustafa oğlu Hüseyin 600 guruş, 54. hanedeki Demirci Bekir in 514 guruş ve 34. hanedeki Demirci Hüseyin in 800 guruş geliri olduğu tespit edilmektedir. 48 Aynı dönemde mesleği kahveci olarak yazılı iki kişi bulunmaktaydı. Bunlar 31. hanedeki kahveci Selim ve 158. hanede kayıtlı Cebeci oğlu Mehmed Salih idi. 49 Bunun dışında bir kişi de yemenici olarak kaydedilmişti haneye kayıtlı Yemenici esnafından Ahmed in taşra geliri toplamı 504 guruştu. 50 c- Taşıma İş Kolu Taşımacı olarak isimlendirilen meslek kolunda çalışanlar, genellikle katırcı, merkepçi, kiracı ve sürücüler olarak bilinmektedir. XIX. yüzyıl ortalarında köyden şehir veya köyler arası yolcu, yük ve eşya taşıyan kişilere, bu işte kullandıkları hayvanlara izafeten katırcı veya merkepçi de denilmekteydi. 51 İncelenilen dönemde Hereke de bu alanda faaliyet gösteren sadece bir hane reisi vardı hanede kayıtlı bargirci taifesinden İsmail in 1844 yılı taşra geliri 305 guruştu. 52 d- Deniz Sektöründe Çalışanlar İzmit Körfezi kenarında kurulmuş olması hasebiyle Hereke sakinlerinin denizcilik faaliyetinde bulunması oldukça doğal bir durum olarak değerlendirilmektedir. Ancak yukarıda da ifade edildiği gibi Herekelilerin % 66 sı tarımsal sektörden geçimlerini temin etmekte idiler. Temettüat defterlerine sefineci taifesinden olarak kaydedilmiş olan ve denizcilik sektöründen hayatlarını kazanan hane sayısı sadece 13 tür. Diğer mesleklere oranı % 7 civarındadır. 175 hane içerisinde sadece 162. hanede ikamet eden Kumlalı Ahmed ve oğlu Mehmed in senede 450 guruş gelir sağlanan küçük bir gemisi bulunmaktaydı. 53 e. İşçiler İşçi statüsünde değerlendirilen kişi sayısı toplamda 12 kişidir. Bunlardan 7 si doğrudan mesleği işçi olarak yazılıdır ancak bunlardan biri sığrıtmaç yani sığır çobanı lakabını 46 BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s. 10, 11, 15, BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s. 10, BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s Yunus Özger, XIX. Yüzyılda Bayburt, İstanbul 2008, s BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s BOA, ML. VRD. TMT, nr.3296, s

19 Yunus ÖZGER taşımaktadır. 3 kişi ise fabrika-yı hümayunda amale olarak çalışmaktadırlar. Kalan 2 kişi ise çoban olarak hayatlarını kazanmaktadırlar. İşçi sayısının bu kadar az olmasının sebebi fabrikanın henüz kurulmasıyla alakalıdır. f. Görevliler Köy muhtarı gibi idari görevliler ve camilerde görevli imam ve hatip gibi dini görevlileri bu grupta değerlendirmek mümkündür. Temettüat defterlerine göre 1844 te Hereke de bir muhtar ve üç dini görevli vardı. Bilindiği gibi Osmanlı coğrafyasında ilk muhtarlık teşkilatı, İstanbul a göçü kontrol altında tutmak ve mahallelere giriş çıkışı denetlemek amacıyla 1829 da bilad-ı selâse olarak isimlendirilen Eyüp, Galata ve Üsküdar da kurulmuştu. Ardından Anadolu da ilk olarak 1833 te Kastamonu da oluşturuldu ve sonrasında diğer şehirlerde de kurulmaya başlandı. 54 Köy ya da mahallelerinden başka yere gitmek isteyenlere, muhtarlar mühürlü pusula verirlerdi. Mahallede doğan, ölen, kaybolan, göçen ve ya devamlı olarak bir yere yerleşmek için gidenlerin kayıtları, defterden silinir ve yeni gelenler deftere kaydedilirdi. Muhtarlar gerektiğinde Meclis-i Şer e katılarak veraset işleri ile ilgilenir, kaza ve köyün her altı ayda bir gider defteri hazırlanırken mahallesini temsilen hazır bulunurdu. 55 Temettü sayımının yapıldığı 1844 te Hereke de muhtarlık teşkilatının kurulduğu anlaşılmaktadır. Bu görevi 1. haneye kayıtlı olan muhtar-ı evvel Mehmed Tahir Ağa icra etmekteydi. Bilindiği gibi muhtarlar yaptıkları görev karşılığı herhangi bir ücret almadıkları ve diğer aile reisleri gibi besledikleri hayvan geliri veya varsa ticaret ürünleri ile geçimlerini sağladıkları anlaşılmaktadır. Hereke nin muhtarı Mehmed Tahir Ağa nın da muhtarlıktan dolayı kayıtlı herhangi bir geliri yoktur. Muhtarın toplam 60 dönüm arazisi olup bunun sadece 10 dönümü ekilidir ve bu kısım da bir başkasına kiraya verilme yoluyla senede 140 guruş kazanç sağlamıştır. Bundan başka muhtarın senede 1600 guruş gelir getiren ve kendisinin işlediği 10 dönüm bağı vardır. Yine 50 guruş hâsılatı olan 10 adet zeytin ağacı, 50 guruş kazanç getiren 2 ineği, 1 kaea sığır düvesi ve 1 bargiri bulunmaktaydı. Bunların haricinde 160 guruş gelirli Değirmen önünde bir adet mahzen yani depo vardı. Muhtarın toplam yıllık kazancı taşra geliri ile birlikte 2500 guruştu. Ödemekle yükümlü olduğu vergi toplamı ise 344 guruştu. 56 Aynı dönemde Hereke de dini görevli grubunda üç kişi yer alıyordu. Bunlardan biri imam, biri imam ve hatip diğeri de vekil imam olarak görev yapmaktaydı. Muhtarlık teşkilatının kuruluşu öncesinde imamların köy ve mahalle yönetiminde çok büyük etkileri vardı. Padişah beratıyla tayin edilen imamlar, muhtarlıklar kurulunca yöneticilik fonksiyonlarını hızla yitirmeye başladılar. Hizmet verdikleri cami ya da mescitlerin vakıflarından maaş alarak geçimlerini sağlarlardı. 57 Hereke de 58.hanede ikamet eden ve bâ-berât-ı alişan imam ve hatib olduğu şeklinde kaydedilmiş olan Es-seyyid Hüseyin Efendi nin tarlası ve bağı bulunuyor ve taşra geliri olarak 264 guruş hâsılat elde ediyordu. İmamlık nedeniyle vergiden muafiyeti yoktu. 57.hanede kayıtlı imam Süleyman Efendi in kiraya verdiği 3 dönüm ekili, 3 dönüm de ekili olmayan arazisi vardı. Bunun dışında bir düvesi ve bir ineği, 6 dönüm bağı, 7 zeytin ağacı 54 Ali Akyıldız, Muhtar, DİA, cilt 31, İstanbul 2006, s. 52. ss Musa Çadırcı, Tanzimat ın İlanı Sıralarında Türkiye de Yönetim ( ), Belleten, LI /201 (1988), s Musa Çadırcı, Türkiye de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme Belleten, XXXIV, sayı 135, Ankara 1970, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3296, s Kemal Beydilli, İmam, DİA, Cilt 22, İstanbul 2000, s

20 vardı. Toplam geliri 1005 guruş olup bunun 266 guruşu taşra geliri olarak yazılmıştı hanede ikamet eden imam vekili Salih Efendi nin de tarlası olmasına rağmen vergilerden muaf tutulmuştur. 59 Görevliler grubunda ele alınacak diğer bir kişi ise derbentçi idi. Bilindiği gibi Tanzimat öncesi geçit yerlerini koruyanlara derbentçi deniliyordu hanede kayıtlı olan derbentçi Koca Hisarlı Halil in derbentçilikten dolayı herhangi bir gelir kalemi yoktu. Halil in tarlası, ineği v.s olduğu gibi ayrıca bir adet de kahvehanesi bulunuyordu. 61 g- Askerde Olanlar Temettuat defterlerinde ismi geçen 186 kişiden 13 kişi Asâkir-i Hassa da olarak kayıtlıdır. Hassa ordusu, merkezi İstanbul da olan birinci ordu için kullanılan tabirdir. İstanbul un ve sarayın muhafazasıyla görevlidir. 62 h- Meslek Bilgisi Yazılı Olmayanlar Meslek bilgisine göre yapılan tasnifte son gruba hiçbir meslek bilgisi yazılmayanlar alındı. Bu grupta yer alan sayısı 9 kişi olup, bunlardan 6 sında meslek hanesinde hiçbir bilgi bulunmazken; 3 kişi de çocuk yaşta olduklarından meslekleri yoktur. Sonuç 3596 numaralı Hereke temettuat defteri üzerinde yapılan bu inceleme neticesinde Hereke ile ilgili birkaç önemli sonuca ulaşıldı. Temettuat tahririn yapıldığı 1845 senesinde Hereke, Kocaeli sancağının Gebze kazasına bağlı tamamı Müslümanlardan ibaret yaklaşık kişinin yaşadığı bir köydür. Ekonomisi, coğrafyasının etkisiyle şekillenmiştir. Tarım yapılabilecek geniş arazilerden mahrumdur. Sonraki dönemde adından sıkça bahsettirecek fabrika-yı hümayun daha yeni kurulmak üzere olduğundan sayımın yapıldığı dönemde halkın ekonomisine katkısı yok denecek kadar azdır. Çünkü fabrika 1843 te kurulmaya başlamış, sayımlar 1845 te yapılmış ve bu sayımlarda fabrikada amele olarak çalışan sayısı sadece üç kişidir. XIX. yüzyıl ortalarında Hereke, ekonomisi tarıma özellikle bağcılık faaliyetine bağlı bir özellik arz etmektedir. Hemen her hanede bir-iki büyük ve küçükbaş hayvanın yetiştirildiği, et, süt ve süt ürünlerinin kendilerince karşılandığı klasik bir Anadolu köyünden farksızdır. Köy halkı, geçimini tarım, hayvancılık, ticaret ve taşra gibi dört farklı kalemden sağlamaktadır. Ancak tarımdan elde edilen kazanç diğerleriyle kıyaslanmayacak kadar büyüktür. Tarımsal faaliyetin büyük bir kısmını üzüm bağları oluşturur. Tarıma uygun arazinin darlığı hububat üretimine imkân vermez. Bağcılıkla özdeşlenen Hereke de dikkati çeken diğer bir ürün ise zeytindir. Halkın yarıdan fazlasının az da olsa zeytin ağacı bulunmaktadır. Hereke de hayvancılık faaliyeti, gelir sağlanan bir unsur değildir. Köy olmanın gereği çoğu hanede birer ikişer büyük ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliğine rastlanır. Ancak özellikle keçi ve koyun yetiştirerek hayatlarını temin eden birkaç ailede yok değildir. Büyükbaş hayvanlardan sütü için beslenen inek ve sağman camuş ile taşımacılıkta yararlanılan kara sığır öküzü bulunur. Küçükbaş hayvanlarından ise kılı için üretilen erkek keçi ve sütü için beslenen sağman keçi koyundan daha fazladır. 58 BOA, ML.VRD. TMT, nr.3296, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3296, s Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983, s BOA, ML.VRD. TMT, nr.3296, s M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983, s

21 Yunus ÖZGER Tahririn yapıldığı dönemde Hereke de birer su değirmeni, kahve, ekmek fırını, nalbant dükkânı, boyacı dükkânı, yemenici dükkânı, berber dükkânı ve attar dükkânı vardır. Aynı dönemde Herekeliler, tarım ürünlerinden elde ettiği gelir için öşür ve bağ öşrü vergisi, koyun ve keçi üretimi için ağnam resmi verirlerdi. Senelik kazançlarından ise vergi-yi mahsusa adında Tanzimat ın öngördüğü yeni vergi alınırdı. Hereke her ne kadar deniz kenarında konumlanmış ise de bu sektörden faydalananların sayısı oldukça azdır. Metin içerisinde de bahsedildiği gibi Hereke halkının % 66 sının geçimi tarım sektöründendi. Mesleği sefine yani gemi taifesinden olarak kayıtlı olan dolayısıyla geçimini denizden sağlayanların sayısı 13, diğerlerine oranı ise % 7 idi. Bu durumda kıyısında kurulduğu denizin Hereke ekonomisine katkısının % 7 gibi düşük bir oranda olduğu görülmektedir. 175 haneli köyde isimleri kayıtlı 186 kişiden sadece birinin küçük bir sefinesinin olması ve iki kişinin de bir gemiden hisse sahibi olmaları bunu doğrular. Hereke temettuat defterlerinde dikkat çeken unsurlardan biri, hane reislerinin çoğunun bir kişiden ibaret olmamasıdır. İsimleri yazılı olmasa da sadece kadınlardan ibaret haneler olduğu gibi; çoğunluğu erkeklerin reisi olduğu hanelerden oluşmaktadır. Ancak Hereke deki hanelerin yarısından fazlasında erkek hane reisleri, zevcesi, annesi, oğlu, kardeşi ya da damadı ve halası ile birlikte kaydedilmiştir. Bu kayıt şekli, Hereke nin o dönemde geniş aile tipi yaşamın yoğun olduğu bir yer olduğunu gösterir. Sosyal ve demografik açıdan bakıldığında Hereke, tamamı Müslümanlardan oluşan büyükçe bir köy özelliği gösterir. Köyde yaşayanlar, genelde o dönem Osmanlı coğrafyasının çoğu yerinde olduğu gibi en çok din büyüklerinin isimlerini taşırlar. Mehmed, Mustafa, Ali ve Osman en çok tercih edilenlerdir. Netice olarak Hereke nin XIX. Yüzyıl ortasında fabrika-yı hümayun kurulmadan önce sıradan bir köy olduğu ve gelişmesini fabrikanın faaliyetine borçlu olduğu anlaşılmaktadır. 1113

22 KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri 1- Temettuat Defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti Varidat Kalemi Temettuat Defterleri (ML. VRD. TMT), nr Nüfus Defterleri BOA, Nüfus Defterleri (NFS. d), nr. 578, Gazeteler Cerîde-i Havâdis, numro 305, 10 Za sene 1262 [30 Ekim 1846]. Takvim-i Vekâyi, def a 308, 24 Za sene 1262 [13 Kasım 1846]. 4-Kitaplar ve Tezler Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi, II, İstanbul Akalın, Güneri; Tarımımızın Sosyo-Ekonomik Yapısı Vergileme ve Gelişme, Ankara Akyıldız, Ali; Muhtar, DİA, cilt 31, İstanbul Akyıldız, Ali; Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform ( ), İstanbul Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyye nin Târîh ve Coğrafya Lügâtı, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet Barkan, Ömer Lütfi; Osmanlı İmparatorluğunda Öşür, İ.A, IX, İstanbul Barkan, Ömer Lütfi; Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi, Tanzimat, I, İstanbul Beydilli, Kemal; İmam, DİA, Cilt 22, İstanbul Buluş, Abdulkadir; Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Cuinet, Vital; La Turquie D Asie Géographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnée De Chaque Province De L Asie-Mineure, Paris Çadırcı, Musa; Tanzimat ın İlanı Sıralarında Türkiye de Yönetim ( ), Belleten, LI /201 (1988). Çadırcı, Musa; Türkiye de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme Belleten, XXXIV, sayı 135, Ankara Çağatay, Neşet; Osmanlı İmparatorluğu nda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler, A.Ü. DTCFD, sayı. V, Ankara Çakır, Coşkun; Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul Emecen, Feridun; Ağnam Resmi, DİA, cilt I, İstanbul Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, (haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 Galitekin, Ahmet Nezih; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Yapılan Nüfus Sayımlarında Kocaeli Körfez İlçesi (Hereke ve Taşköprü Köyleri), Körfez Belediyesi Kültür Yayınları: 4, İstanbul Genç, Mehmet; Esham, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), cilt 11, İstanbul 1995, ss Grohmann, A. ; Öşür, İ.A, IX, İstanbul Hoca Sadettin Efendi, Tâcü t-tevârîh, cilt I, (yayına hazırlayan İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt, II. Ketîbe, Süleymaniye Kütüphanesi-Esad Efendi, No: 2197, vr. 83b-84a. Küçükerman, Önder; Anadolu nun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı İçinde Hereke Fabrikası Saray dan Hereke ye Giden Yol, Sümerbank Yayınları, Sümerbank Yayınları, İstanbul Kütükoğlu, Mübahat S.; Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettüat Defterleri, Belleten LIX / 225, Ankara

23 Yunus ÖZGER Özger, Yunus; Temettüat Defterlerine Göre Bayburt ve Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek lisans Tezi, Erzurum Özger, Yunus; XIX. Yüzyıl Bayburt Sosyo-Ekonomik, İdari ve Demografik Yapı, İstanbul Öztürk, Said; Temettüat Tahrirleri, Akademik Araştırmalar Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, (İstanbul Şubat Temmuz 2000). Pakalın, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul Polat, Serkan; Sorgun Temettuat Defterleri, Ankara Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-Zâde Tarihi,(Yayına Hazırlayan Vahid Çabuk), Cilt I, Kültür Baknalığı Yayınları, Ankara Süleyman Sûdi, Defter-i Muktesid, I, İstanbul Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî, İstanbul Şemseddin Sami, Kâmûsu l-a lâm, VI, Mihran Matbaası, İstanbul Şener, Abdullatif; Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul Şener, Abdüllatif; Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Reformları, 150.Yılında Tanzimat, Ankara Ulugün, F. Yavuz; Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit

24 EKLER: Ek: 1- Hereke Temettuat Defterinin İlk Sayfası 1116