SAĞLIK POLİTİKASI VE PLANLAMASINDA TEMEL KAVRAMLAR

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İşletme Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü SAĞLIK POLİTİKASI VE PLANLAMASI SAĞLIK POLİTİKASI VE PLANLAMASINDA TEMEL KAVRAMLAR Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

2 Bölüm Hedefi *Bu derste; özellikle sağlık sektörü reformu ve Türkiye de sağlık politikaları ve reformlar bölümlerinde yapılacak tartışmalara ışık tutması amacıyla sağlık politikası ve planlamasında temel kavramlar ele alınacaktır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 2

3 Anahtar Kavramlar *Sağlık ekonomisi *Sağlığın temel özellikleri *İhtiyaç *Talep Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 3

4 İçindekiler *Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *İhtiyaç ve Talep Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 4

5 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Ekonomi, toplumun gereksinimlerini karşılayacak ürün ve hizmetlerin üretimi ve dağılımını sağlamak amacıyla, kısıtlı olan kaynakların kullanımı sürecindeki, sosyal ve kurumsal davranış ve seçimleri inceleyen bir bilim dalıdır. *Ekonomi, kıtlığın bulunduğu ve seçim yapılması gereken her alandaki faaliyetler ile ilgilidir. *Ekonomi biliminin çıkış noktası kaynakların kıt olmasıdır. *Sağlık ekonomisi ise ekonomi biliminin teori, kavram ve tekniklerinin sağlık alanına uyarlanmasıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 5

6 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri Sağlık ekonomisinin alanına giren konular aşağıdaki şekilde özetlenebilir: *Sağlık hizmetlerinin sunumu için kullanılan kaynak miktarı *Kaynakların sağlığı geliştiren çeşitli faaliyetler arasında dağılımı *Sağlık kurumlarının örgütlenmesi ve finansmanı *Sağlık amacıyla tahsis edilen ve kullanılan kaynakların verimliliği *Koruyucu, tedavi edici ve rehabilite edici hizmetlerin bireyler ve toplum üzerindeki etkisi Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 6

7 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Sağlık ekonomisinin alanına giren konular içinde en önemlisi sağlıkta kaynakların kullanımı konusunda yapılacak tercihtir. Sağlıkta yapılması gereken tercihler aşağıdaki gibi özetlenebilir: *Sağlık mı başka amaçlar mı? Sağlığa ayrılacak kaynakların miktarı yapılacak ilk tercih alanını oluşturur. Bir ülkenin genel kaynak havuzundan hangi hizmetlere ne kadar ayrılacağının belirlenmesi süreci karmaşık ve politik bir süreçtir. Bu havuzda, birbiri ile rekabet eden çok sayıda sektör yer almaktadır. Örneğin her yıl bütçeden Sağlık Bakanlığına ayrılan pay belirlenirken aslında diğer bakanlıklar ile karşılaştırıldığında Sağlık Bakanlığının önceliği de belirlenmektedir. Ancak burada not edilmesi gereken önemli bir nokta, Türkiye de sağlık için ayrılan kaynakları incelerken sadece Sağlık Bakanlığının harcamalarına bakmanın doğru olmayacağıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 7

8 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Tıbbi bakım mı diğer sağlık programları mı? Sağlık için ayrılacak genel kaynak miktarı belirlendikten sonra, sektör içinde bu kaynakların nasıl harcanacağı konusuna da karar vermek gereklidir. *Örneğin kaynakların ne kadarı koruyucu sağlık hizmetlerine, ne kadarı sağlık ocağı yapımına, ne kadarı hastane yataklarının artırılmasına ayrılacaktır soruları cevabı, sağlık sektörü içinde kaynak dağılım sürecinde cevaplanması gereken sorular olarak karşımıza çıkmaktadır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 8

9 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Doktorlar mı diğer sağlık hizmetleri sunucuları mı? Bilindiği üzere sağlık emek yoğun bir hizmet sektörüdür ve en önemli özelliği, çalışanların genellikle ileri derecede profesyonel olması ve eğitim süreçlerinin uzun ve pahalı olmasıdır. Sağlık sektöründe cevaplanması gereken önemli konulardan biri hizmet sunucularının karışımının nasıl olacağıdır. *Örneğin, hangi hizmetler doktorlar tarafından verilecek, hangi hizmetler hemşireler ya da diğer sağlık personeli tarafından verilecek, bir doktora kaç hemşire düşecek gibi soruların cevaplanması gerekecektir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 9

10 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Bugün mü yarın mı? Bu soruyu cevaplamak için sağlık hizmetlerine ayrılan kaynaklar içinde ne kadarının araştırma ve geliştirme faaliyetleri için harcanacağının belirlenmesi gerekmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 10

11 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Kimin hayatı? Yukarıdaki sorulara verilen cevapların hepsi aslında sağlık sektöründe verilmesi en zor kararlardan olan kimin hayatının kurtulacağı ile ilgilidir. Aslında tüm sağlık sistemlerinde kaynak dağılımı ile ilgili olarak verilen kararlarda açık ya da kapalı olarak bir önceliklendirme yapılmakta ve hangi hasta ya da hastalıkların tedavi edileceğine hangilerinin daha az öncelik alacağına karar verilmektedir. Bazı sağlık sistemlerinde bu kararlar açık ve bilimsel temellere dayanılarak verilmekte ve örneğin geri ödeme kararlarında sağlık ekonomisinin ekonomik değerlendirme tekniklerinden yararlanılarak herhangi bir tedavinin geri ödenmesine ya da ödenmemesine karar verilmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 11

12 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Kaynak dağılımı ile ilgili kararların verilmesinde ve yukarıdaki soruların cevaplanmasında çeşitli etkenler rol alabilir. Bunlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir: *Toplumsal beklentiler *İnançlar ve değer yargıları *Toplumsal tercihler *Lobiler ve çıkar grupları *Bilgi ve kanıtlar *Politik çevre Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 12

13 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Sağlık politikalarını yorumlarken cevaplanması gereken iki kritik soru bulunmaktadır. *Sağlık hizmetleri, piyasa aracılığı ile dağıtımı yapılan gıda, giyim gibi diğer mal ve hizmetlerden farklı mıdır? *Sağlık hizmetlerini diğer mal ve hizmetlerden ayıran özellikler var mıdır? Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 13

14 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Bu soruların cevapları sağlığa bakış açısının ve kaynakların dağım sürecinin de en önemli belirleyicisidir. Ancak burada öncelikle belirtilmesi gereken bir konu, bu soruların cevabının ideolojik olduğu ve genel olarak değer yargıları ile şekillendiğidir. *Bir bakış açısı ile sağlığın diğer mal ve hizmetlerden farklı olmadığı şeklinde bir cevap verilebilir. Bu bakış açısı ile sağlık diğer mal ve hizmetlerin üretiminde ve sunumunda olduğu gibi piyasa mekanizmasının işleyişine bırakılabilir. Burada temel amaç verimliliktir ve verimlilik ancak serbest piyasa koşullarının işleyişine müdahale edilmeden sağlanabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 14

15 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Bir başka bakış açısı ile ise sağlık birçok yönü ile diğer mal ve hizmetlerden farklıdır ve bu nedenle piyasa koşullarının işleyişine bırakılamaz. *Hizmetlerin sunumu esnasında piyasaya müdahale etmek ya da sunumu piyasa mekanizması dışında bir mekanizma ile yürütmek gereklidir. *Bu bakış açısı ile, hakkaniyet, verimlilik kadar önemli bir amaçtır ve sağlık sektörünün aşağıda özetlenecek özelliklerinden dolayı piyasa mekanizmasının işleyişi hakkaniyeti sağlayamaz. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 15

16 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Serbest piyasa koşullarının işleyişi esnasında fiyat hem arz hem de talebin davranışlarını etkileyen bir olgudur. *Serbest piyasa ekonomisi, fiyatların tüketici tercihlerini yansıttığı, fiyatların karlılık üzerindeki etkisi nedeniyle kaynakların bu tercihleri yansıtacak şekilde dağıtıldığı ekonomik bir sistemdir. *Bu sistemde fiyat, diğer koşullar sabit kalmak kaydıyla, tüketicinin o mal ya da hizmete verdiği değere paralel olarak oluşur. *Tüketici herhangi bir mal ve hizmeti satın almaya karar verdiğinde ödemeye hazır olduğu fiyat, o mal ya da hizmete atfettiği değeri ve elde etmeyi beklediği faydayı gösterir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 16

17 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Tüketicinin ödemeye hazır olduğu fiyat aynı zamanda üreticiye de önemli sinyaller gönderir. *Tüketici ve üreticinin karşı karşıya geldiğinde üreticinin üretmeye hazır olduğu ve tüketicinin de satın almaya hazır olduğu noktada o mal ya da hizmetin fiyatı belirlenir. *Bu nokta, kaynakların en verimli şekilde dağıldığı, toplumsal faydanın en üst düzeyde sağlandığı noktadır. Bir başka ifade ile bu noktada, tüketicinin talepleriyle uyumlu, olası en düşük maliyetlerle, mal/hizmet karması sunulmuş olur. *Serbest piyasa sistemi içinde hem üretici hem de tüketicilerin karşı karşıya kaldıkları noktada tam rekabet koşullarının sağlanmış olması gereklidir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 17

18 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri Tam rekabet koşulları aşağıdaki şekilde özetlenebilir: *Çok sayıda alıcı ve satıcı, böylece fiyatı kontrol etme söz konusu değil *Piyasaya girişte ve çıkışta engel yok *Ölçek ekonomisi ve monopoli söz konusu değil *Üreticilerin tek amacı kar etmek, tüketicilerin tek amacı ise faydayı maksimize etmek *Dışsallık söz konusu değil *Risk ve belirsizlik yok Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 18

19 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Yukarıdaki koşullardan biri yerine gelmediğinde serbest piyasa koşullarının işlemesi yani üretici ve tüketicinin karşı karşıya gelerek fiyatı belirlemesi mümkün değildir. *Bu durumda piyasaya müdahale edilmesi ve tam rekabet koşullarının işleyemeyişinden doğan sorunları bu müdahale ile çözmek gerekmektedir. *Bu durumda cevaplanması gereken soru, sağlık hizmetlerinin tam rekabet koşullarının işlediği diğer hizmetlerden farklı olup olmadığıdır? Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 19

20 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Aşağıda sağlık hizmetlerinin diğer hizmetlerden farklı olduğu noktalar özetlenmektedir: *Tüketici rasyonalitesi ve tüketici hâkimiyeti: Tam rekabet koşullarının işlediği bir piyasada temel varsayım, tüketicilerin kaynaklarını faydalarını maksimize edecek şekilde harcayacakları varsayımıdır. *Buna göre tüketici, herhangi bir mal veya hizmeti satın alırken ön koşul olarak bu mal ve hizmetten elde etmeyi beklediği faydayı değerlendirir. Eğer bu fayda, katlanacağı maliyetten daha fazla ise bu durumda kabul ettiği fiyat düzeyinde mal ya da hizmeti satın alır. Ancak sağlık ile ilgili kararlarda sağlık hizmetlerini alması gereken ancak bu kararları kendi haline bırakıldığında alamayabilecek hastalar da olabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 20

21 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Akıl ve ruh sağlığı hastaları ve komada olan hastalar bunlara örnek olarak verilebilir. *Ya da koruyucu sağlık hizmetlerinde bireyler kendi hallerine bırakıldıklarında almaları gerekenden daha az hizmet alabilir. *Bu nedenle, bireylerin kendi haline bırakıldığında tüketilmesi gerekenden az tüketilebileceği için sağlık hizmetleri piyasasına müdahale gerekli olabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 21

22 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Risk ve belirsizlik: Sağlık ihtiyacının ne zaman ve hangi şartlarda ortaya çıkacağı belirsizdir. Bireylerin ne zaman hastalanacağı ve bu hastalık esnasında hangi tanı ve tedavi yöntemlerine ihtiyaç duyacağı belirsizdir. Bu belirsizliğin yanı sıra hastalıkla ilgili maliyetler de belirsiz ve yüksektir. Bireyin beklemediği bir zamanda duyduğu sağlık ihtiyacının, mevcut kaynakları ile karşılanması mümkün olmayabilir. Piyasanın kendi işleyişine bırakılması durumunda ani bir sağlık ihtiyacı ile karşılaşıp katlanamayacağı bir maliyetle karşı karşıya kalan birey mağdur duruma düşebilir ve alması gereken sağlık hizmetini almayabilir. Sağlık sigortası bu belirsizlik ve yüksek maliyetlere karşı bireyleri korumak için serbest piyasanın işleyişine yapılan bir müdahaledir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 22

23 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Bilgi asimetrisi: Hastaların tıbbi bakımın etkililiği, kalitesi ya da tedavi almanın veya almamanın etkileri hakkındaki bilgileri sınırlıdır. Bu da sağlık hizmetini üretenler ile tüketenler arasında diğer mal ve hizmetlerde görülmeyen bir ilişkinin gelişmesine neden olmaktadır. Serbest piyasa koşullarında üretici ve tüketici arasında el değiştiren mal ve hizmetlerin en önemli özelliği bu değişimin tüketicinin iradesini yansıtmasıdır. *Tüketicinin mal ya da hizmeti satın almak için ödemeyi kabul ettiği, üreticinin de satmaya hazır olduğu noktada o mal ya da hizmetin fiyatı belirlenir. Ancak bu ilişki içinde tüketicinin karar verebilmesi için o mal ve hizmetle ilgili bilgiye sahip olması ve kararını hiç kimsenin etkisi altında kalmadan sadece elde edeceği fayda ve katlanacağı maliyeti göz önüne alarak vermesi gerekmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 23

24 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Sağlık hizmetlerinde, sağlık ihtiyacını hissettiği anda birey bu ihtiyacı talebe dönüştürme kararını verir ve ister birinci basamakta olsun ister kamu ya da özel sektörde olsun sağlık hizmetlerine başvurur. Ancak bu noktadan sonra hangi hizmetleri alacağını, hangi teşhis ve tedavi yöntemlerinin kullanılacağını, ameliyat yapılıp yapılmayacağını, hangi ilaçların ne şekilde kullanılacağını belirleyen hekimdir. *Bir başka ifade ile sağlıkta, başka sektörlerde nadir görülecek bir şekilde arz (doktor) kendi hizmetleri için talep yaratmaktadır. Bu ilişki literatürde arzın talep yaratması (supplier induced demand) ya da asilvekil ilişkisi (principal agent relationship) olarak adlandırılmaktadır. *Hekimin geliri ile verdiği hizmetlerin miktarı arasında doğrusal bir ilişki olduğunda, bir başka ifade ile hekimin verdiği hizmet arttıkça geliri de arttığında (hizmet başı ücret) sağlık hizmetlerinin gereksiz kullanımı her toplumda görülen bir olgudur. Bu durumda piyasanın işleyişine mutlaka müdahale etmek gerekir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 24

25 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Dışsallık ve kamu malı olma özelliği: Dışsallık en yalın olarak bir mal ya da hizmetin tüketiminden, o malı tüketenlerin dışındakilerin de etkilenmesi olarak tanımlanabilir. Bu etkilenme pozitif ya da negatif olabilir. *Örneğin, bağışıklama, sadece bağışıklanan kişiyi değil çevresindekileri de koruduğu için pozitif dışsallık sağlar. Bir kişinin çocuğunu aşılatması, çocuğu hastalanmayacağı için komşumun da çocuklarını koruyacaktır. Negatif dışsallığa örnek olarak ise çevre kirliliği gösterilebilir. Örneğin bir fabrikanın bacasından çıkan zararlı maddeler o fabrikanın çevresinde yaşayan insanların sağlığı üzerinde, kendilerinin hiçbir dâhili olmadığı halde olumsuz etkiler bırakabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 25

26 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Sağlığın kamu malı olma özelliği aynı zamanda bir dışsallık türü olarak da kabul edilmektedir. Bir mal ya da hizmetin kamu malı (public good) olma özelliği olması iki önemli noktayı ortaya çıkarmaktadır. *Birincisi, bir mal ya da hizmetin tüketiminin bir başkası tarafından tüketiminin engellenememesi bu mal ya da hizmetin kamu malı olduğunun en önemli göstergesidir. Örneğin bir bölgede sıtma ile mücadele için sivrisineklere ilaç yapıldığında bu hizmetten orada yaşayan herkes istese de istemese de yararlanacaktır. *İkincisi, verilen hizmet için ödeme yapmayanların hizmet dışına çıkarılmasının mümkün olmaması durumudur. Koruyucu hizmetlerin önemli bir bölümü bu özelliğe sahiptir. Bu hizmetler piyasa koşullarının işleyişine bırakıldığında gereğinden az üretilecek ve toplumda gerektiğinden az tüketilecektir. Bu nedenle toplumsal faydayı sağlamak için devletin bu alana müdahale etmesi gerekmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 26

27 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Rekabet ve piyasaya girişte engeller: Serbest piyasa koşullarının en önemli koşullarından biri piyasaya giriş ve çıkışın serbest olmasıdır. *Sağlık hizmetlerinin özelliklerinden dolayı piyasaya girişte önemli kurallar söz konusudur. *Örneğin sağlık personelinin hizmet verebilmesi için belirli bir eğitim ve uygulama sürecinden geçmesi, ilaçların ruhsatlandırılması bu engellere örnek olarak gösterilebilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 27

28 Sağlık Ekonomisi Bakış Açısıyla Sağlığın Temel Özellikleri *Ölçek ekonomisi ve monopoli: Serbest piyasa ekonomisinin işlemesi için gerekli en önemli şartlardan biri ölçek ekonomisinin ve buna bağlı olarak da üreticiler arasında monopolinin oluşmamasıdır. Ancak sağlık hizmetlerinde ölçek ekonomisi ve doğal monopolilerin geliştiği alanlar vardır. *Bunlara örnek olarak ilaç firmaları ve hastaneler gösterilebilir. Bu durumda rekabet etkisi gelişmediği için fiyat da serbest piyasa koşullarında gelişmesi gerektiği gibi gelişmeyecektir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 28

29 İhtiyaç ve Talep *Bu ders notları kapsamında ele alınacak sağlık politikası ve planlaması ile diğer iki kavram ihtiyaç ve talep kavramlarıdır. *Sağlık ihtiyacı sağlık literatüründe tanımlanması en zor kavramlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak sağlık ihtiyacını tanımlamadan önce sağlık ihtiyacı ile sağlık bakımı ihtiyacı arasındaki farklılık üzerinde durmak gerekmektedir. *Sağlık bakımı ihtiyacı, sağlık ihtiyacından daha dar kapsamlı bir kavram olup bireyin veya hastanın bozuk sağlık durumunu düzeltmek ya da bireyi iyi sağlık halinin gerektirdiği koşullara getirmek için gerekli sağlık hizmeti olarak tanımlanmaktadır. *Sağlık ihtiyacı ise Donabedian tarafından en genel anlamıyla sağlıkta meydana gelen bozulmalar olarak tanımlanmaktadır Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 29

30 İhtiyaç ve Talep Sağlık ihtiyacının aşağıdaki durumlarda ortaya çıktığı ifade edilmiştir: 1. Bireyin hâlihazırda sağlıklı olduğu ancak sağlığının bozulması olasılığının olduğu ve koruyucu hekimlik önlemleriyle bu olasılık azaltılabildiği zaman 2. Bireyin sağlıksız olduğu ve sağlık hizmetleri aracılığı ile daha sağlıklı olabileceği zaman Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 30

31 İhtiyaç ve Talep *İhtiyaç kavramının tanımlanmasının güçlüğünün altında yatan temel neden, tanım içine değer yargılarının girmesidir. İhtiyacın tanımı, tanımlayan kişiye ve ortama göre farklılık gösterebilir. Sağlık ihtiyacı aslında sağlığın yokluğu anlamına gelmekte bu da sağlığın doğrudan ölçümünü gerektirmektedir. *Temelde dört ihtiyaç türünden söz edilebilir: 1.Normatif İhtiyaç: Tıp profesyonellerine göre, olabildiğince sağlıklı kalabilmesi için eldeki mevcut tıbbi bilgiler çerçevesinde bir toplum tarafından harcanması gereken tıbbi hizmetler miktarıdır. Bu tanım profesyonellerin tanımıdır. Ancak tıp bilimin özellikleri nedeniyle ihtiyacın tanımı doktorlar arasında da farklılık gösterebilmektedir. Ya da ihtiyaç doğru olarak tanımlansa bile bu ihtiyaçları karşılamaya yönelik tanı ve tedavi yöntemleri hekimler arasında farklılık gösterebilmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 31

32 İhtiyaç ve Talep 2. Hissedilen ihtiyaç: Bu tanım kapsamında sağlık ihtiyacı, bireyin hissettiği ihtiyaç olarak tanımlanmaktadır ve tamamen bireyin sübjektif duyguları ile ilgilidir. *Aslında bireyin yukarıda sözü edilen talebi yapabilmesi için kendisini ihtiyaç içinde hissetmesi gerekir. Ancak birey tarafından tanımlanan hissedilen ihtiyaç her zaman normatif ihtiyaca dönüşmeyebilir. Yani birey kendisini ihtiyaç içinde hissedip sağlık hizmetlerine başvurabilir ancak hekim bireyin herhangi bir sağlık hizmetine ihtiyacı olmadığı kararına varabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 32

33 İhtiyaç ve Talep 3.İfade edilen (karşılanmayan) ihtiyaç: Burada bireylerin hissedip talebe dönüştürdüğü ancak sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi ve/veya finansmanından kaynaklanan sorunlar nedeniyle karşılanamayan ihtiyaçlar söz konusudur. Bir başka ifade ile bu ihtiyaç, hissedilen ya da algılanan ihtiyacın eyleme dönüştürülmüş şeklidir. *Örneğin talep fazlalığı ve arzın bunu karşılayacak imkânlara sahip olmaması nedeniyle çeşitli hastalıklar ya da tedavi yöntemleri için oluşan bekleme listeleri, ifade edilen ihtiyaca örnek olarak gösterilebilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 33

34 İhtiyaç ve Talep 4.Karşılaştırmalı ihtiyaç: Bu ihtiyaç, demografik özellikleri, hastalık yapısı, sosyo-kültürel özellikleri açısından birbirine büyük ölçüde benzeyen iki toplumun karşılaştırılması sonucu tanımlanan ihtiyaçtır. *Ekonominin en önemli kavramlarından olan talep kavramı en genel anlamıyla tüketicinin herhangi bir zaman diliminde herhangi bir mal ya da hizmeti satın almaya hazır olduğu miktarı göstermektedir. *Klasik ekonomik teoriye göre bir mal ya da hizmetin ne kadar tüketileceğinin en önemli belirleyicisi tüketicinin davranışıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 34

35 İhtiyaç ve Talep *Rasyonel tüketici, herhangi bir mal ya da hizmet için kendi tercihleri ve beğenileri ile fiyat sinyallerini birleştirir ve o mal ya da hizmeti satın almaya değer buluyorsa ve arz da o fiyat düzeyinde mal ya da hizmeti satmaya hazırsa bu durumda değişim gerçekleşir. *Ancak yukarıda da belirtildiği üzere sağlık sektörünün çeşitli özelliklerinden dolayı bu değişim her zaman diğer mal ve hizmetlerde olduğu gibi gelişmeyebilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 35

36 İhtiyaç ve Talep İSTEK TALEP İHTİYAÇ Bireyin kendi sağlık statüsü hakkında değerlendirmesi Daha iyi sağlık isteği Bireyin talebe dönüştürdüğü ihtiyaçlar Doktor tarafından tedavi gereği olduğuna karar verilen sağlık durumu Taleplerin tümü ihtiyaç olmadığı gibi ihtiyaçların tümü de talebe dönüşmeyecektir Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 36

37 İhtiyaç ve Talep *Her bireyin kendi sağlık statüsü ile ilgili değerlendirmeleri vardır ve bu değerlendirmeleri sonucu bazen hiçbir eylemde bulunmazken bazen sağlık hizmeti almak için kendi tercih ettiği kişi ya da kurumlara başvurur. *Bu başvuru sonucunda hekim gerekli değerlendirmeleri yapar, çeşitli teşhis yöntemlerini kullanır ve hastanın algıladığı ve talebe dönüştürdüğü ihtiyacı ile ilgili bir karara varır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 37

38 İhtiyaç ve Talep *Bu karar üç şekilde ortaya çıkabilir: 1. Hekim hastanın talebini gereksiz bulabilir ve mevcut tıbbi bilgi ve veriler çerçevesinde bireyin sağlık ihtiyacı içinde olmadığına karar verebilir 2. Bireyin başvurusunu uygun bulabilir yani sağlık ihtiyacını onaylar ve gerekli tedavi önerilerinde bulunabilir 3. Bireyin başvurduğu konu ile ilgili sağlık ihtiyacı bulunmadığını ancak başka bir sağlık ihtiyacı bulunduğunu belirleyebilir ve bu sağlık ihtiyacının giderilmesi için önerilerde bulunabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 38

39 İhtiyaç ve Talep Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 39

40 İhtiyaç ve Talep *Talebe dönüşen yani bir aile hekimliğinde, hastane polikliniğinde, doktor muayenehanesinde ya da herhangi başka bir sağlık biriminde gözlenen ihtiyaçlar buzdağının sadece küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. *Sağlık politikalarını ve planlarını sadece talebe bakarak belirlemek o toplumun gerçek sağlık problemlerini yansıtmayacağı için oluşturulacak çözümler de problemlerin sadece bir bölümü ile ilgili olacaktır. *Buzdağının altındaki ikinci katman bireylerin algıladığı ancak çeşitli nedenlerle talebe dönüştürmediği ihtiyaçlardan oluşmaktadır. *Bu bölümde birey herhangi bir sağlık kurumuna başvurmasını gerektirecek bir sağlık probleminin varlığından haberdardır ancak hizmete erişimin önündeki engeller nedeni ile sağlık ihtiyacının talebe dönüştürememektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 40

41 İhtiyaç ve Talep *Türkiye Ulusal Sağlık Hesapları 1999, 2000 çalışması kapsamında hane halkı sağlık hizmetleri kullanımı ve sağlık harcamaların ortaya koymak amacı ile yapılan hane halkı araştırmasında bireylere son iki hafta içinde herhangi bir sağlık kurumuna başvurmalarını gerektirecek bir rahatsızlık hissedip hissetmedikleri, hissettilerse ne yaptıkları sorulmuştur. Araştırma sonucunda, ihtiyaç algılayanların %13 ünün hiçbir şey yapmadığı, %19 unun kendi kendini tedavi ettiği, %30 unun ilaca başvurduğu ortaya konmuştur. Bu da Türkiye de toplumun önemli bir bölümünün talebe dönüşmeyen sağlık ihtiyaçlarının olduğunu ortaya koymuştur. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 41

42 İhtiyaç ve Talep *İhtiyacın talebe dönüşmemesinin altında yatan en önemli nedenler; 1. Sağlık kurumuna başvuracak maddi gücün olmaması, 2. Sağlık sigortasının olmaması, 3. Sağlık hizmetlerinin fiyatının yüksek olması ve zaman eksikliği sayılabilir. *Sağlık politikasını belirleyenlerin ve sağlık planlamasından sorumlu olanların en önemli görevi, talebe dönüşmeyen ihtiyaçların nedenlerini ortaya koymak ve buna ilişkin önlemler almaktır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 42

43 İhtiyaç ve Talep *Buzdağının en altında kalan bölüm ise algılanmayan ihtiyaçlardan oluşmaktadır. *Birçok sağlık problemi ortaya çıkana ya da gözlenebilen bir rahatsızlık ortaya çıkarana kadar algılanmayabilir. Yani birey aslında sağlık hizmeti ihtiyacı içinde olduğu halde bunu algılamadığı için ihtiyacını talebe dönüştürmemektedir. *Sağlık politikalarının ve planlarının en önemli amaçlarından biri de bu algılanmayan ihtiyaçları algılanır hale getirmektir. *Bunun önemli yollarından biri, toplumu hastalıklar konusunda bilinçlendirmenin araçlarından biri olan sağlık eğitimi diğeri de tarama programlarıdır. *Sonuç olarak, buzdağının su üzerindeki bölümü ne kadar fazlaysa sağlık politikaları ve planları da o kadar başarılı olarak değerlendirilecekti Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 43

44 İhtiyaç ve Talep *Sağlık ihtiyaçlarını belirleme hem sağlık politikası belirleme hem de planlama sürecinin önemli bir bölümü olmuştur. *Sağlık ihtiyaçlarını belirleme ve değerlendirmenin birçok nedeni bulunmaktadır. Bu nedenler şu şekilde sıralanabilir: 1.Sağlık kaynaklarının dağıtımı ve sağlık hizmetlerinin planlanmasını geliştirmek 2.Mevcut sağlık hizmetlerinden hangilerine müdahaleler yapılabileceğini ve hangi sağlık hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi gerektiğini belirlemek 3.Sorun olan sağlık hizmetlerindeki en etkin müdahaleleri ve düzenlemeleri belirlemek 4.Sağlığı belirleyen ve etkileyen faktörler ile ilgili değişimleri izlemek Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 44

45 İhtiyaç ve Talep *Herhangi bir bölge ya da ülke geneli için sağlık planlaması yapılırken öncelikle kapsam içindeki nüfusun sağlık ihtiyaçlarının belirlenmesi gerekir. Sağlık ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlardan biri ya da birden çoğu sağlık planlamasından sorumlu kişiler tarafından kullanılarak sağlık için mevcut kıt kaynakların toplumun ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayacak şekilde kullanılması sağlanabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 45

46 İhtiyaç ve Talep *Sağlık ihtiyaçlarını belirlemek için geliştirilen yaklaşımlar şunlardır: 1. Epidemiyolojik yaklaşım 2. Toplum araştırması 3. Sağlık hizmetleri kullanımı/tedavi olanların oranı 4. Sağlık göstergeleri 5. Sosyal göstergeler 6. Toplum forumu Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 46

47 İhtiyaç ve Talep *Epidemiyolojik yaklaşım: Epidemiyolojik yaklaşımda temel olarak prevalans, insidans, mortalite hızları, bebek ölüm hızı ve benzeri epidemiyolojik göstergelerle bölgesel ya da ülke genelinde sağlık ihtiyaçları belirlenir. Bu göstergelerin bölgelere göre düzeyleri, bir ülkedeki coğrafi eşitsizliklerin dolayısı ile karşılanamayan ihtiyaçların önemli bir göstergesi olabilir. *Toplum araştırması yaklaşımı: Bu yaklaşımda, sağlık ihtiyacı belirlenecek toplumdan çekilecek bir örnekleme uygulanan bu amaçla geliştirilmiş bir anket aracılığı ile toplumun sağlık ihtiyaçları belirlenmeye çalışılır. Bu anket yüz yüze uygulanabileceği gibi, posta ya da telefon aracılığı ile de yapılabilir. Araştırmanın doğru yapılması halinde toplumun sağlık ihtiyaçları hakkında doğru ve güvenilir bilgiler elde edilebilir. Ancak bu yöntem oldukça pahalı ve zaman alıcı bir yöntemdir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 47

48 İhtiyaç ve Talep *Sağlık hizmetlerinin kullanımı yaklaşımı/tedavi olanların oranı yaklaşımı: Bu yaklaşım, sağlık hizmetlerini kullananların yani herhangi bir sağlık kurumuna başvuranların ihtiyaçlarının o toplumun sağlık ihtiyaçlarını yansıttığını varsayar. Ancak bu yaklaşımda, yukarıda açıklanan buzdağı modeli çerçevesinde talebe dönüşmeyen ihtiyaçlar yer almadığı için, kullanımın ne kadar kapsayıcı bir gösterge olduğuna yönelik soru işaretleri bulunmaktadır. *Sağlık göstergeleri yaklaşımı: Bu yaklaşım, sağlığın doğrudan ölçülmesinde karşılaşılan güçlüklerden ortaya çıkmıştır. Yaklaşımda temel olarak geleneksel (mortalite, morbidite) ya da modern (indeksler, profiller, hastalığa özgü ölçekler) sağlık göstergelerinden yararlanarak sağlık ihtiyaçları belirlenmeye çalışılır. Bu yaklaşımın en önemli avantajı verilere kısa sürede ve düşük maliyetle ulaşılabilmesidir. Ancak yaklaşımın en önemli dezavantajı sağlık göstergeleri ile sağlık ihtiyaçları arasında her zaman doğru bir ilişkinin olmayabileceğidir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 48

49 İhtiyaç ve Talep *Sosyal göstergeler yaklaşımı: Bu yaklaşımın temel varsayımı, toplumun çeşitli sosyal göstergeleri aracılığı ile sağlık ihtiyaçlarının belirlenebileceğidir. Bu sosyal özellikler arasında gelir durumu, eğitim durumu, suç oranları, işsizlik, konut durumu ve çevre koşulları sayılabilir. Ancak sosyal göstergelerle sağlık ihtiyaçları arasındaki ilişki her zaman doğrusal ve açık değildir. *Toplum forumu yaklaşımı: Bu yaklaşımda, toplumu temsil eden ve toplumun sağlık ihtiyaçları hakkında bilgi sahibi olan sınırlı sayıdaki kişilerle yapılan toplantılar ve forumlar aracılığı ile toplumun sağlık ihtiyaçları belirlenmeye çalışılır. Bu yaklaşımın en önemli avantajları kolay olması ve düşük maliyetli olmasıdır. Ancak en önemli dezavantajı toplantılara katılanların toplumun gerçek sağlık ihtiyaçlarını yansıtıp yansıtamayacağıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 49

50 SORULAR Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 50