Kazakistan Devlet Baflkanl Stratejik Araflt rmalar Enstitüsü-Kazakistan

Transkript

1 135 AVRASYA DAK YEN E L MLER VE KAZAK STAN IN STRATEJ K ÇIKARLARI Dr. Timur KOZYREV Kazakistan Devlet Baflkanl Stratejik Araflt rmalar Enstitüsü-Kazakistan Kazakistan n Avrasya daki konumu, ülkemizi k ta genelindeki mevcut süreçlerin merkezine koymaya, Kazakistan toplumunu sürekli olarak hareket ve geliflim içinde bulunmaya mecbur k lmaktad r. H zla de iflen uluslararas konjonktür, Kazakistan n kendi ç karlar n korumak için devaml standart d - fl kararlar aray fl na girmesini ve ona göre karar almaya haz r olmas n talep eder. Sunumumuz, Kazakistan n Avrasya bölgesinde son y llardaki konumuna yönelik analiz yapma ve ayr ca, bundan hareketle bütün Türk Dünyas n n geliflim perspektifine de bir bak fl aç s sunmay amaçlamaktad r y l ndan bu yana ba ms z ülke Kazakistan Cumhuriyeti çok vektörlü /çok yönlü olarak adland r lan bir d fl politika stratejisi izlemektedir. Kazakistan n bu çok yönlü politikas, Rusya, Çin ve ABD ile sürekli olumlu münasebet içinde bulunarak, üçünün de çeliflen menfaatlerinin aras nda hep bir denge noktas arama stratejisi demektir. Avrasya bölgesinin tam merkezinde bulunan, petrol ve maden zengini (ve dolay s yla süper güçlerin ilgisini çeken) bir ülke için böyle bir stratejinin, tek do ru seçim oldu u bir gerçektir. Yine de, flunu kaydetmek laz m: küreselleflen dünyadaki jeopolitik durumun de iflkenli inden dolay, böyle bir politikan n esas nda istikrars z oldu u, prensip olarak uzun vadeli bir strateji olamad da ac bir gerçektir. Söz konusu dönemde, özellikle 1990 larda Rusya Federasyonu son derece zay flam fl, ABD ise aksine gücünün tam doru undayd ; Çin e gelince, bir yandan, bugünkü kalk nma standard na ulaflamam flt r; di er yandan Kazak halk ve Kazakistan hükümeti taraf ndan hiçbir zaman temel stratejik orta - m z olarak alg lanm fl de ildi. Çin halen bu niteli i tafl makta olup, Orta Asya bölgesinde varl yla, ülkemizin ba ms zl için en büyük potansiyel tehdit olarak alg lanmaktad r. Dolay s yla, Kazak(istan) toplumunun modernizasyon

2 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress ve kalk nma ile ilgili en büyük umudu baflta ABD olmak üzere Bat ya yöneliktir. Kazak toplumunun Rusya ya karfl münasebeti ise çeliflkili bir karakter tafl r: Bir yandan, eski a abey olarak Rusya dan belli derecede uzaklaflma arzusu görülüyordu, fakat ayn zamanda Çin e karfl Rusya ile belli derecede ortakl k bilinci de devam etmifl ve halen etmektedir 1. Nihayet, Türkiye ye gelince, Kazak toplumunun Türkiye alg lay fl da çeliflkiliydi denilebilir: Hem kardefl ülke olarak Türkiye ye oldukça büyük bir ilgi vard, hem ayn zamanda, ba ms zl na daha yeni kavuflmufl Kazak toplumunda yeni a abey korkusu da yok de ildi. Türkiye nin NATO üyeli i ve ABD ile stratejik ortakl da, (söz konusu dönemde zay f olan) Rusya n n tepkisine ra men Kazak toplumunun göz önünde Türkiye nin hem kardefl ülke, hem de, ayn zamanda, Bat ya aç lan köprü olarak cazibesini artt ran bir etmen ifllevini görürdü li y llar n sonlar na do ru bu durum dramatik biçimde de iflti: V. Putin ile D. Medvedev liderli indeki Rusya n n post-sovyet co rafyas ndaki etkisi gene artmakta, Çin de ekonomi alan nda daha önce görülmemifl, müthifl bir kalk nma sergilemekte ve Orta Asya bölgesindeki etkisini artt rmakta, Post-Sovyet ülkelerin Bat ya hem siyasal yap lar na, hem de esas de- erlerine olan güvenleri büyük ölçüde yitirilmifl bulunmaktad r 2. Bu yeni koflullarda Kazakistan n bugüne kadar izledi i çok yönlü d fl politika stratejisinin bunal ma u rad veya hatta sonu geldi i iddialar, gayet do al olarak, günümüz Kazakistan n gündeminin bir parças oluyor 3. Çok yönlü politikan n yerine art k Rusya merkezli bir politikan n izlenmeye bafllanmas bu durumda pratik olarak kaç n lmaz hale geliyor. fiunu da ayr ca kaydetmek laz m ki, bu yönde sürükleyici etmenler aras nda, Rusya ile Kazakistan n aras ndaki ekonomik ba lar n yan s ra, Sovyet döneminde kal plafl(t - r l)m fl kültür birli i de vard. Günümüz Kazak toplumu günlük yaflam nda ve ayr ca iflyerinde s kça Rus dilini kullan yor, Rusça kitaplar okuyor, Rus filmlerini seyrediyor vs. 4 Nihayet, flunu da eklemekte fayda var ki, dünyadaki en uzun kara s n r, km uzunluktaki Kazakistan-Rusya s n r d r. Rusya ile Kazakistan aras ndaki çok yönlü stratejik ortakl n önemini asla inkar etmemekle birlikte, flunu da söylemek laz md r ki, bir ülkenin, kendi d fl politikas n, (ister ekonomi, ister e itim ve tüm di er alanlarda), bir tek ortakla iflbirli iyle s n rland rmamas, bir tek do rultuda odakland rmamas do rudur. De iflen jeopolitik duruma ra men, Avrasya daki yeni e ilimler, her fleyden önce Türkiye ile Rusya aras nda h zla artmakta olan ve art k stratejik

3 Avrasya daki Yeni E ilimler ve Kazakistan n Stratejik Ç karlar 137 ortakl k seviyesine yaklaflan ekonomik iflbirli i, baflta Kazakistan olmak üzere Orta Asya devletlerinin, d fl iliflkilerini çeflitlendirerek, uluslararas arenada kendi konumlar n pekifltirmesi ve küreselleflen dünyada kendi ba ms zl n koruyabilmesi için yeni imkanlar sa lamaktad r. Her fleyden önce, Türkiye nin daha önceki NATO üyesi olma imaj n n yerine kendi politikas nda ba ms z bir Avrasyal güç imgesi ve ayr ca, Rusya ile yaklaflmas, Kazakistan (ve di er Orta Asya devletlerini) Türkiye ile Rusya aras nda seçim yapma durumundan kurtarm fl oluyor. D fl politikam z n bu iki yönü art k birbirine z t olmay p, aksine birbiriyle uyum içinde bulunan, birbirinin eksi ini dolduran paralel iki geliflim vektörü niteli i tafl maya bafllamaktad r. Ayn zamanda Türkiye nin, Kazakistan la iflbirli i de geniflleme ve derinleflme e ilimini göstermektedir. ki ülke liderleri Nursultan Nazarbayev ile Abdullah Gül ün son dönemlerdeki tak m ruhundaki inisiyatifleri, bu do rultuda at lan ciddi ad mlar olarak önem arz etmektedir 5. Bu duruma uygun olarak, Türkiye gündeminde de yeni, tabiri caizse, pragmatik Türkçü ya da neo-avrasyac 6 bir yaklafl m ve söylem ortaya ç kmaktad r. Söz konusu yeni yaklafl m, klasik Avrasyac l n temel ilkelerinden olan Türk-Slav sentezi, Türk-Slav iflbirli i kavramlar ndan yola ç karak/faydalanarak, (ama klasik Avrasyac l a karfl n, Türkiye dahil) birleflik Türk dünyas n n Rusya ile uzun vadeli stratejik iflbirli i projesini ileri sürer 7. Bu tür neo-türkçülük art k Rusya karfl t ve Bat yanl s bir Türkçülük de il de, aksine Avrasyac, yani bütün Avrasya makro-bölgesindeki 8 iflbirli ine yönelik bir Türkçülüktür. Örne in, Nam k Kemal Zeybek, Kazakistan daki Ahmet Yesevi Üniversitesinin Mütevelli Heyet Baflkanl n yapt y llarda, çok isabetli bir öngörü olarak, bu görüflü s kça dile getirmifltir. çinde bulundu umuz tarihi dönemde böyle bir neo-avrasyac projenin gerçekleflmesini mümkün k lan ve buna reel ihtiyaç do uran, yukar da bahsedilenlerin d fl nda, baflka etmenler de mevcuttur: Türkiye nin AB üyelik perspektiflerinin gittikçe belirsizleflmesi, Kazakistan n Orta Asya da bölgesel lider konumuna gelmesi ve böylelikle, art k Türkiye alg lay fl n n yeni a abey korkusundan yavaflça ar nmas, yani kendi kendini Türkiye ile (flu anda tam olarak eflit olmasa da potansiyel olarak) k yaslanabilen bir siyaset öznesi olarak kavramsallaflt rmaya bafllamas 9, Çin in Avrasya pazar ndaki ekonomik etkisinin artmas. Bundan hareketle Çin in ekonomik yay lmas ndan 10 s kça söz edilmeye bafllam flt r. Dolay s yla, takip etti imiz Türkiye-Rusya aç l m n, son derece olumlu ve her aç dan desteklenmesi gereken bir geliflme olarak de erlendirmemiz la-

4 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress z m. De iflik konularda hem Türkiye ile hem de Rusya ile yak nl olan ve her iki ülke ile kendi iflbirli ini geniflletmeye devam eden Kazakistan n, hem belli durumlarda arac l k yapmas, hem genel olarak dengeleyici ve uyumu pekifltirici bir güç rolünü oynamas ve nihayet kendi konumunu da epeyce güçlendirmesi pek mümkündür. fiunu da ayr ca kaydetmek isteriz ki, Türkiye ile di er Türkçe konuflan ülkeler aras ndaki iflbirli inin genifllemesi, Türkiye- Rusya iliflkileri ba lam nda hassas konulardan biri oldu undan dolay, bu do rultuda flu anda Türkiye den önce Kazakistan aktif olmal d r kan s nday z. Kazakistan aktif olmak zorundad r derken, flunu da eklememiz gerekir. Daha genifl bir çapta, Asya k tas çap nda Kazakistan n, Hindistan, ran 11, Türkiye, (son dönemlerde) Ukrayna ile bir baflka deyiflle, mevcut durumda objektif olarak temel orta m z Rusya ile ortakl k yapan ülkelerle ekonomi, e itim vb. alanlardaki iflbirli ini aktif biçimde geniflletmeye devam etmesi halinde bizim d fl politikam zda daha önceki durumun aksine 12, ba ms zl m - z n uzun vadeli, güvenilir dayana olabilecek istikrarl veya Avrasyal bir çok vektörlülük stratejisi söz konusu olabilir. Böyle bir ortakl k yapan ülkeler çemberinin tam ortas nda (ki Çin de, zaten, her ne kadar kendi özel ç karlar n n peflinde olursa olsun, bu k tasal iflbirli inin d fl nda de ildir) bulunan Kazakistan, sahip oldu u K ta n n Kalbi imgesini hem söylemde, hem de reel politikada gelifltirerek, ne Rusya ile ne de Çin le iliflkilerini bozmadan, ayn zamanda uluslararas arenadaki konumunu sa lamlaflt rabilecektir. Ülkemizin inisiyatifi ile 1992 y l nda kurulmufl CICA çerçevesindeki faaliyetlerimiz de buna ciddi bir katk arz etmektedir. Nihayet, flunun da alt n vurgulamak gerekir. Türkiye nin, büyük potansiyeline ra men, Türkçe konuflan ülkeler aras nda sa lam bir iflbirli i yap s oluflturmay tek bafl na sa lamas zordur. Bu aç dan büyük role sahip olan Orta Asya bölgesinin entegrasyoncu bir do rultuda yap lanmas n sa layacak bir lider ülke daha laz md r. Bu durumda Türkiye nin de, bütün di er Türk devletlerinin de tam ba ms z ve güçlü bir Kazakistan a büyük ihtiyac vard r. Sonuç olarak flunu ifade edebiliriz. Yukar da belirtildi i gibi genifl kapsaml bir strateji çerçevesi içerisinde ve ayr ca Türkiye ile Rusya n n bafllatt - (daha do rusu, bafllatabildi i, bafllatma potansiyeline sahip oldu u) makrobölgesel Avrasya iflbirli i projesinin çerçevesinde bütünleflen, güçlü bir Türk Dünyas da bir gün realite olabilir.

5 Avrasya daki Yeni E ilimler ve Kazakistan n Stratejik Ç karlar 139 Notlar 1 Bir Kazak atasözüne göre, Qara Q tay kelgende sar Or s äkeñ köriner - Kalabal k Çinli üzerine geldi inde sar fl n Rus öz baban gibi görünür. Eskiye dayanan ortak Sovyet bilincinin de oldukça ciddi bir atalet gücü vard ve k smen olsa da halen devam ediyor. 2 Bütün di er nedenlerin yan s ra, ayr ca Sovyet-sonras ülkeler için önemli rol oynam fl olan etmen, A ustos 2008 de Gürcistan ile Rusya aras nda yaflanan çat flma esnas nda ve sonraki dönemde Bat n n, post-sovyet co rafyas ndaki ortaklar na reel destek verme konusunda ya çok zay f, ya da çok isteksiz oldu unu gayet aç k biçimde sergilemifl olmas d r. Rusya n n böyle bir durumda kazand en büyük diplomatik zafer de zaten budur. 3 Kazak(istan) toplumunun belli bir k sm nda, hatta bir ba ms zl k maceras yaflad k, art k geri dönüyoruz, Sovyet Birli i yeniden kuruluyor gibi sönük hava da var desek pek büyük mübala a olmaz. 4 Günümüz Kazakistan nda s radan bir Kazak insan, Türkiye mi, Rusya m yak n? fleklindeki soruyu büyük ihtimalle Rusya daha yak n biçimde yan tlamaktad r. Yani, kültürel ve tarihsel ba lar konusundan çok, günlük yaflam n do rudan etkileyen fleyler bask n ç kar. 5 ki liderin ortak karar ile 25 May s 2010 tarihinde (TC Cumhurbaflkan A. Gül ün Kazakistan a resmi ziyareti esnas nda) Astana da yap lan Türk Dünyas Akademisi nin resmi aç l fl, Büyük pek Yolunu yeniden canland rma projesi, iki ülkenin petrol sektöründeki oldukça etkin iflbirli i ve di er bir sürü önemli eylemler. 6 Buradaki neo-avrasyac l, A. Dugin in teorilerini kabul eden Türkiye deki görüfllerle asla kar flt rmamak laz m. 7 Rusya Federasyonu na ba l (örne in, Tataristan gibi) özerk Türk cumhuriyetleri ise böyle bir proje çerçevesinde Türk Dünyas ile Rusya aras ndaki köprü ifllevini görme e bafllar. 8 Burada Avrasya makro-bölgesi nden kast m z, genel olarak klasik Avrasyac l k kuram nda Avrasya denilen co rafya (+ Türkiye)d r. 9 Baflka bir deyiflle, hem Türkiye, hem de Kazakistan, ikisi de birer bölgesel güç olarak kavramsallaflt r labilir. 10 Bu son konuya biraz daha ayr nt l de inmek laz md r. Çin in son y llardaki ekonomik kalk nmas, komflular n Çin yay lmac l n n yeni, modern bir formu ile yüz yüze b rakm flt r: Bu, demografik veya askeri yay lma de il de, tabir caizse, ticari yay lma olmaktad r. Kazakistan da önceki y llardan kalma Çin le sorunumuz ç karsa Rusya bize sahip ç kabilir zihniyeti (yukar bkz.), asl nda, askeri çat flma ihtimalini kastederken, Çinlilerin günümüzde (ayr ca Kazakistan n petrol sektöründe) görülen ticari yay lmas n durdurmak için misiller ve nükleer bombalar, ne var ki, art k faydas zd r. Hatta Rusya n n kendisi için de uzun vadede potansiyel tehdit söz konusu olmaktad r. Buna karfl hem bizler, hem de Rusya için yaln z silah m z : 1) güçlü ekonomi; 2) bölgesel ve makro-bölgesel iflbirli idir. 11 Rusya ile ran n aras nda son zamanlarda yer alan anlaflmazl klar n geçici oldu unu umuyoruz. 12 Yukar da, ag.e 2. paragraf na bkz.