TÜRKİYE EKONOMİSİ NDE ARTAN KAMU AÇIKLARININ ENFLASYON, FAİZ ORANI VE DÖVİZ KURU ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Transkript

1 TÜRKİYE EKONOMİSİ NDE ARTAN KAMU AÇIKLARININ ENFLASYON, FAİZ ORANI VE DÖVİZ KURU ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Cihan BULUT Qafqaz Universitesi Bakü / AZERBAYCAN Yavuz Burak CANBOLAT burakcanbolat@hotmail.com Wayne State University USA ÖZET Kamunun ekonomide payı 20. yy. dan beri gerçek ve görünürdeki sebeplerle artmıştır. Özellikle dönemi etkisi altına alan Keynesyen Ekonomic Anlayışla bu artış hızlı olmuştur. Ancak, kamu sektöründe özel sektör gibi bir kârlılık amacının olmaması, hareket kabiliyetinin düşüklüğü kamu açıklarına neden olmuştur. Hususen gelişmekte olan ülkelerdeki siyasetçi-seçmen ilişkileri, popülist politika uygulamaları, sosyal sorumsuzluklar, mali saydamlığın olmaması, denetim yetersizliği bu açıkları daha da arttırmaktadır. Kamu açıkları, ülkedeki enflasyon, faiz oranı ve döviz kurları ile karşılıklı etkileşim içinde bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kamu açıkları, ekonomik istikrar, enflasyon, faiz oranı, döviz kuru THE EFFECT OF INCREASING PUBLIC DEFISIT ON THE INFLATION, INTEREST AND EXCHANGE RATES IN TURKISH ECONOMY ABSTRACT The share of public sector in economy has been increasing because of certain (real and artificial) causes since the 20 th century. Especially with the effect of Keynesian Economic Approach in that period, the share of public sector has increased effectively. But, like private sector, the public sector hasn t got profit aims, officials haven t got enough liability. So the deficit in public sector has been raised. Particularly in developing countries the relationship between politicians and voters, populist policies, social irresponsibility, inadequate fiscal transparencly, inefficient inspection, inadequate social consciousness have increased these deficits. Public deficit effects inflation, interest and exchange rates and consequently these rates affect public deficit. Key Words: Public deficits, economic stability, inflation, interest rate, exchange rate KAMU SEKTÖRÜ VE EKONOMİK İSTİKRAR Toplu yaşam sürecini paylaşan günümüz insanlarının ihtiyaçları, karşılanma şekillerine göre özel ihtiyaçlar ve toplumsal ihtiyaçlar olarak ele alınabilir. Bunlardan birincisi yemek, içmek, giyinmek vs. gibi serbest piyasa ekonomisinde oluşan arz ve talebe göre karşılanması mümkün olan ihtiyaçlardır. 13

2 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat İkincisi ise eğitim, sağlık, ulusal savunma gibi bireylerin bir arada yaşamasından kaynaklanan ve sahip oldukları bazı özellikler nedeniyle kamu kesimince karşılanan ihtiyaçlardır. 1 Dünya ülkeleri, birbirinden farklı bu ihtiyaçların giderilmesinde sahip olduğu kıt kaynakları etkin olarak kullanmalıdır. Ayrıca uluslararası rekabette başarılı olabilmek açısından da yerli ve yabancı kaynakların etkin kullanımı önemlidir. Uygulamada, ülkeler sahip oldukları kaynakları etkin olarak kullanamamaktadırlar. Piyasa koşullarında etkinliğe ulaşmak bazı nedenlerle zorlaşmaktadır. Piyasa başarısızlığı olarak ta nitelendirilen bu durumun başlıca sebepleri; bilgi eksikliği, mülkiyet haklarının tam olarak belirlenmemesi, dışsallıklar, aksak rekabet koşulları ve kamu mallarının varlığıdır. 2 Bu gibi nedenlerle piyasa ekonomisinin başarısız olması, ekonomide gerekli etkinliği sağlamak üzere kamu politikalarının varlığını gerekli kılmaktadır. Böylece ekonomide yeralan kamu kesimi, uygulamış olduğu politikalarla piyasada etkinliği sağlamaya çalışmaktadır. Özel sektörün yanında yer alan kamu sektörü, bazı olumsuzlukları gidermek üzere hedeflediği amaçlar ve bu amaçları gerçekleştirmek için uyguladığı değişik politikalar vardır. Şüphesiz kamu kesiminin hedeflemiş olduğu amaçların ve bu amaçlara ulaşmak için izlemiş olduğu politikaların ekonomi üzerinde değişik etkileri olmaktadır. 3 Sahip oldukları ekonomik sistem ne olursa olsun günümüz ülkelerinde istikrarlı bir ekonomik yapı oluşturabilmek için ulaşılmak istenilen amaçlar maddelerce sıralanabilir. Ancak bunlardan beş tanesi bütün dünya ülkelerinin öncelikle ele aldığı amaçlardır. Bunlar; tam istihdama ulaşmak, üretimi arttırmak (büyümeyi sağlamak), fiyat istikrarını korumak, ödemeler dengesini düzenlemek ve gelir dağılımını düzeltmektir. Bu amaçlara ulaşılamadığında veya bu amaçlardan sapmalar olduğunda ortaya çıkacak olan sonuçlar işsizlik, büyüme sorunları, enflasyon, dış denge sorunları ve gelir dağılımında adaletsizliktir. 4 Ülke ekonomileri için birer istikrarsızlık göstergesi olan bu sonuçlar giderilmediğinde ve gerekli önlemler alınmadığında kompleks bir yapı arz eden ekonomi iyice olumsuzlaşmaktadır. Bu olumsuzlukların ortadan kaldırılması ve ekonomik dengelerin yeniden sağlanması için çeşitli istikrar programları uygulanmaktadır. Birçok ülkede yaşanmış ve yaşanmakta olan ekonomik krizlerin ortak ve en önemli sebebi, ekonomi için varlığı gerekli olan kamu sektörünün büyüklüğü ve sahip olduğu açıklardır. Kamu açıklarının kaynakları ülkeden ülkeye farklılık arz etmekle beraber bütün ülkelerdeki ortak nedenler, yapılan harcamaların zamanla artması buna karşılık elde edilen gelirlerin azalmasıdır. Artan açıklar zamanla mikro ve makro boyutta ekonomiyi etkileyen krizlere kaynaklık etmektedir Michael Parkin, Economics, Fifth Edition, New York, Addison Wesley Publishing Company, 2000, p Richard G. Lipsey, K. Alec Chrystal, An Introduction to Positive Economics, Eighth Edition, New York, Oxford University Press, 1995, p Michael Parkin, Melanie Powell and Kent Matthews, Economics, Third Edition, Edinburg, Addision Wesley Longman LTD, 1997, pp Vural Savaş, Politik İktisat, 3. Baskı, İstanbul, Beta Yayınları, 1998, ss Michael Bruno, Kriz, İstikrar Programları ve Ekonomik Reform, Çev. Zülfü Dicleli, İstanbul, Türk Henkel Dergisi Yayınları 2, 1994, s

3 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KAMU AÇIKLARININ OLUŞUM SEYRİ Türkiye de kamu gelir gider dengesine bakıldığında sürdürülmesi mümkün olmayan kamu açığı noktasında olduğu görülmektedir. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH ya oranı 1990 da %14 iken 2000 de %26, 2001 de %28, 2002 de %26 olmuştur. Buna karşılık harcamalar için aynı oran 1990 da %17 iken 2000 de %37, 2001 de %44, 2002 de %34 olmuştur. Bu dönemde harcama kalemlerinde önemli oranda artış gösteren kalem, kamu açıkları nedeniyle artan borç faiz ödemelerinin yer aldığı transfer harcamaları (%6 dan %30 a) olmuştur. 6 Türkiye ekonomisinde artan kamu açıkları, iç ve dış borç stokunun GSMH ya oranını da giderek yükseltmiştir dan sonra kamu gelirleri ile karşılanamayan borç faiz ve anapara ödemeleri yeni borçlanmaları oldukça arttırmıştır sonu itibariyle 36.4 katrilyon olan iç borç stoku 2001 de özellikle nakit dışı borçlanmalar yüzünden artarak katrilyona, 2002 de katrilyona çıkmıştır. Bu artışta Hazine tarafından görev zararları olarak Ziraat ve Halk Bankası na ve normal zararlarına karşılık Fon daki bankalara verilmiş olan nakit dışı tahviller etkili olmuştur. Kamunun toplam iç borçlarının GSMH ya oranı 1995 de %17 iken 2001 de %69 a ulaşmıştır. Yine toplam dış borcun GSMH ya oranı 1996 da %43 iken 2001 de %77 olmuştur. 7 Kamu açıklarının neden olduğu ve sürdürülemez boyutlara ulaştırdığı borçlanmanın karşılanabilmesi her geçen gün zorlaşmaktadır. Çünkü ekonomik krizin neden olduğu talep düşüşü ile piyasalar daralırken işletmeler kapanmakta, ekonomi küçülmekte, faiz dışı fazla elde etmek zorlaşmaktadır. Durumun vahim olması nedeniyle 2001 ekonomik krizinden çıkış için 57. Hükümetçe hazırlanan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı nın ilk maddesi de sürdürülemez iç borç dinamiği ve başta kamu bankaları olmak üzere mali sistemdeki sağlıksız yapının ve diğer yapısal sorunların çözümü olmuştur. 8 OLUŞAN KAMU AÇIKLARININ ENFLASYON, FAİZ ORANI VE DÖVİZ KURU ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Kamu açıklarının neden olduğu yüksek oranlı kronik enflasyona ve dışa açık bir piyasa ekonomisine sahip Türkiye ekonomisinde, enflasyondan fazla faiz ve enflasyondan düşük kur uygulamaları ile krize doğru bir sürüklenme gerçekleşmiştir. Enflasyon-faiz-kur üçgenindeki olumsuz gelişmelerle son 10 yılda ekonomik büyüme ortalama %3 lere düşmüştür. Dolayısıyla başlangıçta kamu açıkları ile başlayan etki zamanla borçlanma, enflasyon, faiz, döviz ve büyüme etkileşimi ile kamu açıklarının sürdürülemez hale gelmesine neden ol Konsolide Bütçe Gerçekleşmelerinin GSMH İçindeki Payı, 31/01/2003 Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku ve Dış Borç Stokunun Profili, Türkiye nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı, 10 Ağustos

4 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat muştur. Çünkü artan enflasyon; belirsizliği, yüksek faizleri, maliyet artışlarını ve güvensizliği getirirken yüksek faizler de; borçlanma ve üretim maliyetlerinde artışı, üretim seviyelerinde azalmayı, işsizliği, adaletsiz gelir dağılımını getirmiştir. Yine döviz kurlarının baskı altında tutulması dış ticareti olumsuz etkileyerek ödemeler dengesini bozmuş, zamanla mecburi devalüasyonlara neden olmuştur. Devalüasyon korkusu, geçmişteki döviz yokluğu korkusuyla birleşerek halkta dövize doğru aşırı yönelime (dolarizasyona) neden olmuştur. Hatta faizlerdeki artış ortamın da bile devalüasyon beklentisi nedeniyle döviz talebi artmaya devam etmiştir. Böyle bir ekonomik ortamda artık enflasyonun ve faizin daha fazla arttırılması, kurların baskı altında tutulması mümkün olmadığından kamu açıklarının sürdürülmesi ancak açığı finanse edecek ek kaynaklarla mümkün olacaktır. Bunun için bütçede faiz-dışı fazlanın elde edilmesi gerekmektedir. Ancak talebin kısıldığı, üretimin düştüğü, ekonominin küçüldüğü bir ortamda faiz dışı gelir elde etme imkanı da azalmaktadır. Dolayısıyla ekonominin içinde bulunduğu sorunlara yönelik gerçek çözümlerin ertelenmesi artık mümkün değildir. Yıllardır yapılmayan gerekli yapısal reformların yapılması, çözüme yönelik konsensusların oluşturulması, yeterli güven ve desteğe sahip idarelerin oluşturulması, herkesin katılımını sağlayacak bir fedakarlık sisteminin oluşturulması gerekmektedir. 9 3 Kasım 2002 seçimleri ile tek parti iktidarının sağlanması, bu konudaki yapılacakları kolaylaştırıcı önemli bir adım olabilir. Grafik 1. Konsolide Bütçe Açığı-Enflasyon, Faiz Oranı ve Döviz Kuru İlişkileri Bütçe Açığı-Enf-Faiz-Devalüasyon KonBütAç DEVALÜASYON ORT TÜFE FAİZ Kamu açıkları nedeniyle devletin iç ve dış borçlanma yoluna gitmesi, faiz oranlarını arttırırken kurların düşük kalmasına neden olmaktadır. Kur/faiz 9 Özer Ertuna, Türkiye de Devlet Borçları Muhasebe ve Finansman Dergisi, S. 5, Ocak 2000, s

5 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, farkından para kazancı elde etmek isteyen spekülatif paralarla kısa dönemde açıklar finanse edilebilse de uzun vadede değişik tehlikeler oluşmaktadır. Ayrıca uzun dönemde kurların reel bazda düşük değerli sürdürülememesi devalüasyonları gerektirmektedir. Yapılan devalüasyonlar gerekli şartlar sağlanamadığından; enflasyona, ticaret hadlerinin bozulmasına, dış borç artışlarına, spekülatif faaliyetlerin artmasına, haksız kazançla gelir dağılımının bozulmasına neden olmaktadır. Yine, kur değişikliklerinin artması, toplumda güven unsurunun kaybolmasına neden olmaktadır. İnsanlar bir devalüasyon beklentisi içinde olduklarından ufak bir fiyat hareketlerinden, faiz değişikliklerinden etkilenerek dövize yönelmektedirler. Diğer yandan bu güven bunalımı insanların tasarruflarını dövizde tutmalarına (dolarizasyon) neden olarak döviz talebini arttırmaktadır. Böylesine kritik bir piyasada bir takım spekülatörlerin bazı makro büyüklükler üzerinde baskı kurarak kazanç elde etmeleri kolaylaşmaktadır. Bütün bu belirsizlikler ve dengesizlikler piyasa ilişkilerine de yansımaktadır. İnsanların borç-alacak ilişkileri değişmekte, insanlar zarar etme korkusu ile dövizden uzak kalamamakta, elde edebileceği fırsatları kaçırmaktadır. Bu da piyasaların sinirlilik oranını yükseltmektedir. Buna göre; ülkemizdeki mali kesimle reel kesim arasındaki dengeyi bozan kamu açıkları ve finansman ihtiyacı, ülkede enflasyonu, faizi ve döviz kurlarını olumsuz etkilemektedir. Kamu açıkları nedeniyle değişen enflasyon, faiz oranı ve döviz kuru iç piyasa ilişkilerini etkilediği gibi uluslar arası ekonomik ilişkileri de etkilemektedir. Dolayısıyla başlangıçta kamu açıklarının neden olduğu reel kesim finans kesimi dengesizliği, bozulan enflasyon, faiz oranı ve döviz kuru dengeleri ile bütün ekonomik faaliyetlere yansımaktadır. Ekonomik faaliyetlerin bozulması kamu açıklarını daha da arttırmaktadır. Böylece; Kamu Açıkları-Enflasyon-Faiz Oranı-Döviz Kuru ve tekrar Kamu Açıkları sarmalı oluşmaktadır yılı için enflasyon hedefi TCMB tarafından %20 olarak belirlenmiştir. %5 lik büyüme öngörüsü ile gerçekleştirilmeye çalışılan bu hedef için de öncelikle kamu maliyesinde gerçekleştirilecek uzun süreli disiplinle mevcut açıkların azaltılması ve yapısal reformlarda sürekliliğin sağlanması amaçlanmıştır yılında enflasyon hedefine ulaşabilmek için, 2002 de olduğu gibi temel para politikası aracı olan kısa vadeli faiz oranları kullanılacaktır. Kısa vadeli faiz oranları da gelecek dönem enflasyonuna odaklı olarak belirlenecektir. Parasal taban ek bir çapa işlevi görecektir. Ancak tek başına para politikası yoluyla enflasyonla mücadele etmek mümkün olmadığından kamu maliyesi disiplini sağlanmalı, beklentileri doğrudan etkileyen reform süreci kesintisiz devam ettirilmelidir yılındaki enflasyon mücadelesinin belirleyici faktörü, mali sistemdeki bu kararlılıklar olacaktır Yılı Para ve Kur Politikası Genel Çerçevesi, 3 Ocak 2003, 14 Şubat

6 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat KAMU AÇIĞI, ENFLASYON, FAİZ, KUR İLİŞKİLERİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ Kamu açıklarının enflasyon, faiz oranı ve döviz kuru üzerindeki etkilerini analiz etmek için öncelikle kamu açığı ile enflasyon, faiz oranı ve döviz arasındaki korelasyon belirlenmiştir. Belirlenen korelasyon kullanılarak ilgili yıl kamu açığının kendinden sonraki üç yılın enflasyonu, faiz oranı ve devalüasyonu üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bu incelemelere göre herhangi bir yıla ait kamu açığının, sadece içinde bulunulan yıldaki enflasyonu, faiz oranı ve döviz kurunu etkilemediği, aynı zamanda gelecek yıllardaki enflasyonu, faiz oranı ve devalüasyonu da etkilediği görülmüştür. Tablo 1. Bütçe açığı, enflasyon, faiz oranı ve devalüasyon arasındaki zamana göre korelasyon Yıl Inflation (TUFE) Interest Devaluation Cari Bir Sonraki İki Sonraki Üç Sonraki Tablo 1 den görüldüğü gibi bütçe açığı ile ilgili yıla ait enflasyon, faiz ve devalüasyon arasındaki korelasyon katsayıları sırasıyla 0.327, ve tür. Bütçe açığı ile bir sonraki yıla ait enflasyon, faiz ve devalüasyon arasındaki korelasyon katsayıları ise 0.373, ve dur. Sonraki yıllara ait katsayılar yine tablodan takip edilebilir. Tablodan görüldüğü gibi, kamu açığı ile enflasyon, faiz oranı ve döviz kuru arasındaki korelasyon katsayısının en yüksek olduğu yıl bir sonraki yıldır. Dolayısıyla t-1 dönemindeki kamu açığı t dönemindeki oranlar üzerinde arttırıcı bir etkiye sahip olmaktadır. Enflasyon, faiz oranı ve devalüasyon kamu açıklarının yanı sıra birbirlerinden de etkilenmektedir. Enflasyon, faiz oranı ve devalüasyonun birbirlerinden nasıl etkilendiklerini incelemek amacıyla dönemini kapsayan bir Regrasyon analizi yapılmıştır. Regrasyon analizi sonuçlarının yüksek güvenirlikte olmasını sağlamak amacıyla enflasyon, faiz oranı ve devalüasyon arasındaki zamana göre korelasyon katsayıları da hesaplanmıştır. Enflasyon, faiz oranı ve devalüasyon (EFD) arasındaki korelasyon katsayıları sırasıyla Tablo 2, 3 ve 4 de gösterilmiştir. Tablo 2. Enflasyon ile (EFD) arasındaki korelasyon katsayıları Yıl Inflation (TUFE) Interest Devaluation Cari Bir Sonraki İki Sonraki Üç Sonraki

7 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, Tablo 3. Faiz ile (EFD) arasındaki korelasyon katsayıları Yıl Inflation (TUFE) Interest Devaluation Cari Bir Sonraki İki Sonraki Üç Sonraki Tablo 4. Devalüasyon ile (EFD) arasındaki korelasyon katsayıları Yıl Inflation (TUFE) Interest Devaluation Cari Bir Sonraki İki Sonraki Üç Sonraki Tablo 2, 3 ve 4 te görüldüğü gibi, enflasyon, faiz ve devalüasyon arasındaki korelasyon katsayısı, değişkenler arasındaki ilişki incelendiğinde aynı yılda en yüksek değeri almaktadır. Dolayısıyla değişkenler arasındaki ve değişkenler üzerindeki etki faktörleri benzerlik arz etmektedir. Ancak enflasyonla-enflasyon ve faizle-faiz arasındaki korelasyon bir sonraki yılda en yüksek seviyeye ulaşmaktadır. Enflasyonla bir sonraki yıla ait enflasyon arasındaki korelasyon 0.761, faizle bir sonraki yıla ait faiz arasındaki korelasyon tir. Devalüasyonda ise 3 yıl sonraki ilişki (0.293) bir sonraki yıl ilişkisinden (0.080) daha yüksektir. Döviz kurlarının baskı altında tutulması, bir önceki yılın kur hareketliliğine göre gerekli ayarlamaların yapılmaması ve kamu otoritesince yapılan önemli devalüasyonların da periyodik olarak değil de belli aralıklarla yapılması bunda etkili olmaktadır. A: İLİŞKİLERİN REGRASYON ANALİZİ 1. Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Enflasyon Üzerindeki Etkisi Kamu açığı, enflasyon, faiz ve devalüasyonun enflasyon üzerindeki etkisini analiz etmek amacıyla regrasyon analizi yapılmıştır. Sistem dört bağımsız ve bir bağımlı değişkenden oluşmaktadır. Bağımlı değişken enflasyon oranıdır. Her hangi bir yıla ait kamu açığı ve enflasyon oranı ile tahmini enflasyon arasındaki korelasyon daha yüksek olduğundan, bir önceki yıla ait kamu açığı ve enflasyon bağımsız değişkenlerin ikisini oluşturmaktadır. Diğer bağımsız değişkenler ise ilgili yıla ait faiz ve devalüasyon oranlarıdır. Regrasyon sonuçları Tablo 5 te verilmekte ve gerçekleşmiş enflasyon ve tahmini enflasyon da grafik 2 de gösterilmektedir. 19

8 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat Tablo 5. Enflasyon için Regrasyon Analizi Sonuçları SUMMARY OUTPUT Regression Statistics Multiple R R Square Adjusted R Square Standard Error Observations 20 ANOVA df SS MS F Significance F Regression E-07 Residual Total Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0% Intercept Budget Deficit Devaluation Interest Inflation (TUFE) Buna göre regrasyon modeli; Enflasyon t = *Bütçe Açığı t *Devalüasyon t Faiz t *Enflasyon t-1 Gerçek enflasyon ile tahmin edilen enflasyon arasındaki korelasyon dır. (R olarak verildiğinde). Regrasyonun standart sapması dır. Grafik 2. Gercek ve tahmini Enflasyon Oranlari Inflation (TUFE) Predicted Inflation (TUFE) 20

9 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, 2. Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Faiz Üzerindeki Etkisi Burada bağımlı değişken faiz oranıdır. Diğer değişkenler bağımsız olup sonuçlar aşağıdaki gibidir. Tablo 6. Faiz için Regrasyon Analizi Sonuçları SUMMARY OUTPUT Regression Statistics Multiple R R Square Adjusted R Square Standard Error Observations 20 ANOVA df SS MS F Significan ce F Regression E-05 Residual Total Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0% Intercept Devaluation Inflation (TUFE) Budget Deficit Interest Regrasyon modeli; Faiz t = * Bütçe Açığı t *Devalüasyon t *Enflasyon t *faiz t-1 R iken faiz ile tahmin edilen faiz arasındaki korelasyon dur. Standart sapma dir. 21

10 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat Grafik 3. Gerçek ve tahmini Faiz Oranları Predicted Interest Interest Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Devalüasyon Üzerindeki Etkisi Tablo 7. Devalüasyon için Regrasyon Analizi Sonuçları SUMMARY OUTPUT Regression Statistics Multiple R R Square Adjusted R Square Standard Error Observations 20 ANOVA df SS MS F Significan ce F Regression Residual Total Coefficients Standard Error t Stat P-value Lower 95% Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0% Intercept Inflation (TUFE) Interest Budget Deficit Devaluation

11 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, Grafik 4: Gerçek ve tahmini Devalüasyon Oranları Predicted Devaluation Devaluation B: YAPAY SINIR AĞLARI İLE ANALİZ Yapay sinir ağlarını kullanarak bütçe açıklarının enflasyon, faiz ve devalüasyon üzerindeki etkilerini incelerken inputları belirlemek amacıyla daha önceki elde edilen korelasyon analiz sonuçları kullanılmıştır. 1. Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Enflasyon Üzerindeki Etkisi Enflasyon oranı sistemin outputudur. Bir önceki yıla ait kamu açığı ve enflasyon ile ilgili yıla ait faiz ve devalüasyon oranları da inputları oluşturmaktadır iterasyon sonucu %10 hata ile YSA enflasyonu %95 oranında doğru tahmin etmiştir. Sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir: Gerçek enflasyonla, tahmini enflasyon arasındaki standart hata 2.66 olarak hesaplanmıştır yılları arasındaki enflasyon ve tahmini enflasyon oranları grafik-5 te gösterilmektedir. 23

12 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat Grafik Dönemi Gerçek ve Tahmini Enflasyon Sonuçları Inflation Predicted Inflation Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Faiz Üzerindeki Etkisi Faiz oranı sistemin outputudur. Bir önceki yıla ait kamu açığı ve faiz ile ilgili yıla ait enflasyon ve devalüasyon oranları da inputları oluşturmaktadır iterasyon sonucu %10 hata ile YSA enflasyonu %90 oranında doğru tahmin etmiştir. Sonuçlar asağıdaki tabloda verilmiştir: Budget Deficit Inflation Interest.t Devaluation Interst Predicted Interest Year Gerçek faizle, tahmini faiz arasındaki standart hata 3.44 olarak hesaplanmıştır yılları arasındaki faiz ve tahmini faiz oranları grafik-6 da gösterilmektedir. 24

13 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, Grafik Dönemi Gerçek ve Tahmini Faiz Oranı Sonuçları Interst Predicted Interest 3. Kamu Açığı, Enflasyon, Faiz ve Devalüasyonun Devalüasyon Üzerindeki Etkisi Devalüasyon oranı sistemin outputudur. Bir önceki yıla ait kamu açığı ve devalüasyon ile ilgili yıla ait enflasyon ve faiz oranları da inputları oluşturmaktadır iterasyon sonucu %15 hata ile YSA enflasyonu %70 oranında doğru tahmin etmiştir. Sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir: Budget Deficit Inflation Interest Devaluation.t Devaluation Predicted Devaluatio Year Gerçek devalüasyonla, tahmini devalüasyon arasındaki standart hata 11.3 olarak hesaplanmıştır yılları arasındaki devalüasyon ve tahmini devalüasyon oranları grafik-7 de gösterilmektedir. 25

14 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat Grafik Dönemi Gerçek ve Tahmini Devalüasyon Sonuçları Devaluation Predicted Devaluation SONUÇ YERİNE Türkiye ekonomisinde son zamanlarda iyice artan kamu açıkları yaşanan krizlerin temelini oluşturmaktadır. Kamu harcamalarının GSMH içindeki payı birçok gelişmiş ülke ortalamasının altında olan Türkiye de esas problem, kamu harcamalarının siyasi çıkarlar uğruna popülist politika malzemesi olarak gerçekleştirilmesidir. Ekonomik etkinlikten uzak, kaynakların israf edildiği bu harcamalar zamanla üretimi ve verimliliği azalttığından kamudaki dengesizlik, ekonomik istikrarsızlığın esas kaynağı olmuştur. Kamunun gelirinden fazla harcama yapması, piyasa arz ve talebini etkileyerek ekonomik ilişkilere yansımaktadır. Piyasaların arz-talep dengesi içinde hareket ettikleri düşünüldüğünde, kamunun karşılıksız harcama artışları bu dengeyi talep yönlü olarak bozmaktadır. Devletin ilave talep edici olarak piyasalara girmesi, bu piyasaların denge fiyatı olan enflasyon, faiz oranı ve döviz kurunu etkilemektedir. Piyasa dinamikleri içinde belli bir dengeye doğru yönelimli olan bu fiyatlar, kamunun dışardan müdahalesi ile dengeden uzaklaşmasına neden olmaktadır. Piyasa dengelerinde oluşan aksaklık kamunun talebi devam ettikçe varlığını sürdürecek, ekonomik dengelerin kurulmasını zorlaştıracaktır. Kamudan kaynaklanan bu dışsal etki giderilmedikçe ekonomik faaliyetlerde sağlıklı gelişmeyi oluşturmak imkansızlaşmaktadır. Böyle bir ekonomik ortamda artık enflasyonun ve faizin daha fazla arttırılması, kurların baskı altında tutulması mümkün olmadığından kamu açıklarının sürdürülmesi ancak açığı finanse edecek ek kaynaklarla mümkün olacaktır. Yıllardır yapılmayan gerekli yapısal reformların yapılması, çözüme yönelik 26

15 C. Bulut, Y. B. Canbolat Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, konsensusların oluşturulması, yeterli güven ve desteğe sahip idarelerin oluşturulması, herkesin katılımını sağlayacak bir fedakarlık sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Alınan tedbirlerle bu israf önlenmeye, üretim verimliliği ve ekonomik istikrar sağlanmaya çalışılmaktadır. Uygulanan istikrar sağlayıcı önlemlerin amacı; kamu harcamalarını azaltmak, kamu gelirlerini arttırmak olmaktadır. Bunun için harcama kalemleri olan cari, yatırım ve transfer harcamaları azaltılmaya çalışılmaktadır. Özellikle transfer harcamaları içinde yer alan faiz harcamalarının azaltılması, ayrı bir önem arz etmektedir. Diğer taraftan gelirleri arttırmak için; yeni vergi kaynakları bulunmakta, özelleştirme hızlandırılmaya çalışılmakta, uzun vadeli ve düşük faizli borçlanma imkanı aranmakta, hazine arazileri satılmaya çalışılmakta, kamu mal ve hizmet zamları arttırılmaktadır. Kısaca, ülkemizde kamu açıklarının enflasyon, faiz oranı ve döviz kuru üzerindeki etkisi doğru orantılı olarak gelişmektedir. Kamu açıklarındaki artış ve azalışlar farklı oranlarda da olsa enflasyon, faiz oranı ve döviz kurunu arttırıp azaltmaktadır. Dolayısıyla kamu açıklarının gelmiş olduğu seviyede sürdürülebilirliği imkansızdır. Devlet açıkların giderilmesi için bu kaynakların kullanılması yerine etkinliği düşük olan harcamaları kesip kayıt dışı olan gelirleri kayıt altına almalıdır. Bu nedenle ihale yasaları, görev zararları, örtülü ödenekler, KİT zararları, popülist politikalar gibi devleti zarar sokan sahalarda yapılan yapısal reformlar önemli olmaktadır. Yine kayıt dışı ekonomiyi kayıt altına almak üzere vergi yasalarının düzenlenmesi, vergi teşkilatının (vergi numarası, otomasyon gibi) etkinleştirilmesi, halkın güveninin kazanılmaya çalışılması da önemlidir. 27

16 Türkiye Ekonomisi nde Artan Kamu Açíklarínín Enflasyon, C. Bulut, Y. B. Canbolat KAYNAKLAR Michael Parkin, Economics, Fifth Edition, New York, Addison Wesley Publishing Company, Richard G. Lipsey, K. Alec Chrystal, An Introduction to Positive Economics, Eighth Edition, New York, Oxford University Press, Michael Parkin, Melanie Powell and Kent Matthews, Economics, Third Edition, Edinburg, Addision Wesley Longman LTD, Vural Savaş, Politik İktisat, 3. Baskı, İstanbul, Beta Yayınları, Michael Bruno, Kriz, İstikrar Programları ve Ekonomik Reform, Çev. Zülfü Dicleli, İstanbul, Türk Henkel Dergisi Yayınları 2, Konsolide Bütçe Gerçekleşmelerinin GSMH İçindeki Payı, 31/01/2003 Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku ve Dış Borç Stokunun Profili, Türkiye nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı, 10 Ağustos Özer Ertuna, Türkiye de Devlet Borçları Muhasebe ve Finansman Dergisi, S. 5, Ocak Yılı Para ve Kur Politikası Genel Çerçevesi, 3 Ocak 2003, 14 Şubat