ERMENİLER DE KİMLİK OLUŞTURMADA KENTİN ROLÜ: DİYARBAKIR VE İSTANBUL KARŞILAŞTIRMASI

Transkript

1 ERMENİLER DE KİMLİK OLUŞTURMADA KENTİN ROLÜ: DİYARBAKIR VE İSTANBUL KARŞILAŞTIRMASI Demet İslambay Kentler birçok şeyin bir araya gelmesidir: Anıların, arzuların, bir dilin işaretlerinin. Kentler takas yerleridir, tıpkı bütün ekonomi tarihi kitaplarında anlatıldığı gibi, ama bu değiş-tokuşlar yalnızca ticari takaslar değil; kelime, arzu ve anı değiş-tokuşlarıdır. Görünmez Kentler, Italo Calvino Türkiye de günümüze kadar konuşulması tabu olmaktan çıkamayan Ermeniler, Türkiye de çoğunlukla İstanbul da yaşamakta, bir kısmı da Anadolu dan kopamamış, çeşitli şehirlerde hayatını idame ettirmeye çalışmaktadır. Bugün Türkiye de yaşayan Ermenilerin sayısının 40 bin ila 76 bin arasında değiştiği söylenmektedir (Turay, 2007). Ermeniler senelerce asimilasyon politiklarına, kötü muameleye ve ayrımcılığa maruz bırakılmış, kendi topraklarında güvensiz ve korumasız yaşamaya, ve çoğu zaman da terk etmeye zorlanmışlardır. Başka bir deyişle, bazıları Hristiyan kimliğini devam ettirebilmiş ise de, bazıları da Müslümanlaştırılmıştır. Coğrafyanın tamamına hükmeden etnik kökenden farklı olmalarına, bir de dinlerinin farklı olması eklenmiş ve ikinci bir kez ayrımcılığa maruz kalmışlardır ve hala kalmaktadırlar. Bu sebeple, bugün birçoğu da korku gölgesinde hala kimliklerini gizleyerek yaşamaktadırlar. Çoklu görünür kimliğe sahip olan Ermenilerin (Ermeni ve Hristiyan olmaları) yaşadıkları coğrafya bağlamında algılarının değişip değişmediğini, ya da nasıl farklılaştığını, ve mekansal kimliklerinin var olup olmadığını anlamak, mevcut çalışmanın çıkış noktasıdır. Kent, Kimlik ve Mekansal Kimlik Kimlik deyince kişilik özellikleri, etnik köken, inanç, kültür, ve sosyal çevre gibi pek çok değişkenden bahsedilebilir. Bunlar kimliği oluşturan olgulardandır. Yani kimlik, doğuştan gelen bazı özellikler ve bireyin sosyal çevre ile etkileşimden doğan durumlarının bütününden oluşur demek yanlış olmaz. Fakat, kişilik daha ziyade bireyin iç dünyası ile alakalı olduğu için, kimliğin toplumsal boyutunun daha ön planda olduğu söylenebilir. Dolayısıyla, kimlik deyince bireyin içinde bulunduğu grupla ve dış gruplarla olan ilişkileri söz konusudur ki bu da sosyal kimliği oluşturur. Sosyal kimlik kuramına göre bireylerin sosyal kimlik inşası, kendilerini ve diğer bireyleri kategorize etmekle başlar, bireyler kendilerini ve diğer bireyleri ait oldukları dominant grupla tanımlar. Daha sonra, bireyler, kendilerini ait hissettikleri grupla özdeşleştirir. Son olarak da bireyler ait oldukları grupları diğer gruplarla kıyaslama eğilimi içerisine girer. 1

2 Yani bireyler biz ve onlar algısını oluşturur (Tajfel ve Turner, 1979). Yani bireyler kendilerini ait oldukları grupla özdeşleştirme doğrultusunda kimliklerini oluştururlar ve grubun belli karakteristik özellikleriyle kendilerini tanımlama eğilimine girerler. Bireylerin sosyal kimlik inşasında, bu aşamaların yanı sıra, mekânsal kimlik oluşturmaları da söz konusudur. Mekânlarla kurulan ilişki, ya da mekânlara olan bağlılık, kişinin kendini tanıması ve tanımlamasına çoğu zaman yardımcıdır. Fiziksel dünya hakkında oluşturulan duygu ve düşüncelerin, davranışların oluşmasında, kişilerin geçmişte yaşamış oldukları iyi ve kötü tecrübelerin etkisi vardır ve bunlar mekansal kimliğin oluşmasına yardımcıdır (Proshansky, Fabian ve Kaminoff, 1983). Relph (1976) ise evi, insan varlığının temel referans noktası olarak tanımlar. Buradaki ev den kasıt, kişilerin yaşadığı yer, memleketleri ya da kimliklerini var ettikleri yer olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla, mekansal kimliği aidiyet duygusu ya da bir yere ait olma hissi ile birlikte düşünmek yerinde olacaktır. Bireyler kendi kimliklerini sıklıkla mekan ile özdeşleştirebilmektedir. Bu durumda mekansal kimlik, insanların çevreleri ile etkileşime geçtiği sosyal bir kategori olarak da görülebilir (Twigger-Ross ve Uzzell, 1996). Fakat aynı zamanda, mekansal kimliğin, kimlik olgusunu geliştiren ya da bunu destekleyen bir kavram olduğu da söylenebilir. Kentin kimliği oluşturmadaki önemi yadsınamaz bir gerçektir. Kentte yaşamı anlayabilmek adına orada yaşayan halkların ve bunların birbirleriyle olan ilişkilerinin de görmezden gelinmemesi gerekmektedir. Çünkü; kent, bireysel kimliğin toplumsal kimliğe yansımasının önemli aracılarından birisi olarak kabul edilebilir ya da aynı şekilde kent, bireyin toplumsal bir kimlik kazanmasında rol oynar. Yani, burada karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Bununla beraber, kentler etnik açıdan pek çok kimliğe ev sahipliği yapar ve bu kimliklerin karşılıklı etkileşimi de kentin kimliğe katkısında önemli bir yer teşkil eder. Doğuştan getirilen kimliklerin üzerine yeni kimlikler eklenmesi, bunların kabulü ve içselleştirilmesi de önemlidir. Yani bireylerin kimliklerini oluştururken yaşadıkları coğrafyadan etkilendiği, aynı zamanda da onu şekillendirdiği söylenebilir. Bu sebeple, pek çok insan kendisini nereli oldukları ve nerde yaşadıklarıyla da tanımlayabilmektedir. Amaç Yüzyıllardır, bu topraklarda Müslümanlık dışında herhangi bir dinin kabul görmemesi, bu dinlerin ibadet yerlerinin harap ve yok edilmesi, cumhuriyetin kurulmasından sonra da azınlık dillerine olan baskılar, birçok azınlığın kendisini Türk ve Müslüman olarak tanımlamasına sebep olmuştur. Yani, aitlik pratikleri ve tecrübeleri, yasal, politik, sosyal ve kültürel açılardan 2

3 değişmeye devam etmekte ve farklılaşmaktadır. Kentler de bu süreçte, insanları, zamana, etnik ve dinsel kimliklere göre içine dâhil edebilmekte ya da dışlayabilmektedir. Göçler, yerinden edilmeler, savaşlar, yaşanan travmalar bunu sağlayan ya da buna sebep olan durumlardan sayılabilir. Mevcut çalışmanın amacı, kendi topraklarında katliama ve sürgüne uğramış ve çeşitli travmalar yaşamış bir halkın, Ermenilerin, yaşadıkları şehir ile kurdukları bağın, kimliklerinin oluşumuna ve ifade edilişine etkisi ya da katkısını araştırmaktır. Yöntem Mevcut çalışmada, Diyarbakır da ve İstanbul da yaşayan, ya da çocukluk ve gençlik yıllarını buralarda geçirmiş, yani kimliğini buralarda oluşturmuş Ermenilerin kent algıları ve kimlik oluşumlarının ilişkisi incelenmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda Diyarbakır da ve İstanbul da 20 kişiyle derinlemesine mülakatlar yapılmış, görüşmelerden bazı bölümlere yer verilmiştir. Diyarbakır daki görüşmeciler de D ile, İstanbul daki görüşmeciler de İ ile harflendirilmiştir; sondaki K ve E harfleri de görüşmecilerin kadın ya da erkek olduğunu belirtmektedir (Örn. İ3_K, İstanbul daki 3 numaralı görüşmeci, kadın). Bulgular Yapılan değerlendirmeler sonucunda, Ermeniler in kimlik oluşturma ve ifade etme şekilleri, aitlik algısı, kimlik, kültürel arka plan ve şehirle özdeşleştirme şeklinde dört ana başlık altında toplanabilmektedir. Aitlik Algısı *Kendimi Anlatma Çabası İçerisindeyim Sürekli Hübner (1996), kimliğe sahip çıkmanın pek mümkün olmadığını, kimliğin kendiliğinden geliştiğinden bahseder. Bu gelişme sonucunda da o an için bunu güvenli görmenin mümkün olmadığını ve bundan dolayı kimliği yabancılardan koruma ihtiyacını ve önemini savunur. İstanbul dan bir görüşmeci İstanbul da yaşamanın ve kimliğini anlatma çabasının zorluğunu şöyle dile getiriyor: Türkiyeli yim. Burada yokmuşssun da sonradan göçmüşsün gibi, çok karşılaştığım şeylerden. Kendimi anlatma çabası içerisindeyim sürekli. Galiba biraz yorucu (E1_K) Diğer bir görüşmeci de İstanbul un çok büyük bir şehir olduğunu ve hayatın genel olarak ne kadar zor olduğunu şöyle ifade ediyor: 3

4 İstanbul u çok seviyorum ama İstanbul un karışıklığını, kavgasını sevmiyorum. İstanbul da Ermeni olmak da, hayvan olmak da, Kürt olmak da çok zor (İ3_K) Hübner in savını Diyarbakır örnekleminde daha net görebilmekteyiz. Bazılarının hala kimliklerini gizlemeleri/gizlemek zorunda kalmaları, onlara büyük bir zorluk yaratmaktadır ve bu sebeple bazıları kendilerini diğer insanların değerlendirmeleriyle ifade edebilmektedir. Yani şehrin içinde yaşayan bazı Ermenilere olumsuz bir çağrışım yapmakta olduğundan da bahsedilebilir. Bastırılmış bir kimliğe sahip olmak. (D9_E) Diyarbakır da Ermeni olmak doğal olarak suçlu olmak demektir. (D8_E) Diyarbakır daki bazı görüşmeciler de, öte yandan geçmişe göre daha iyi bir durumda olduklarından söz ediyor ama tedirginliğin devam ettiğini söylemek de söz konusu olabilir: Çocuklukta çok zordu, şimdi daha kolay. (D1_E) Diyarbakır da Ermeni olmak artık bir sempati. Ama gece soba sönmeden önce ertesi sabah o sobayı nasıl yakacağımızı düşünen insanlarız bizler. (D2_E) İstanbul daki görüşmecilerin geçmiş ve gelecek kıyaslamasının yapmamasının, kentin benzer kültürlere yüzyıllardır ev sahipliği yapmasıyla, halihazırda büyük ve kozmopolit bir şehre yerleşmiş ve neredeyse görüşmecilerinin tamamının İstanbul da doğmuş olmasıyla ilgisi olabilir. Öte yandan İstanbul un Ermeniler için Türkiye nin diğer şehirlerine göre daha kolay yaşanılır bir şehir olduğunu düşünenler de var. Ermeniler in % 99 u İstanbul da yaşıyor. Anadolu da çok rahat değiller, rahat olsalardı İstanbul a göç etmek zorunda kalmazlardı. Anadillerinde eğitim yapabilecekleri okulları kalmış durumda. İstanbul dışında yaşayanlar mağduriyet yaşıyorlar. (İ8_E) İstanbul daha metropol, daha çokkültürlü bir şehir olduğu için daha rahat. (İ9_E) Anadolu da Ermeni olarak yaşamak imkansız demeyeyim de çok zor (İ5_E) İstanbul un yaşayanlara daha çok olanak sunması, metropol olması ve burada insanların birbirlerinin hayatına daha az temas etmesi, şehre bir kimlik katmakta ve bunu da içinde yaşayanlara yansıtmaktadır. Temel olarak düşünüldüğünde, İstanbul da hayatı Anadolu nun 4

5 diğer şehirlerine göre daha kolay ya da rahat bir şekilde yaşamanın farkında olmaları, kenti sahiplenmelerini sağlayıcı faktörlerden sayılabilir. Bunun yanısıra, şehirlerde aitlik dinamikleri farklı kanallardan beslenmektedir. Yani hiçbir zaman tam anlamda ait olunamamaktadır. Örneğin, İstanbul da birçok imkanın olmasına rağmen anayurttan uzak olmanın eksikliği hissedilebilmektedir. Bunu Diyarbakır da doğup büyümüş, daha sonra İstanbul a yerleşmiş bir görüşmeci şu şekilde dile getiriyor: Şimdi İstanbul da da kimse kimseyi tanımıyor ki, burda (Diyarbakır dan bahsediyor) tanıyorduk. Orda kimse kimsenin ne olduğunu bilmiyor ki, ama orda da ne oluyor? Kiliseden uzaklaşıyorsun, anlatabildim mi? (D7_K) Öte yandan insanların birbirine temasının daha fazla olduğu Diyarbakır daki bir kadın görüşmeci, yaşadığı şehrin rahatlığını ve uzakların tedirginliğini şöyle ifade ediyor: Diyarbakır da Ermeni olmak rahat bir his, hiç zorluk çekmedim ama buradan çıkınca herhangi bi yerde her an başıma bir şey gelecekmiş hissi var ne yazık ki. (D5_K) İstanbul içerisinde, semtler arası farklılıkları da vurgulayanlar da var: İstanbul da Kadıköy Ermenisi ve Samatya Ermenisi arasında da çeşitli farklılıklar var. (İ8_E) İstanbul un dış semtlerinde yaşamak zordur ama Ermenilerin olduğu yerde yaşamak daha kolay tabii (İ5_E) Şehir içinde bile değişkenlik gösteren yaşayışın ve aitliğin, şehirler arasında bu kadar fazla farklılaşması çok da şaşırtıcı değildir. İstanbul dan bir görüşmeci, eksikliğin ya da eksik duyulanın, başka durumlarda, yerlerde ve zamanlarda bulunan mevcut imkanlarla kıyaslandığında fark edilmesine çok güzel bir örnek veriyor: Farklı bir şehirde yaşasaydım çok farklı olurdu. Okul var, kilise var cemaat var, dernek var. Bunlar beni doyuran unsurlar. Diyelim İzmir de doğmuş olsaydım adım olabilir miydi? Ermeniceyi öğrenmemiş olacaktım. Şimdi gitmiyorum belki ama o zaman her Pazar kiliseye gitmek isteyecektim, Ermeniceyi öğrenseydim diye bir açlığım olurdu muhtemelen. O zaman, elinizde olmadığı zaman ulaşmak istiyorsunuz. (İ10_K) Aslında, aynı zamanda eksik olan, başkasında tam olduğu için eksiktir şeklinde sosyal ve kültürel bir kıyaslama eğilimi söz konusudur. Anadil konusu, buna örnek verilebilir. Kimliğin 5

6 hafızayı canlı tutması ve nesilden nesile aktarılması dil ile mümkündür. İstanbul da yaşayan Ermenilerin okullarının olması, anadillerini öğrenecek, geliştirecek ve devam ettirecek fırsatlarının bulunması, ibadet edecek kiliselerinin olması, insanların kendilerini İstanbul ile özdeşleştirmelerini sağlayan koşullardan biri olarak görülebilir. Kimlik *Hem Haçla Suyun İçindeyiz, Hem Hac dayız Bireylerin kendilerini şehirle özdeşleştirmelerinin yanında, kimliklerini de direkt şehirler ve coğrafya üzerinden tanımladıklarını, coğrafyanın onların kimliği olduğunu görüyoruz: Diyarbakırlı Ermeni olmak bir kimlik de aynı zamanda. (D7_K) Şimdi bu topraklar bizimdir, devletin ötesinde bu topraklar bizimdir, burda doğmuşuz, burda büyümüşüz. Sana söyleyeyim, 1000 yıldır, 1500 yıldır, 2000 yıldır, kökenlerimiz burdadır yani. (D1_E) Çokkültürlü bir coğrafyada uygulanan asimilasyon politikalarının nasıl etkili bir şekilde günümüze kadar geldiği açıkça görülebilmektedir. Diyarbakır dan bir görüşmecinin söyledikleri, yaşadığı coğrafyada arafta kalmışlığın apaçık göstergesi oluyor: Yani hem haçla suyun içindeyiz, hem de Hac dayız. (D2_E) Her ne kadar İstanbul da yaşayan Ermeniler kendi çevrelerinin dışına pek çıkmasa da, Diyarbakır da yaşayan Ermeniler, ki birçoğu Kürtleşmiş ve Müslümanlaşmış durumdalar, Kürtler, Keldaniler, Süryaniler gibi pek çok halk ile bir arada yaşamaya devam ediyorlar. Bazı görüşmeciler, Diyarbakır da Ermeni olmaktan bahsederken de, bölgedeki diğer halklarla ilişkilerinden de bahsediyor: Şu anda Diyarbakır da çok güzeldir yani. Sadece bunlar Kürt değil, Arap da olsun Süryaniler, Keldaniler olsun, Zazalar olsun, Türkler olsun, burada yaşayanlar, tüm kökenlerle ilişkilerimiz çok güzel gerçekten. (D1_E) Bir görüşmeci de özellikle Kürtler in Ermeniler e olan bakış açısının olumlu yönde değiştiğinin vurgusunu yapıyor: Hiç kolay değildi yani burada bir Hristiyan olarak, bir Ermeni olarak yaşamak. Tabi şimdi bakış açıları çok değişti. Yani Kürtler kendilerini yetiştirdiler. Şimdi çok iyi, çok rahattır, çok rahatız diyeyim yani senedir rahatız yani. İstediğimiz şeyleri 6

7 yapabiliyoruz az çok. Konuşabiliyoruz, Ermeni olduğumuzu söyleyebiliyoruz. Tamam, o zaman da Ermeni ydik, o zaman da biliniyordu, şeyimiz yoktu ama yani insanların işte buradaki Kürtlerin bakış açısı bize farklıydı. (D3_E) Kültürel Arka Plan *Derin Hissetmemi, Köprü Hissetmemi Sağlayan Bir Şey Diyarbakır da, İstanbul da birçok kültüre ev sahipliği yapmış ve hala da yapmakta olan şehirlerden. Fakat genel olarak bakıldığında, Diyarbakır da farklı kültürlerarası ilişkiler daha görünürken, İstanbul da bu biraz daha silikleşmiş durumda. Ben Diyarbakır ı, Anadolu yu çok seviyorum, Anadolu kültürünün her noktasına böyle açığım, açım yani. Öğrenmek istiyorum. Diyarbakır da özel ilgi alanım. Dolaştığım zaman Diyarbakır yaşlı Ermenilerini, defter kâğıt elimden eksik etmiyorum. Deyimleri yazıyorum, düğünleri yazıyorum. O an ne gelirse. Ve işin acı tarafı ne biliyor musun? Bir zamanlar bu halk 3 dilde deyimler üretmiş. Şimdi, yok. O kadar değerli ki benim için, ne kadar toplayabilirsem o kadar şanslı sayıyorum kendimi. Türkçe, Kürtçe, Ermenice atasözleri üretmiş. (D7_K) Ayrıca memleket toprağında doğup büyümüş insanlar Ermeni kültürünü daha yakından yaşadıkları için, onların önemi de o ölçüde büyük oluyor onlar için. Diyarbakırlı Ermeni olmak, çok köklü geleneği olan, kültürü olan, Ermenice lehçesi, yerel dili çok farklı, çok zengin, geçmişten gelen birikimler de kültürler de çok zengin. Bu insanı ayrıcalıklı kılıyor Ermeniler arasında bile. Çünkü hani gerek mimarisi, gerek insan ilişkileri, mutfağı, her şeyiyle, hamamı, her şeyiyle, genel kültür anlamında çok zengin. Bu beni hakikaten derinleştiren bir şey. Derin hissetmemi, köprü hissetmemi sağlayan bir şey. (D7_K) Öyle görünüyor ki, İstanbul da Hristiyan kültürünün kalıntılarının oldukça fazla olmasına rağmen, Ermeni mutfağı, kültürü, mimarisi gibi şeylerden nispeten uzak kalmak yaşayanlar için bir özlem kaynağı teşkil edebiliyor. Bazı görüşmeciler de, kentin kültürel getirilerinin önemli olduğu vurgusunu yapıyor. İstanbul da Ermeni olduğum için kendimi şanslı hissettiğim noktalar oluyor. O da kültürel farklılıklardan oluşuyor. Yani Ermeniler, en azından etrafımdakiler, bell, bir aile terbiyesi görmüş, eğitim almış. Adab-ı muaşeretten haberdar. (İ9_E) 7

8 Şehirle Özdeşleştirme *Şehirden Ben Kendimi Tanımlıyorum Bazı görüşmeciler de kendilerini şehrin kimliğiyle temsil etmekte ya da özdeşleştirmekte. Şehirden ben kendimi tanımlıyorum. Biri bana nerelisin diye sorduğunda ne Ermeni diyorum, ne bir şey, İstanbulluyum diyorum. (İ10_K) Gurur duyuyorum. Seviyorum Diyarbakır ı. (D3_E) Diyarbakırlıyım, ondan sonra Ermeniyim, yani Ermeniyim sonra Diyarbakırlıyım hiçbir zaman demedim. Önce Diyarbakırlıyım çünkü Diyarbakır bana çok şey verdi. (D3_E) Buradan, bireyin doğduğu ve büyüdüğü yerin, kimliğini tanımlamasında önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Sonuç Yerine Mevcut çalışmanın amacı Ermeniler in kimlik tanımlamalarında kentin önemini ve nerde durduğunu anlamaktı. Genel olarak bakıldığında, her ne kadar Diyarbakır, Ermenilerin ana topraklarından bir parça ise de, Müslümanlaştırma ve asimilasyon politikalarının şehir ile kurulan bağ arasında büyük bir rol oynadığını görebilmekteyiz. Ermenilerin kimlik oluşturmasında kimliğin rolünü dört ana başlık altında toplayabiliriz: aitlik algısı, kimlik, kültürel arka plan ve şehirle özdeşleştirme. Ermeniler, doğdukları yere ait olma ve diğer insanlara kendilerini anlatma çabasından ötürü şehirle kimlikleri arasında bir bağ kurmaktadır ve bunu zaman zaman da kültürel arka planla desteklemektedirler. Öte yandan, Diyarbakır da yaşanmışlık, geçmişin izlerini takip etme, kültürden ve inançtan kopmama adına Surp Gragos Kilise sinin onarımının geçmişi yaşatmak adına büyük bir umut yarattığını rahatlıkla görebilmekteyiz. Ayrıca, Diyarbakır daki Ermeniler in yaşanmışlığın, coğrafyanın, yani yerelliğin getirdiği bir bağ ile şehre bağlı olduklarını söyleyebiliriz. İstanbul da ise, daha rahat bir yaşama alanının var olması, halihazırda eğitim ve öğretim yapılabilen okulların bulunması, çok sayıda kilisenin varlığı, genelde Ermeni cemaatinin dışına pek çıkılmaması ve insanların genellikle birbirine dokunmadan yaşaması, Anadolu nun çeşitli şehirlerinden, köylerinden gelmiş pek çok Ermeni için büyük bir umut ve sahiplenme kaynağı olmuş, kendilerini bulmaları için kucak açmıştır. 8

9 Yani İstanbul daki ve Diyarbakır daki Ermenilerin kent aracılığıyla oluşturdukları kimliklerin sosyal, kültürel, inançsal ve grup dinamikleri açısından farklılaştığı söylenebilir. Bunun yanısıra, kentin kimlik oluşturmada ya da ifade etmedeki rolünde ekonomik ve sınıfsal farklılıklar da söz konusu olabileceğinden, ilerleyen araştırmalarda bu değişkenler de ele alınabilir. 9

10 Kaynakça Turay, A. (2007). Tarihte Ermeniler. Bolsohays: Istanbul Armenians. Hübner, M. (1996). La beurette Vom aus der Vorstaedte ins Herz der französischen Gesellschaft, Frankfurt am Main. Proshansky, H. M., Fabian, A. K., & Kaminoff, R. (1983). Place-identity: Physical world socialization of the self. Journal of environmental psychology,3(1), Relph, E. (1976). Place and placelessness (Vol. 67). London: Pion. Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. The social psychology of intergroup relations?, 33,