International Journal of Language Academy ADVERBİAL CLAUSES İN TEACHİNG TURKİSH AS A MOTHER TONGUE: A PROPOSAL OF TEACHİNG FRAMEWORK

Transkript

1 ISSN: DOI Number: Volume 5/1 Spring 2017 p. 82/108 ADVERBİAL CLAUSES İN TEACHİNG Article History: Received Received in revised form Accepted Available online TURKİSH AS A MOTHER TONGUE: A PROPOSAL OF TEACHİNG FRAMEWORK Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: Murat ÖZGEN 1 & Gülece METİN 2 Abstract Adverbial clauses are part of the grammar that has been extensively and comprehensively studied in the literature of modern linguistic studies in terms of their structural and functional aspects. Preliminary observations indicate that in the books of teaching Turkish, this subject presents a similar and recursive framework, and that it is far from providing an elegant description. In this respect, the modern findings as to the relevant grammar subject has not been fully transferred to the contexts of teaching Turkish as a native language. The aim of this study is to transfer the structural and functional aspects of this grammar subject into teaching Turkish environments as it has been analyzed in modern grammar studies. To this end, we first provided a comprehensive analysis of adverbial clauses in modern grammar studies. Then, we moved on to describe what has been stated under the title of converbials in the books of teaching Turkish. At this point, we employed the method of document analysis. Next, the relevant material was presented within the scope of a teaching proposal presented within framework of an interim conclusion. This material includes all structural and functional aspects of the adverbial clauses as they have been analyzed in modern grammar studies. Key words: Teaching Turkish, adverbial clauses, converbial, document analysis. Özet Belirteç yantümceleri, çağdaş dilbilim alanyazınında kapsamlı ve ayrıntılı bir biçimde hem yapısal hem de işlevsel açıdan çalışılmış bir dilbilgisi konusu olarak karşımıza çıkmaktadır. Öngözlemler, anadil olarak Türkçe öğretimi kitaplarında bu dilbilgisi konusunun birbirinden farksız, her biri birbirini yineleyen ve kapsamlı bir betimlemeden uzak görünümler sunduğunu göstermektedir. Bu anlamda, ilgili konuya ilişkin çağdaş dilbilim bulguları, anadil olarak Türkçe öğretimi ortamlarına bütüncül olarak aktarılmış değildir. Bu çalışmanın amacı, bu sorundan yola çıkarak dilbilim alanyazınında ele alındığı biçimiyle belirteç yantümcelerinin hem yapısal hem de işlevsel görünümlerini bütüncül bir biçimde Türkçe eğitim-öğretim ortamlarına aktarmaktır. Bu amaç doğrultusunda, öncelikle belirteç yantümcelerinin dilbilim alanyazınındaki görünümü kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Daha sonra, Türkçe öğretimi kitaplarında ilgili konuya ilişkin fiilimsi başlığı altında yer alan görünümler ayrıntılı olarak betimlenmiştir. Bu noktada, araştırmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Ardından, bir ara değerlendirme çerçevesinde sunulan öğretim önerisi kapsamında ilgili materyal sunulmuştur. Bu materyal, çağdaş dilbilim bulgularının betimlediği biçimiyle belirteç yantümcelerinin hem yapısal hem de işlevsel anlamdaki tüm özelliklerini içeren bir görünüm sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Türkçe öğretimi, belirteç yantümceleri, fiilimsi, doküman incelemesi. 1 Dr, Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, murattozgen@gmail.com 2 Öğr. Gör. Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, gulece.metin@ege.edu.tr

2 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 83 Giriş Eğitim- öğretim ortamlarında öğrenciye kazandırılmak istenen davranışlar için birçok araç kullanılır. Bu araçlardan en önemlileri ders kitaplarıdır. Küçükahmet (2011, s.18) ders kitaplarının, ders konularına ait bilgileri, sıralı ve doğru bir biçimde, öğrencilerin kendi kendilerine öğrenmelerini sağlamak amacıyla hazırlanan araçlar olduğunu belirtmektedir. Bu anlamda Türkçe dersi açısından ders kitaplarının büyük bir önemi vardır. Dersin kazanımları, kazanımlara yönelik etkinlikler kitaplar aracılığıyla öğrencilere sunulur ve bu kitaplar günümüzde öğretim ortamlarının temel kaynağı durumunda bulunmaktadır. Dile ilişkin bilgi ve becerilerin aktarılmasında öğretim ortamlarının temel kaynağı durumunda olan bu ders kitaplarının çağdaş dilbilim verileri doğrultusunda hazırlanması, öğretim sürecinin sağlıklı işlemesi ve verimli olması konusunda çok büyük bir öneme sahiptir. Ders kitapları öğretim programlarını öğretim ortamlarına yansıtan kaynaklar olarak da görülebilir. Öğretim programları ise; bir ülkedeki eğitim politikalarının, benimsenen eğitim felsefesinin ve öğretim yaklaşımlarının bir yansımasıdır. Bu durumda ders kitapları öğretim programlarının, eğitim politikalarının ve öğretim yaklaşımlarının taşıyıcısı durumundadır. Ülkemizde şu anda kullanılmakta olan Türkçe Dersi Öğretim Programı yapılandırmacı yaklaşıma göre hazırlanmıştır yılında Türkçe Dersi (1-8. Sınıflar) Öğretim Programı yayınlanmış ve programda bazı değişiklikler yapılmıştır. Fakat programla beraber yayınlanan 71 sayılı kurul kararında Kurulumuzun 12/07/ ; 14/05/ tarihli ve sayılı kararlarıyla kabul edilen İlköğretim Türkçe Dersi (1, 2, 3, 4 ve 5. Sınıflar), 30/06/2005 tarihli ve 186 sayılı kararıyla kabul edilen İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programlarının, Eğitim ve Öğretim Yılından itibaren 1 ve 5. sınıflardan başlamak üzere kademeli olarak uygulamadan kaldırılması hususunu uygun görüşle arz ederiz. ifadesi yer almaktadır. Bu karara göre yeni bir öğretim programı yayınlanmış olsa da şu an hala kullanılan program 2006 yılında yayınlanan İlköğretim Türkçe Dersi (6,7,8. Sınıflar) Öğretim Programıdır ve kullanılan kitaplar da bu programa bağlı olarak yazılmış kitaplardır. Bu çalışmada kullanılan öğretmen kılavuz kitapları da bu programa bağlı olarak hazırlanmış kitaplardır yılında yayınlanan İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programına göre hazırlanan kitaplar; öğrenci ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı olarak ayrı ayrı hazırlanmıştır. Öğrenci ders kitabında sadece öğretim sürecinde kullanılacak metinler, öğrenci çalışma kitabında ders kitabındaki metinlere ilişkin etkinlikler, öğretmen kılavuz kitabında ise hem metinler hem etkinlikler yer almaktadır. İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programına göre öğrenme alanları Dinleme/İzleme, Konuşma, Okuma, Yazma, Dil bilgisi alanlarından oluşmaktadır. Programda dilbilgisi öğrenme alanı için Dil bilgisi; bir dilin dinleme/izleme, konuşma, okuma, yazma öğrenme alanlarını destekleyen kurallar bütünüdür. ifadesi kullanılmaktadır. Bu programda, öğretiminin diğer beceri alanlarını destekler şekilde yapılması planlanan dilbilgisi konularından biri de 8. sınıf programında fiilimsiler başlığıyla yer alan konudur. Bu konuda programda yer alan amaç ve kazanımlar aşağıdaki gibidir:

3 84 Murat ÖZGEN & Gülece METİN 1. Fiilimsiler ile ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama 1. Fiilimsiyle, fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları kavrar. 2. Fiilimsilerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavrar. 3. Fiilimsileri özelliklerine uygun biçimde kullanır. 4. Cümlede fiilimsiye bağlı kelime veya kelime gruplarını bulur. (MEB 2006, s. 48) 8. sınıf dilbilgisi kazanımlarında yer alan fiilimsiler isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil olarak sınıflanmaktadır. Geleneksel dilbilgisinde zarf-fiil (ing. converbial) olarak ele alınan konu çağdaş dilbilim yaklaşımlarında belirteç yantümceleri (ing. adverbial clauses) olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırmada şu sorulara cevap aranmaktadır: i. Türkçe ders kitaplarında belirteç yantümceleri nasıl anlatılmaktadır ve bu anlatım çağdaş dilbilim verileri ile uyumlu mudur? ii. Belirteç yantümcelerine ilişkin geliştirilmiş etkinlikler çağdaş dilbilim verileri ile uyumlu mudur? Çalışmanın sonunda elde edilen veriler ışığında ve çağdaş dilbilim verileri ile uyumlu etkinlik örneklerine yer verilmiştir. 2. Yöntem Bu araştırmada, çağdaş dilbilim yaklaşımlarında belirteç yantümceleri, geleneksel dilbilgisinde zarf-fiil olarak adlandırılan konunun 8. sınıf Türkçe ders ve çalışma kitaplarında nasıl anlatıldığı ve bu konuda geliştirilmiş etkinliklerin çağdaş dilbilim verileri ile uyumluluğu incelenmiş ve çalışmanın sonunda alternatif etkinlik örneklerine yer verilmiştir. Bu araştırma nitel bir araştırmadır. Nitel araştırma Şimşek ve Yıldırım (2008) tarafından Gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlanmaktadır. Araştırmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Şimşek ve Yıldırım (2008, 187) tarafından doküman incelemesi Araştırılması hedeflenen olgu veya olaylar hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar. Geleneksel olarak doküman incelemesi, tarihçilerin, antropologların ve dilbilimcilerin kullandığı bir yöntem olarak bilinir şeklinde tanımlanmaktadır. Çalışmada incelenmek üzere Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları ve Dikey Yayıncılık 8. sınıf Türkçe öğretmen kılavuz kitapları kullanılmıştır. Bu kitaplar Eğitim Öğretim Yılı nda 8. sınıflarda kullanılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı Bilişim Sistemleri ne yüklenmiş kitaplardır. Öğretmen kılavuz kitapları hem öğrenci ders kitaplarındaki metinleri hem de öğrenci çalışma kitaplarındaki etkinlikleri içermektedir. Aynı zamanda bu kitaplarda etkinliklerin nasıl uygulanacağına, öğrenciye bilginin nasıl aktarılacağına dair açıklamalar, etkinlikkazanım eşleştirmeleri de bulunmaktadır. Bu bakımdan konunun ayrıntılı bir şekilde incelenmesine yardımcı olmaktadır.

4 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 85 Öğretmen kılavuz kitaplarında öncelikle dilbilgisi öğrenme alanında fiilimsiler konusunun nasıl ele alındığı ve öğrenciye nasıl aktarılması gerektiği ile ilgili açıklamalar çağdaş dilbilim incelemelerinin verileri ile karşılaştırılmıştır. Daha sonra konu ile ilgili mevcut etkinlikler incelenmiştir. Bu incelemeler sonucunda konu ile ilgili mevcut açıklamalar ve etkinliklerin çağdaş dilbilim verileri ile uyumlu olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Uyumlu olmayan noktalar için alternatif etkinlik örnekleri geliştirilmiştir. Bu yöntem çerçevesinde, izleyen bölümde çağdaş dilbilim çalışmalarında belirteç yantümcesinin nasıl ele alındığı etraflıca tartışılmış; hem yapısal hem de işlevsel özellikleri örneklerle betimlenmiştir. Dördüncü bölümde ise bu başlık altında sözü edilen öğretmen kılavuz kitaplarındaki fiilimsi başlığı altında yer alan dilbilgisi bölümlerinin görünümleri ele alınmıştır. Beşinci bölüm, bu konudaki ara değerlendirme sunmakta; izleyen bölüm ise çağdaş bulgular ışığındaki öğretim önerisi ve materyali içermektedir. Sonuç bölümü çalışmayı sonlandırıp geriye kalan tartışmaları sorgulamaktadır 3. Yapısal ve İşlevsel Açıdan Belirteç Yantümceleri Tümce, en az bir önerme taşıyan ve bu önermeyi bir yüklem aracılığıyla düzgüleyen yapılanmadır. Tümceler, yapısal açıdan ele alındığında iki gruba ayrılır. Bunlardan ilki, tek yüklemleme ve önerme taşıyan basit (ing. simple) tümce türüdür: (1) Ali dün bir araba satın aldı. Yukarıdaki tümcede yalnızca bir anatümce (ing. main clause) görülmektedir. Aşağıda yer alan ve (2) de verilmiş tümcede ise birden fazla önerme yer almaktadır: (2) Murat [dün eve giderken] [Ali nin araba aldığı]-nı öğrendi. Bu tümcede yer alan ve köşeli ayraçlar belirtilmiş önermeler, iki ayrı yantümceyi (ing. subordinate clause) ifade eder. Bu yantümceler, anatümce içerisindeki işlevlerine bağlı olarak dört ayrı çeşitlenme sunar. Ad işlevinde kullanılan yantümceler ad yantümcesi; sıfat işlevindeki yantümceler sıfat yantümcesi ve belirteç işlevli yantümceler belirteç yantümcesi olarak sınıflandırılır. Bu yantümceler de anatümceler gibi özne yüklem bütünlüğü taşırlar. Çağdaş alanyazında belirteç yantümceleri, başka bir tümce içerisinde belirteç işlevi gören yantümceye verilen addır. Daha da açacak olursak, herhangi bir tümce başka bir tümce içerisinde sözlüksel bir birim olan belirtecin gördüğü işi görüyorsa o tümceye belirteç yantümcesi diyebiliriz. Yapısal açıdan ele alındığında belirteç yantümcelerinin çoğunun adlaşmış bir yapıyla karşımıza çıktığını belirtebiliriz. Çoğu zaman ise bu adlaşmış yapılanma, bir sondurum ilgecinin (ing. postposition) bir tümleci olarak iş görür: (3) [[Murat ders çalıştığı] için] sessiz olalım. Yukarıdaki tümce (3) te yer alan sondurum ilgeci için sözlüksel birimi bir adı altulam (ing. subcategorization) olarak seçer. Bu tümcede yer alan sondurum ilgecinin de seçtiği altulam yine ad türünden iş gören bir tümcedir. Ancak, yukarıdaki belirteç yantümcesi tanımlamasında da ele alındığı gibi buradaki bakış açısı yantümcenin taşıdığı işleve bağlı olarak biçimlenmektedir. Çoğu zaman adlaşmış olan bu yapılanmalar, belirli soneklerle de (ing. suffix) belirteç yantümcelerine dönüşebilir. Bu sonekleri ayrıntılı olarak izleyen bölümlerde ele alacağız. Bu noktada, bu türden tümcelere Gencan (1979) ve Lewis in (1975) ulaç (ing. gerund); geleneksel dilbilgisinin de zarf-fiil olarak ele aldığını anımsamak gerekir.

5 86 Murat ÖZGEN & Gülece METİN Şimdi, bu yantümcelerin taşıdığı yapısal özellikleri ele alalım. Öncelikle belirteç yantümcelerinin çekimli (ing. finite) ve çekimsiz (ing. non-finite) olmak üzere iki türden yapılanma sergilediğini söylemek olanaklıdır: Çizelge 1. Yapısal Açıdan Belirteç Yantümceleri Belirteç Yantümceleri Çekimli Çekimsiz 3.1 Yapısal Açıdan Belirteç Yantümceleri Çekimsiz belirteç yantümceleri Kornfilt (1997, s.67), yukarıda bizim de söz ettiğimiz gibi, çoğu belirteç yantümcesinin adlaştırma sürecinden geçerek yantümceleştiğini belirtir. Bu noktada, sıklıkla kullanılan adlaştırma belirticileri {-DIK} ve {-ma} sonekleridir: (4) a. [Müdür istifa ettiği]-ø için şirket kapandı. b. [Müdür-ün istifa etmesi]-nden ötürü şirket kapandı. (4a-b) deki anatümcelerde yer alan ve köşeli ayraçla sınırları belirlenmiş yantümcelerin sondurum ilgecinden öncegeldiği (ing. precede) görülmektedir. Bu sondurum ilgeçlerinin yanında gerektirdiği durum eklerinin ise başkaca ad öbekleri üzerinde de görüldüğünü belirtmek gerekir ( İÖ kısaltması ilgeç öbeğini anlatır): (5) a. [İÖ Ali-Ø için] b. [İÖ Müdür-den ötürü] (4a-b) de yer alan ve biçimsel olarak aslında bir ilgeç öbeğini (ing. postpositional phrase) gösteren yantümcelerin işlevsel olarak tümce içerisinde yer alan anatümce eyleminin nedenini belirtmesi, bu yantümceleri belirteç yantümcesi olarak gruplamamıza yol açar: (4 ) a. [İÖ [Müdür istifa ettiği]-ø için] i. Biçim : İlgeç öbeği ii. İşlev : Belirteç Yantümcesi b. [İÖ [Müdür-ün istifa etmesi]-nden ötürü] i. Biçim : İlgeç öbeği ii. İşlev : Belirteç Yantümcesi Bu noktada, için sondurum ilgecinin herhangi bir durum soneki gerektirmediğini belirtmek gerekir. Buna karşın, ötürü sondurum ilgecinin ise yanındaki adcıl öbeğe çıkma durumu (ing. ablative case) {-DAn} yüklediği görülür. Dikkat çeken bir diğer nokta {-ma} ve {-DIK} ile biçimlenmiş belirteç yantümcelerinde bulunan öznenin adcıl yantümce öznelerinden kimi durumlarda farklı belirlenmesidir. Sözgelimi, (Kornfilt, 1997 yi izleyerek) olgusal (ing. factive) {-DIK} ad yantümceleri ve edimsel (ing. action) ad yantümcelerinde {-ma} bulunan özneler her zaman tamlayan

6 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 87 durumu (ing. genitive case) ile belirlenir. Diğer deyişle, bu yantümcelerde tamlayan-iyelik uyumuna her zaman rastlanır: (6) a. [Ali-nin istifa ettiği]-ni biliyorum. b. *[Ali-Ø istifa ettiği]-ni biliyorum. (7) a. [Ali-nin istifa etmesi]-ni istiyorum. b. *[Ali-Ø istifa etmesi]-ni istiyorum. Buna karşın, bu soneklerle biçimlenmiş belirteç yantümcelerin öznesinde her zaman tamlayan duruma rastlanmaz: (8) a. *[[Ali-nin istifa ettiği] için] biz de işe gitmedik. b. [[Ali istifa ettiği için] için] biz de işe gitmedik. Burada göze çarpan şey, (6a-b) ve (8a-b) de yer alan içtümce öznelerinin farklı belirlenmesi; buna bağlı olarak da aralarında oluşan dilbilgisel bakışımsızlıktır. Diğer deyişle, (6b) de öznenin yalın durum (ing. nominative case) ile; (8a) da ise öznenin tamlayan durumla belirlenmesi dilbilgisidışılık yaratır. Burada bakışımsızlığı oluşturan adcıl yapılanmanın İÖ içerisine gömülmüş olması olabilir, ancak aşağıda (9a) da yer alan öznenin de İÖ içerisine gömülmüş adcıl yapılanmanın öznesinin tamlayan durumla belirlenmesi bu öngörüyü yanlışlar: (9) a. [Ali-nin istifa etmesi] için hepimiz dilekçe verdik. b. *[Ali- Ø istifa etmesi] için hepimiz dilekçe verdik. (9b) nin dilbilgisidışılığı burada başka bir açıklama gereksinimi doğurur. Alanyazına göz attığımızda, Ulutaş ın (2009) salt ad yantümceleri ve belirteç yantümcelerinin özne durumlarının farklı belirlenmesi ile ilgili bir çözümlemesi bulunur. Ulutaş (2009: s.7), bu adcıl öbeğin Türkçede eksik φ-özellikli 3 (ing. defective φ-feature) bir tümleyici öbeğini TümÖ (ing. complementizer phrase CP ) seçebileceğinden söz eder. Bu tür yapılanmalarda yerleşik tümce adcıl uyum taşır: (10) Ulutaş, bu adcıl öbeklere birleştirilen adcıl öbek başı a 0 nın Tüm 0 evre başının eksik özellikli olmasından ötürü özelliklerini zaman öbeğinin başı Z 0 ye aktardığını dolayısıyla, 3 φ-özellikleri, sözdizim alanyazınında iki birim arasındaki uyumu sağlayan kişi, sayı, cinsiyet vb. (ing. person, number, gender) özelliklerin tümünü kapsar.

7 88 Murat ÖZGEN & Gülece METİN Z 0 nin tümce içi uyumu sağladığını belirtmektedir. Bu noktada, Ulutaş, Hiraiwa yı (2005) izleyerek adcıl öbeklerin de evre (ing. phase) 4 olduğunu sayıltılar. (8b) de yer alan ve iyelik uyumu taşıyıp tamlayan durumu taşımayan yerleşik özneler için ise, Ulutaş, Rizzi nin (1997) ayrık-tüm (ing. Split-C) varsayımından yararlanmıştır. Bu varsayıma göre, bir TümÖ, başı olan Tüm 0 içerisinde barındırdığı özelliklere bağlı olarak farklı aşamalanmalı başlar yansıtır. Rizzi nin asıl çalışmasında yer alan ve ayrık-tüm aşamalanmasını gösteren yapılanma şu biçimdedir: (11) [GüçÖ [KonuÖ [OdÖ [KonuÖ [ÇekÖ ]]]]] Sırasıyla, güç öbeği GüçÖ (ing. force phrase ForceP ) tümcenin kipi ve işlevi; konu öbeği KonuÖ (ing. topic phrase TopP ) tümcede yer alan konu biriminin konumu; odak öbeği OdÖ (ing. focus phrase FocP ) tümcede yer alan odak biriminin konumu; çekim öbeği de (ing. finiteness phrase FinP ) tümcenin uyum özelliklerinin toplandığı konum anlamına gelmektedir. Bu yapılanmayla ilgili olguyu açıklayan Ulutaş ise İÖ içerisine gömülü olan içtümcenin yine bir adcıl öbeği yansıttığını sayıltılar: (12) Özellik devri [φ: ] Özellik devri [φ: ] (8b) türü tümcelerde a 0 başı Çek 0 başını seçmez; Çek 0 başı tam bir φ-özellik kümesi taşır ve Z 0 bu özellikleri devralır. Bu durumda a 0 başı Güç 0 başını seçer ve özelliklerini Güç 0 başına devreder. Bu durumda hem a 0 başından Güç 0 başına hem de Çek 0 başından Z 0 başına özellik devri olur. Dolayısıyla, Z 0 başı yerleşik öznenin durumunu yalın olarak yükler; Güç öbeği de içtümcenin iyelik uyumu taşımasını sağlar. Belirteç yantümcelerinde yer alan öznelerin durumları ile ilgili bu temel ayrım, alanyazında hemen uzlaşılmış bir konu olarak göze çarpar. Bu noktada, bu türden tümcelerle ilgili 4 İlgili kavramsal ve terimsel açıklamalarla ilgili daha ayrıntılı bilgi için okuyucuyu Radford a (2004) yönlendiriyoruz.

8 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 89 başkaca bir görünüm daha ayrıntılı tartışma gerektirir. Bu da Türkçe belirteç yantümcelerinin özne konumlarının uyum özelliklerine göre nasıl biçimlendiği, bu yantümcelerin özne konumunda ne tür boş ulamlar bulunabileceği sorularıdır. İlk gözlemler, Aydın ın da (2004) söz ettiği gibi kimi belirteç yantümcelerinin özne konusunda seçici davrandığını göstermektedir: (13) a. Ali [Ayşe eve gidince] bulaşıkları yıkadı. b. *Ali [Ayşe eve giderek] bulaşıkları yıkadı. (13a-b) de yer alan tümcelerdeki belirteç yantümcesi belirticileri {-(y)inca} ve {-(y)arak} sonekleri uyum sergilemeyen eklerdir. Sadece uyum öğesinin bulunmadığı belirteç yantümcesi belirticileri değil, uyum öğesinin bulunduğu belirticilerde de benzer görünümler söz konusudur. Örneğin, (14) te özne konumunda boş ulan ya da sözlüksel bir öğe bulunabilirken, (15) te özne konumunda yalnızca boş ulamın bulunabileceği görülmektedir: (14) a. Ali [ Δ odadan çıktığ-ı-nda] beni gördü. b. Ali [biz odadan çıktığ-ımız-da] beni gördü. (15) a. Ali [ Δ odadan çıktığ-ı gibi] beni gördü. b. *Ali [biz odadan çıktığ-ımız gibi] beni gördü. Burada, bu boş ulamların temel özelliklerinden söz etmemiz gerekir. Evrensel Dilbilgisinde eylemlerin sözdizimsel yapı içerisinde seçtiği ulamlar o eylemin üye yapısı (ing. argument structure) ile ilgilidir. Eylemler sözlükçe içerisinde çevresindeki üyelerle beraber varolurlar ve bu üyeler eylem ulamının altulamları (ing. subcategorization) olarak adlandırılır: (16) gör- EDICI KONU Ali kitap Bu noktada, bu çerçeveye yapılacak eksiltme ve ekleme işleminin bozukluğa yol açacağını belirtmek gerekir: (17) a. Ali kitabı gördü. b. *Ali kitabı ev gördü. c. *Ali gördü. (Aydın 2004, s. 4) Bu gözlem, (18) de yer alan türdeki tümceleri saf dışı gibi görünse de aslında bu durum geleneksel bakış açısıyla gizli özne; Evrensel Dilbilgisinde küçük adıl denen boş ulam kavramıyla açıklanabilir: (18) a. Kitabı okudu. b. adıl kitabı okudu EDICI KONU (Aydın 2004, s.6) (18a) da yer alan tümcede boş ulamın varlığı zorunlu değildir. Oysa kimi durumlarda ise, boş ulamın varlığının zorunlu olduğu görülür: (19) a. Ali [ Δ dondurma yemek] istiyor. b. *Ali [ sen dondurma yemek] istiyor.

9 90 Murat ÖZGEN & Gülece METİN (19a) da ye- eyleminin EDİCİ ve KONUsu bulunduğundan buradaki boş ulam küçük adıldan farklı bir gizli öznedir. Bu konumda bulunan boş ulam büyük adıl (ADIL) olarak adlandırılmaktadır. Burada yer alan boş ulamın; yani ADILın anatümce öznesince denetlendiği görülür: (20) Alii [ADILi dondurma yemek] istiyor. Ulaşılan sonuç şu biçimdedir: Aydın ın da (2004, s.7) söz ettiği gibi yukarıdaki örnekler çerçevesinde, yüklemi [+uyum] özelliği taşıyan tümce(cik)lerin özne konumlarında adıl ya da sözlüksel bir öğe, yüklemi [ uyum] özelliği taşıyan tümce(cik)lerin özne konumlarında da ADIL bulunması gerektiğini söyleyebiliriz. Bu sonuçtan hareketle, Aydın (2004), [ uyum] taşıyan belirteç yantümcesi soneklerini ikiye ayırır. İlk grupta; -A..-A, -AcAk gibi, -AcAk kadar, -AcAk yerde, -ArAk, -AsIyA, -CAsInA -Ip, -mak için -makla, -makla birlikte, -maksizin, -maktansa sonekleri bulunur. Bu gruptaki soneklerle biçimlenen belirteç yantümcelerinin özneleri zorunlu bir boş ulamı gerektirir: (21) a. Alii [ADILi süt içe içe] iyileşti. b. *Ali [Murat süt içe içe] iyileşti. İkinci grupta yer alan soneklerle biçimlenen belirteç yantümceleri ise hem ADIL a hem de sözlüksel özneye izin vermektedir. Bu sonekler, -AlI, -AnA kadar, -AsIyA kadar, -DIkçA, -DIktAn sonra, -IncA, -IncAyA kadar, -(I/A)r..-mAz, -ken, -madan (önce) dir. (22) a. Ali [Murat yemeğini yemeden] evden çıktı. b. Alii [ADILi/j yemeğini yemeden] evden çıktı. Öte yandan, Aydın (2004), [+uyum] özellikli belirticileri de ikiye ayırmaktadır. Bu ayrımın ilk grubunda yer alan belirteç sonekleri, yalnızca adıla izin verir. Bu sonekler şu biçimdedir: -AcAğI gibi, -AcAğI kadar, -AcAğI yerde, -AcAğInA, -DIğI gibi, -DığIncA: (23) a. Alii [adıli eve geleceği yerde] işe gitmiş. b. *Ali [ben eve geleceği-m yerde] işe gitmiş. [+uyum] özellikli belirticilerin ikinci grubunda yer alan belirteç sonekleri, hem adıla hem de sözlüksel bir özneye izin verir. Bu sonekler ise, -AcAğI için, -AcAğI sırada, -AcAğI zaman, -AcAğInA göre, -AcAğIndAn (dolayı), -DI.. -AlI, -DI..-mI, -DIğI halde, -DIğI için, -DIğI kadar, -DIğI sırada, -DIğI takdirde, -DIğI zaman, -DIğInA göre, -DığIndA, -DIğIndAn (dolayı), -DIğIndAn beri, -masi için, -masina karşın, -masiyla birlikte, -sa dır: (24) a. Alii [adıli eve geleceği için] anahtarını almadı. b. Ali [ben eve geleceği-m için] anahtarını almadı. Yukarıda yer alan tümcede hem sözlüksel özne hem adıla izin verildiği görülür. (23) te ise yalnızca küçük adıl gibi bir boş ulama izin verildiği görülür. Bu sınırlılıklar, Türkçe öğretiminde önemli bir yer tutar. ADIL boş ulamına izin veren belirteç yantümcelerin kimi iki yorumlamaya izin veren görünümler sunmaktadır: (25) Alii Ayşe yij [ADILi/j/k eve giderken] gördü. a. Ali eve giden kişi (i eşdizini)

10 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 91 b. Ayşe eve giden kişi (j eşdizini) c. Tümcedışı başka bir katılımcı eve giden kişi (k eşdizini) Üç yorumu bulunan bu tümcedeki anlam bulanıklığını (ing. ambiguity) açıklayabilmek, anadil olarak Türkçe öğretiminde önemli bir yer tutar. Öğrencinin sezgisel olarak hâlihazırda sahip olduğu bu bilginin açıklanabilmesi eğitsel dilbilgisi içerisinde yerini alması gereken bir noktadır. Aksi takdirde, bu görünümü göz ardı etmek eksik ve yanlış bir betimlemeyi eğitsel dilbilgisi içerisine yerleştirmekten öteye geçmeyecektir Çekimli belirteç yantümceleri Çekimsiz belirteç yantümcelerini tartışırken bu türden tümcelerin yapısal açıdan farklı görünümler sunduğunu gördük. Şimdi, çekimli belirteç yantümcelerine göz atalım. Öncelikle, çekimli belirteç yantümceleri denilen yantümce türünün neden çekimli olduğuyla ilgili ufak bir tartışma sunalım. Çekim denilen olgu yantümceler açısından ne anlama gelir sorusunu yanıtlamak için anatümce yüklemi üzerinde bulunan çekim olgusuna göz atalım: (26) Ali ve ben kitap oku-yor-du-k eylem-sürerlik görünüşü-geçmiş zaman-1. çoğul kişi Anatümce eylemi üzerine eklenen soneklere göz attığımızda (26b) de de ele alındığı gibi sırasıyla görünüş, zaman ve kişi ekleri gözümüze çarpar. Çekim, anatümce eyleminde yer alması gereken bir olgudur, çünkü çekimsiz bir eylem anatümcede bozukluğa yol açar. Şimdi, aynı türden tümceyi belirteç görevi gören bir tümcenin içerisine yerleştirirsek, bu tümce çekimli bir belirteç yantümcesi olarak iş görür: (27) [Ali ve ben kitap okuyorduk diye] Ayşe odadan çıktı. Köşeli ayraçla sınırlanmış yantümce eyleminin (26a) da yer alan anatümce eylemi ile aynı çekim özelliklerini taşımaktadır. Aynı zamanda da neden belirttiği için belirteç yantümcesi işlevinde kullanılmaktadır. Çekimli belirteç yantümceleri, Göksel ve Kerslake in de (2005: s.399) söz ettiği gibi, diye, ki, madem(ki), nasıl ki, (sanki) -miş/-(y)miş gibi ve -DI mi belirticileriyle biçimlenmektedir. Diye {-(y)a} sonekiyle biçimlenmiş bir ulaç görünümü sunmaktadır (Göksel ve Kerslake, 2005: s.400). Bir yantümceleyici olarak diye hem ad yantümcelerini hem de belirteç yantümcelerini biçimlendirmektedir: (28) Ali [çocuklar kırabilir diye] vazoyu etraftan kaldırdı. Diye ile biçimlenmiş yantümceler baş-son bir tümleyicinin (ing. complementizer) sunduğu görünümleri sunmaktadır. Diğer deyişle, belirtisiz dizilişte diye ile kurgulanan belirteç yantümceleri, (27) ve (28) de de görüldüğü gibi, anatümce eylemi öncesinde yer alır. Buna karşın, Türkçede yer alan ve Farsçadan geçmiş başkaca bir tümleyici bulunur: ki. Bu tümleyici, kendi dilinden getirdiği özellikleri Türkçede yansıtır. Dolayısıyla, bu bağlamda değiştirgene dayalı bir görünüm söz konusudur (Özgen, 2015). Öncelikle ki tümleyicisini içeren belirteç yantümceleri anatümce eylemini izler. Bunun yanısıra, diye her zaman

11 92 Murat ÖZGEN & Gülece METİN yantümcenin sonunda yer alırken (Göksel ve Kerslake, 2005; Kornfilt, 1997; Lewis, 1967; Underhill, 1976), ki ise yantümcenin başında yer alarak baş-ilk özellikleri sergiler: (29) Kalorifer yaptırdık [ki kışın üşümeyelim] (Göksel ve Kerslake 2005, s. 401) Bunun yanı sıra, yukarıda da sözü edildiği gibi, kimi çekimli belirteç yantümceleri mademki ya da madem ya da nasıl ki gibi dilsel birimlerle de biçimlenmektedir. Nasıl ki dilsel birimi ile biçimlenen belirteç yantümceleri, anatümcede bulunan durumla yantümcede bulunan durum arasında bir benzerlik olduğunu anlatır: (30) a. Madem gidecektin, anahtarı neden bırakmadın? b. Mademki sen araba kullanmayı öğrendin, ben de öğrenirim. (31) Nasıl ki kardeşin çalışıyorsa, sen de çalışıp öğreneceksin. Sondurum ilgeci gibi tarafından dallandırılan çekimli bir belirteç yantümcesi bir olayın nasıl olduğunu, bir eylemin nasıl gerçekleştirildiğini ya da bir kişinin nasıl davrandığını bu durumları bir kişiyle ya da olguyla karşılaştırarak ifade eder. Bu türden yantümce eylemleri, tanıtsallık (ing. evidentiality) kipi ve bitmişlik görünüşü {-miş} ya da tanıtsallık koşaçı (ing. copula) {-(y)miş} taşırlar: (32) a. Ali [(sanki) biri gelmiş gibi] ayağa kalktı. b. Ali [(sanki) kendisi çok akıllıymış gibi] herkese akıl veriyor. Eğer anatümce öznesi ve yantümce öznesi aynı kişiyse, buradaki kişi uyumu seçimlik hale gelir. Buna karşın, özneler farklıysa uyum zorunludur: (33) a. Sen [oyunu kazan-mış-(sın) gibi] gururlanıyorsun. b. Ali [sen oyunu kazan-mış-*(sın) gibi] anlattı herkese. (33a) da uyum seçimliktir; buna karşın, (33b) de öznelerin farklılığından ötürü uyumun yokluğu bozukluk yaratır. Son olarak, bir diğer bitmişlik görünüşü belirticisi {-DI} ve mi kaynaşığının bir araya gelmesiyle oluşan çekimli belirteç yantümcelerinden söz edebiliriz. Bunun yanısıra, yine başkaca bir kaynaşık da ile biçimlenen çekimli belirteç yantümceleri de bulunur. Göksel ve Kerslake (2005, ss ), [{-DI}+mI] karmaşığıyla oluşturulan çekimli belirteç yantümcelerinin zaman ya da koşul anlamı taşıdığını; kaynaşık da ile biçimlenen belirteç yantümcelerinin ise iki olay arasındaki öncelik sonralık ilişkisini kurguladığını belirtir: (34) a. Ali [Ayşe eve geldi mi] evden çıkar. b. Ali [adıl su içti de] geldi, ancak yine çok susamış. 3.2 İşlevsel Açıdan Belirteç Yantümceleri Yapısal açıdan ele alındığında en temelde çekimli ve çekimsiz belirteç yantümcelerinden söz etmek olanaklıdır. Şimdi, yapısal açıdan ele aldığımız belirteç yantümcelerinin işlevsel açıdan ne görünümler sunduğuna göz atalım Neden belirten belirteç yantümceleri

12 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 93 Belirteç yantümcelerinin işlevlerine göz attığımızda, göze çarpan işlevlerin ilki bu tümcelerin anatümcede belirtilen durumun nedenini anlatmasıdır. Hem çekimli hem de çekimsiz belirteç yantümcelerinin bu anlamda anatümcede belirtilen durumun nedenini yansıttığı görünümler sunduğunu söyleyebiliriz: (35) a. Ali [çocuklar daha önce kırdı diye] vazoyu ortadan kaldırdı. b. Ali [çocuklar daha önce kırdığından ötürü] vazoyu ortadan kaldırdı. (35a) da bir çekimli belirteç yantümcesi görülürken, (35b) de çekimsiz belirteç yantümcesi bulunmaktadır. Neden belirten belirteç yantümceleri, çekimsiz belirteç yantümceleri için DIğI/-(y)AcAğI için, DIğIndAn/ -(y)acağindan (dolayı/ötürü), -masindan dolayı, -masi yüzünden birimleri; çekimli belirteç yantümceleri için diye tümleyicisiyle yapılandırılır Amaç belirten belirteç yantümceleri Belirteç yantümcelerinin işlevlerinden bir diğeri amaç belirtmeleridir. Amaç belirten belirteç yantümceleri, anatümcede yer alan durumun hangi amaçla gerçekleşeceğini ya da gerçekleştiğini belirtir. Bu noktada, hem çekimli hem de çekimsiz belirteç yantümceleri amaç ifade edebilir: (36) a. [Geç kalmayalım diye] taksiyle geldik. b. Ali [süt almak için] dışarı çıktı. (36a) da çekimli bir belirteç yantümce; (36b) de çekimsiz bir belirteç yantümce bulunmaktadır. Bu yantümceler, anatümcedeki durumun amacını bildirmektedir. Amaç belirten belirteç yantümceleri, çekimli belirteç yantümceleri için diye ve ki tümleyicileri; çekimsiz belirteç yantümceleri için -mak için/üzere, -masi için, -mak, -maya sonekleriyle yapılandırılır Sonuç belirten belirteç yantümceleri Sonuç belirten belirteç yantümceleri ki tümleyicisinin yanısıra, öyle/öylesine/o kadar birimleriyle de yapılandırılır. Bu yantümceler, anatümcede yer alan durumun sonucunu belirtir: (37) Ali o kadar üzgündü [ki yalnızca onunla ilgilendik] Zaman belirten belirteç yantümceleri Zaman belirten belirteç yantümceleri, anatümcede yer alan durumun gerçekleştiği zamanı belirtir. Bu türden yantümceler, hem çekimsiz hem de çekimli belirteç yantümceleriyle yapılandırılabilir: (38) a. [Ali eve geldiği zaman] Ayşe uyuyordu. b. Tam uyumuştum [ki kapı çaldı]. -(y)ken, -DIğIndA, -(y)inca, -masi üzerine, -DIğI sırada, -(A/I)r -maz, -(y)ali (beri) ve - DIğIndAn beri, -DI -(y)ali, -madan (önce/ evvel), -DIktAn sonra, -masından önce/sonra, - masından itibaren, -(y)incaya kadar/değin/dek, -(y)ana kadar, -DIkçA, -DIğI sürece zaman belirten yantümceleri yapılandıran diğer soneklerdir.

13 94 Murat ÖZGEN & Gülece METİN [ DI + mi] karmaşığı ise zaman belirten yantümceleri çekimli olarak yapılandıran birimdir Ödünleme belirten belirteç yantümceleri Ödünleme (ing. concession) belirten yantümceler anatümcede yer alan durumun bir nedenden ötürü gerçekleşmemesi gerektiği ancak umulanın aksine durumun gerçekleştiğini belirtir: (39) Ali [Ayşe evi temizlediği halde] ona kızdı. Bu türden yantümceler, yalnızca çekimsiz belirteç yantümceleri ile biçimlenir. -DIğI/- (y)acaği halde, -masina rağmen/karşın, makla birlikte/beraber birimleri ile yapılandırılır. Zaman belirten yantümceleri biçimlendiren -(y)ken aynı zamanda ödünleme bildiren yapılar da kurgular: (40) [Ali evi çok beğenirken] Ayşe burun kıvırdı Durum belirten belirteç yantümceleri Durum belirten belirteç yantümceleri, anatümcede yer alan durumun nasıl gerçekleştiğini belirtir. Bu türden yantümceler hem çekimli hem de çekimsiz belirteç yantümceleri ile biçimlendirilebilir: (41) a. Ali [koşarak] uzaklaştı. b. Sen [çok koşmuşsun gibi] nefes nefesesin. -(y)arak ve -(y)a -(y)a durumu doğrudan belirtir. -(A/I)r gibi, -(A/I)rcAsInA, -miş gibi birimleri çekimli yantümceleri yapılandırır. mişçasina sonekleri le beraber bir durumun diğer durumla benzerliğini anlatır. -DIğI/- (y)acaği/-masi gibi, -madan, -maksizin sonekleri de durum belirten yantümceleri yapılandıran başlıca diğer soneklerdir Tutar ya da derece belirten belirteç yantümceleri Tutar ya da derece bildiren basit belirteçler gibi bu türden belirteç yantümceleri, ya bir olayın gerçekleştiği durumun ne derecede olduğunu ya da bir sıfat tarafından belirtilen niteliğin derecesini ifade eder: (42) Ali [Ayşe yi uyutmayacak kadar] yüksek sesle şarkı söylüyordu. -(y)acak kadar/derecede, -DIğI/-(y)AcAğI kadar tutar ya da derece belirten belirteç yantümcelerini yapılandıran başkaca dilsel birimlerdir Ekleme belirten belirteç yantümceleri Ekleme bildiren belirteç yantümceleri, anatümcede geçen duruma ek olarak gerçekleşen başkaca bir durumu ifade eder. Yalnızca çekimsiz belirteç yantümceleri ile yapılandırılan bu yantümce türüne aşağıdaki örnek verilebilir: (43) Ali [Ayşe yi sevmekten başka] bir şey düşünemiyordu.

14 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 95 -maktan başka, -DIktAn başka, -maktan gayri, -maktan öte, -masından başka, -DIğI/- (y)acaği gibi ekleme belirten başkaca belirteç yantümceleridir Diğer işlevleriyle belirteç yantümceleri Yukarıda belirtilen işlevlerinin dışında, uyum belirten belirteç yantümceleri de bulunur. Bu tümce, anatümcede geçen durumun yantümcedeki durumla eşgüdümünü anlatır: (44) Ali [Ayşe yle bir gün yeniden buluşmak üzere] Ayşe nin yanından ayrıldı. Anlamsal açıdan eş düzeydeki iki tümceyi bağlayan bağlaç işlevli belirteç yantümceleri de bulunur. Bu yantümceler, -(y)ip sonekiyle biçimlenir: (45) Ali [eve uğrayıp] ofise geçti. Çıkarsama belirten belirteç yantümceleri hem çekimsiz hem de çekimli olarak biçimlenebilir. Çıkarsama, anatümcede yer alan durumla ilgili yapılan çıkarsamayı ifade eder: (46) a. Ali alışveriş yapmış olmalı [ki dolap ağzına dolu]. b. Ali [alışveriş yaptığına göre] dolap ağzına kadar oldu olmalı. -mak suretiyle/ yoluyla, -(y)arak ve makla sonekleriyle biçimlendirilen belirteç yantümceleri anatümcede gerçekleşen durumun gerçekleştiği aracı ya da yolu belirtir: (47) Ali [bisiklet sürmek suretiyle] kilo verdi. -maktansa, -(y)acağina ve -mak yerine soneki ise anatümcede yer alan duruma tercihi belirten çekimsiz bir belirteç yantümcesi belirtir: (48) Ali [dışarı çıkmaktansa] evde kalmayı tercih etti. -DIkçA, -DIğI nispette, -DIğI oranda ve -DIğI ölçüde birimleri anatümcede yer alan durumun yantümceyle oranını gösterir: (49) Ali [tatlı yedikçe] kilo alıyor. (50) Ali [çalıştıkça] güçleniyor 4. Türkçe Öğretimi Kılavuz Kitaplarındaki Görünümler Bir önceki bölümde sözü edilen yapısal ve işlevsel görünümler çağdaş alanyazında belirteç yantümcelerinin nasıl ele alındığıyla ilgili bize genel ve ayrıntılı bir çerçeve sunmaktadır. Dolayısıyla, bu yapının öğretimine yönelik hazırlanan bir dil öğretimi materyalinin yukarıda sözü edilen dilbilgisi yapısının yapısal ve işlevsel tüm görünümlerini ele almalıdır. Materyal önerisinin temelinden söz etmeden önce, kılavuz kitaplardaki görünümü ele alıp çağdaş dilbilim çalışmalarındaki görünümle karşılaştırmak gerekir. Bu bölümün sonunda elimize geçecek olan çerçeve, öğretim önerisinin temelini oluşturacaktır. Öncelikle, Demirel ve Özbay ın (2016) Türkçe Öğretmen Kılavuz Kitabı 8 de yer alan fiilimsi görünümlerine göz atmak gerekir. Demirel ve Özbay (2016, s. 47), Sevgi temalı ünite içinde yer alan dilbilgisi bölümünde şunlardan söz etmiştir:

15 96 Murat ÖZGEN & Gülece METİN (51) Öğrencilerinize, fiilimsiyle, fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları kavratmak amacıyla tahtaya şu cümleleri yazınız: Annemi o gün çok bekledim. Bu bizim için beklenen bir sondu. Bütün günü onu bekleyerek geçirdim. Beklemek sabır gerektiren bir durumdur. Öğrencilerinizden verilen cümleleri incelemelerini ve altı çizili kelimelerin türlerinin belirlemelerini isteyiniz. Birinci cümlede altı çizili kelimenin çekimli bir fiil olduğunu ve cümlede yüklem görevinde bulunduğunu fark ettiriniz. Daha sonra aşağıdaki cümleleri vererek yüklem görevindeki çekimli fiilleri örneklendiriniz: Parkta uzun süre oturdum. Yarın erken geleceğim. Bu konuda fikri olmadığını söyledi. Öğrencilerinizin çekimli fiili fark etmelerini sağladıktan sonra ikinci, üçüncü ve dördüncü cümlelerdeki altı çizili kelimelere (beklenen, bekleyerek, beklemek) ilişkin olarak onlara şu soruları sorunuz: 1. Bu kelimelerin kökü fiil midir, isim midir? 2. Bu kelimeler bekledim çekimli fiili gibi zaman ve kişi anlamı taşıyor mu? 3.Bu cümlelerdeki altı çizili kelimelerin türü nedir? Öğrencilerinizin verdikleri yanıtlardan sonra altı çizili kelimelerin (beklenen, bekleyerek, beklemek) kökünün ortak özelliğinin bekle- fiili olduğunu belirlemelerini isteyiniz. Bu kelimelerin çekimli bir fiil olmadığını, aldıkları ekle cümlede sıfat, zarf ve isim görevinde kullanıldığını fark etmelerini sağlayınız. Konuyu pekiştirmek amacıyla aşağıdaki cümlelerden hareketle örnek çalışmalar yaptırınız: İzlediğim filme çok güldüm çekimli fiiil/yüklem Gülen gözlerle bana baktı sıfat Yüzüne gülerek baktım zarf Gülmek sana yakışıyor isim İzleyen bölümdeki dilbilgisi bölümünde benzer bir bakış açısıyla fiilimsilerin tanımı ve betimi sunulup bu anlamdaki örnekler çoğaltılmaktadır. Yapısal olarak sunulan sezdirimlerin ardından işlevsel açıdan sunulan sezdirimler göze çarpmaktadır 5 : (52) Öğrencilerinizin fiilimsilerin (zarf-fiillerin) işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavramalarını sağlamak amacıyla tahtaya yazınız: Bağırıp çağırıp yerine oturdu. Gülerken birden ağlamaya başladı. 5 Bu noktada yalnızca belirteç yantümcesine karşılık gelen zarf-fiil başlığı altındaki görünümler ele alınmış başkaca fiilimsi türlerinin görünümleri çalışma kapsamı dışında kaldığından incelenmemiştir.

16 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 97 Olay yerinden koşarak uzaklaştım. Hava kararınca çocuklar oyuna son verdiler. Onu tanıdıkça seveceğini biliyordum. Kadın durmadan ağlıyordu. Yağmur durmaksızın yağıyordu. Yarim sen gideli yedi yıl oldu. Bu kitabı seve seve okurum. Çocuğu görür görmez tanıdı. Öğrencilerinizin dikkatini bu cümlelerdeki altı çizili kelimelere çekiniz. Bu cümlelerde fiil kök ve gövdelerine gelen ekleri fark etmelerini sağlayınız. -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir... mez, - diğinde, -e... -e, -meksizin eklerini alarak cümlede genellikle zarf görevinde kullanılan, cümlecikleri birbirine bağlayan, hem bağlaç, hem de fiil görevinde olan fiilimsilere zarf-fiil dendiğini söyleyiniz. Bu tür fiilimsilerin işlevinin, cümle içinde yargı bildirmeyen bir yan cümlecik olduğunu söyleyiniz. (Demirel ve Özbay 2016, ss ) Aynı kitap içerisindeki izleyen bölümlerde yer alan bu dilbilgisi bölümünde fiilimsilerin işlevleri ve kullanım özellikleri sunulmuştur. Burada dikkat çeken nokta, geleneksel dilbilgisindeki genel kanının aksine fiilimsilerin işlevlerinin tümce içerisinde yantümce kurguladıklarıdır. Sunulan bu son işlevsel ve yapısal görünümden sonra, izleyen bölümlerde öğrencilere pratik yaptırılmaktadır. Bu pratikler daha çok fiilimsilerin kullanım alanları ve işlevlerine odaklanmaktadır: (53) Öğrencilere zarf-fiillerin iki cümleyi birbirine bağladığını hatırlatarak tahtaya aşağıdaki örnek cümleleri yazınız: Etrafa dalgın dalgın bakarken çukura düştü. Banyo yapıp saçını taradı. Bir yandan kitap okurken bir yandan müzik dinliyordu. Öğrencilerinizin zarf-fiillerin birleştirdiği cümleleri ayırmalarını sağlamak için onlara, Çalışma Kitabı ndaki, s. 49, 9. Etkinliği yaptırınız. Birinci tema içerisinde yer alan bu dilbilgisi konusu tema çıktılarında da yerini almaktadır. Tema çıktıları içerisinde yer alan Fiilimsilerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavrar çıktısı, bu dilbilgisi konusunu bütüncül bir biçimde öğrencilere aktarılmış olduğunu sezdirmektedir. Aynı kitapta yer alan dördüncü tema içerisinde, zarf-fiillerin doğrudan görünümleri ile ilgili olmasa da tümce içerisinde yer aldıkları biçimiyle karmaşık tümceler oluşturdukları belirtilmiştir: (54) Tahtaya aşağıdaki cümleleri yazınız. Uykusuz gözlerle tekrar çalışmaya başladı. Yemeğini yiyip çayını içip bir güzel dinlendi.... Daha sonra öğrencilere cümlelerle ilgili şu soruları sorunuz:

17 98 Murat ÖZGEN & Gülece METİN 1. Hangi cümlede tek yargı vardır? 2. Hangi cümlede fiilimsi kullanılmıştır? 3. Hangi cümlenin içinde başka cümle vardır? 4. Hangi cümlede iki yargı bağlaçla bağlanmıştır? 5. Hangi cümlede birden fazla yargı art arda sıralanmıştır?... Öğrencilerinize Yemeğini yiyip çayını içip bir güzel dinlendi. cümlesinde hangi fiilimsilerin kullanıldığını sorunuz. Daha sonra cümleyi şu şekilde yazınız: Yemeğini yedi. Çayını içti. Bir güzel dinlendi. Burada üç yargı bulunduğuna dikkat çekiniz. Yüklemlere fiilimsi ekleri getirilerek cümlelerin birleştirildiğini ve Yemeğini yiyip çayını içip bir güzel dinlendi. şeklini aldığını fark ettiriniz. Bu tür fiilimsilerle bağlanan cümlelerde fiilimsilerin bulunduğu öğenin yan cümle ; yüklemin bulunduğu cümlenin temel cümle olduğu yargısına öğrencilerinizi ulaştırınız.... (Demirel ve Özbay 2016, s. 174) Görüldüğü üzere, bu tema altında fiilimsilerin temel işlev ve yapılanmalarına yönelik doğrudan bir sezdirim olmamakla birlikte, başkaca dilbilgisi olgularıyla içiçe geçmiş görünümleri sunumuştur. Bu bağlamda, fiilimsilerin yan cümle adı verilen yapılanmaları oluşturduğundan söz edilmiştir. Bir diğer kılavuz kitapta Arhan, Başar ve Demirel (2016) fiilimsiler temaların dilbilgisi çıktı bölümlerinde yer almaktadır. Sözgelimi, ilk tema altında yer alan dilbilgisi bölümünde fiilimsiler şu biçimde ele alınmıştır: (55) Öğrencilerinize fiilimsi ile fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları sezdirmek için ilgili etkinliği yaptırınız (6. Etkinlik). Etkinlikten sonra öğrencilerinize, bir varlığın ya da kavramın adı olan kelimelere isim; iş, oluş, hareket bildiren kelimelere de fiil denildiğini hatırlatınız. Fiilimsilerin ise fiil kök ve gövdelerine -Iş, -ma, -mak, -An, -dik, -miş, -Ar, -AcAk, -madan, -Ip, -ArAk, -IncA, -A... -A, -ken, -dikça vb. ekleri getirilerek yapıldığını söyleyiniz. Öğrencilerinizden gözle-, yürü-, tat-, kaldır-, bak-, tut- vb. Fiillere çeşitli fiilimsi ekleri getirmelerini isteyiniz. (Arhan, Başar ve Demirel 2016, s. 48) Kitap içerisinde bu tür dilbilgisiyle ilgili bilgi sunan kutucukların ardından öğrencilere ilgili etkinliklerin yaptırıldığı etkinlikler bulunur. Bu etkinliklerin amacı öğrencilerin fiilimsilerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavramalarını sağlamasıdır. Bu tür etkinliklerden sonra ise ilgili dilbilgisi açıklaması sunulmaktadır: (56) Etkinlikten sonra öğrencilerinize fiilimsilerin isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil olarak üçe ayrıldığını; isim-fiillerin fiil kök ve gövdelerine -ma, -mak, - Iş ekleri getirilerek sıfat-fiillerin fiil kök ve gövdelerine -An, -dik, -miş, -AcAk, -Ası, -Ar, -maz ekleri getirilerek zarf-fiillerin ise -ArAk, -Ip, -

18 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 99 IncA, -ken, -dikça, -A ekleri getirilerek yapıldığını belirtiniz. Daha sonra öğrencilerinize isim-fiillerin cümlede isim göreviyle, sıfat-fiillerin sıfat göreviyle, zarf-fiillerin ise zarf göreviyle kullanıldığını belirtiniz. Ayrıca, zarf-fiillerin cümlelerde dolaylı anlatımı sağladığını belirtiniz. (Arhan, Başar ve Demirel 2016, s. 54) Bu dilbilgisi açıklaması ile ilgili etkinlikten alınan bir bölüm ise aşağıda sunulmaktadır. Bu etkinlikte sırayla karışık biçimde sunulmuş sözcüklerden öğrencilerin tümce kurmaları istenmektedir: (57) Aşağıda karışık olarak verilen kelimelerle anlamlı cümleler oluşturunuz okula-hüseyin-gidiyor-koşarak Hüseyin-terden-oldu-sırılsıklam-koşarken yoruldu-çok-hüseyin-koşunca (Arhan, Başar ve Demirel 2016, s. 54) Benzer bir etkinlikte, Kitap Saygısı başlığıyla verilmiş olan bir metinde öğrencilere fiilimsi türleri buldurulmaya çalışılmaktadır. Metnin ardından verilen kutucuğun solunda fiilimsiler, sağında türleri yer almaktadır: (58) Kitap Saygısı Bir yerde anlatmıştım., burada tekrarlayacağım: Bütün çocukluğum, yerde bulunmuş kağıt parçalarının hiç olmazsa duvar kovuklarına sokulduğu bir şehirde, kitaba masraf ayıramamanın darlığını yaşayan bir evde geçti. Hep eski günlerin gazetelerini ödünç alarak kat yerlerini bile bozmamaya çalışarak okumak; okul ve şehir kitaplıklarının kapı diplerinde açılışlarını beklemek; arkadaşlardan bir gecede bitirip hemen... Fiilimsiler Fiilimsi Türleri (Arhan, Başaran ve Demirel 2016, s. 54)

19 100 Murat ÖZGEN & Gülece METİN Görüldüğü gibi, yukarıdaki etkinlikte öğrenciden metinde bulduğu fiilimsileri ve türlerini yan yana yazmaları istenmektedir. Bir diğer dilbilgisi bölümünde yine benzer bir etkinlik yer almaktadır. Bu etkinlikte, öğrencilerden fiilimsileri özelliklerine uygun biçimde kullanmaları beklenmektedir. Bu noktada, öğrencilere etkinlikteki cümleleri birleştirmeleri istenmektedir: (59) 6. Etkinlik Aşağıdaki cümleleri yanlarındaki zarf-fiil eklerini kullanarak birleştiriniz. Çağrıldığı yere yarım saat geç gitti. İşten kovuldu. (-ınca)... Her fena alışkanlıktan kendini korudu. Arkadaşlarını da düşünürd. (-ken)... Sahneye çıktı. Hemen rolünün havasına kendini kaptırdı. (-ır... -maz) (Arhan, Başaran ve Demirel 2016, s. 59) Aynı kitaptaki bir diğer dilbilgisi bölümünde fiilimsilerin başkaca sözcüklerle oluşturduğu öbekler fiilimsi grubu adı altında ele alınmaktadır: (60) Etkinlikten sonra öğrencilerinizle aşağıdaki bilgileri paylaşınız. Fiilimsilerin kendilerinden önceki veya sonraki kelimelerle oluşturdukları kelime gruplarına fiilimsi grubu denilir. Fiilimsi grupları isim-fiil grubu, sıfat-fiil grubu ve zarf-fiil grubu olmak üzere üçe ayrılır.... Zarf-fiillerin kelimelerle oluşturdukları gruplara da zarf-fiil grubu denilir. Kar yağarken izlemeyi çok seviyormuş. (zarf-fiil grubu) (Arhan, Başaran ve Demirel 2016, s. 65) Dilbilgisi öğretimi için incelenen kılavuz kitaplardaki genel görünüm fiilimsilerin yapısal ve işlevsel görünümlerine odaklanmaktadır. Bir sonraki bölümde fiilimsi konusuna ilişkin kılavuz kitaplarında yer alan etkinliklerin genel değerlendirmesi yapılacaktır. 5. Kılavuz Kitaplarındaki Genel Görünümün Değerlendirilmesi Kılavuz kitaplarındaki genel görünümle ilgili değerlendirmeyi iki açıdan yapmak mümkündür. Öncelikle, bu kitaplarda yer alan görünümleri genel anlamıyla yapısal açıdan değerlendirebiliriz. Bunun yanı sıra, kılavuz kitaplarda fiilimsi olarak ele alınan dilbilgisi konusunu işlevsel açıdan da ele almak olanaklıdır. Genel hatlarıyla bakıldığında, üçüncü bölüm altında ele alınan çağdaş dilbilgisindeki belirteç yantümcesi görünümleriyle kılavuz kitaplarındaki görünümlerin ne yapısal ne de işlevsel açıdan örtüşmediği belirtilebilir. Öncelikle, ilk incelenen kitaptaki Bu kelimeler bekledim çekimli fiili gibi zaman ve kişi anlamı taşıyor mu? (bk. (50)) sorusu kitaplarda fiilimsi diye anılan yapılanmaların kişi anlamı taşımadığını sezdirmektedir. Bu sezdirimi iki yönlü ele almak gerekir. Öncelikle, işin anlam boyutuna girildiğinde belirteç yantümcelerinin yapısal özellikleri ele alınırken fiilimsilerin kişi anlamı barındırdığından söz edilmişti:

20 Anadil Olarak Türkçe Öğretiminde Belirteç Yantümceleri: 101 (61) Ali [dondurma yiyip] su içti. Yukarıdaki tümcede yer alan belirteç yantümcesindeki eylemin üzerinde dilbilgisel olarak herhangi bir kişi uyumu belirlenmiş olmasa da yantümce eyleminin yine bir kişi anlamı taşıdığı belirtilebilir. Bunun nedeni, hem dondurma yeme eylemini hem de su içme eylemini gerçekleştiren kişi aynı edici (ing. agent) yani Ali dir. Yantümce içerisine başkaca bir edici yerleştirdiğimizde, tümce bozulmaktadır: (62) *Ali [Ayşe dondurma yiyip] su içti. Bu durumda, yantümce içerisinde yer alan eylemin kişi anlamı taşımadığı belirtilemez. Belki buradaki doğru anlatım ilgili yapının dilbilgisel olarak açık bir ek ile kişi belirtmediği biçiminde düzenlenebilir. Aksi takdirde, bu yönde yapılan bir sezdirim, öğrencileri yanlış yönlendirebilir. Bu yöndeki yapısal açıklamaların devamına göz attığımızda, ele alınan hiçbir yapısal açıklamanın çekimli bir belirteç yantümcesini içermediğini görmekteyiz. Yani, kılavuz kitapların hiçbir bölümünde aşağıda yinelenen ve üçüncü bölümün altında ele alınan çekimli bir yantümce yer almaz: (63) Ali [Ayşe okula gidebilsin diye] başka bir işte daha çalışıyor. Yukarıda yer alan bu çekimli yantümce amaç belirten bir belirteç yantümcesidir. Bu görünümün kılavuz kitaplarında yer almaması, öğrencilere yapısal açıdan eksik bir sunumun verildiğini göstermektedir. Bunun temel sebebi, aslında, bu türden dilbilgisi bölümlerinin yalnızca belirteç yantümcelerinin eylemlerine odaklanması ve bu eylemin etrafındaki diğer üyeleri gözardı etmesidir. Bir diğer yapısal sunumda Bu tür fiilimsilerin işlevinin, cümle içinde yargı bildirmeyen bir yan cümlecik olduğunu söyleyiniz. türünde yine hatalı bir görünüm yer almaktadır. İlgili yantümcelerin yapısal özellikleri tartışırken, tümcelerin aslında birer yüklemleme olduğunu ve bu yüklemlemelerin aslında etrafındaki üyelerle kurgulandığından söz etmiştik. Dolayısıyla, aşağıda (63) te yer alan türde bir belirteç yantümcesinin de aslında kendi üyeleri; dolayısıyla, bir yüklemlemesi bulunur: (64) Ali [Ayşe evi temizleyince] evden çıktı. Yukarıdaki tümcede görülen durum, {-IncA} biçimbirimiyle oluşturulmuş ve köşeli ayraçla belirlenmiş belirteç yantümcesinin hem öznesinin hem de dolaysız bir nesnesinin olduğudur. Bu da yantümcenin aslında bir yüklemleme içerdiğini; yani yargı belirttiğini göstermektedir: (65) temizle(x, y) [ayşex, evy] Açıkça bir yargı bildiren bu belirteç yantümcesinin yargı bildirmediğini söylemek, yine öğrencilere hatalı ve eksik bir görünüm sunmak anlamına gelmektedir. Bununla beraber aynı kitabın yine bir dilbilgisi bölümünde ele alınan bir diğer anlatım bu yönde yaptığımız eleştiriyi kanıtlar nitelikte bir görünüm sunmaktadır. Bunun nedeni ise kitapta yer alan anlatımın daha önce sunulan Bu tür fiilimsilerin işlevinin, cümle içinde yargı bildirmeyen bir yan cümlecik olduğunu söyleyiniz. anlatımıyla çelişen bir durum teşkil etmesidir. (53) örneğinde ele alınan bu görünüm altında da Yemeğini yiyip çayını