KATI ATIK YÖNETİMİ YASAL DÜZENLEMELER VE SİNOP ÖRNEĞİ

Transkript

1 KATI ATIK YÖNETİMİ YASAL DÜZENLEMELER VE SİNOP ÖRNEĞİ MEHMET YENİÇERİOĞLU Şehir ve Bölge Plancısı 26

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 5 I. BÖLÜM... 6 I. KATI ATIK YÖNETİMİ... 6 I.1. TÜRKİYE DE KATI ATIK YÖNETİMİNDEKİ HUKUKİ KURALLAR... 6 I.1.1. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI (1982)... 6 I.1.2. ÇEVRE KANUNU... 7 I.1.3. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ KANUNU...7 I.1.4. BELEDİYE KANUNU...7 I.1.5. BELEDİYE GELİRLERİ KANUNU...8 I.1.6. UMUMİ HIFZISIHHA KANUNU... 8 I.1.7. İLLER BANKASI KANUNU... 8 I.1.8. TÜRK CEZA KANUNU...9 I.1.9. İLLER BANKASI UYGULAMA YÖNETMELİĞİ... 9 I.1.1. TEHLİKELİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ... 1 I TIBBİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ...1 I ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ... 1 I AMBALAJ VE AMBALAJ ATIKLARININ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ...11 I KATI ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ I SORUMLULUKLAR II. BÖLÜM II. BERTARAF YÖNTEMLERİ II.1 ENTEGRE SİSTEMLER II.2. KATI ATIKLARIN GERİ KAZANILMASI VE BERTARAFI İÇİN ALTERNATİF YÖNTEMLER...14 II.2.1. AYRI TOPLAMA VE GERİ KAZANMA...14 II.2.2. DÜZENLİ DEPOLAMA YÖNTEMİ II YÖNTEMİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI...15 II YER SEÇİMİ II DEPOLAMADA İSTİSNALAR II DEPO TESİSİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ II DEPO TABANININ TEŞKİLİ II MİNERAL GEÇİRİMSİZLİK TABAKASI II DEPO ZEMİNİNİN HAZIRLANMASI II SIZINTI SUYUNUN TOPLANMASI II SIZINTI SUYU MİKTARININ AZALTILMASI II DEPO GAZININ UZAKLAŞTIRILMASI... 2 II DEPO SAHASININ KAPATILMASI II KATI ATIK DEPO SAHASININ İŞLETİLMESİ VE BAKIMI II.2.3. YAKMA II.2.4. KOMPOST II.2.5. DİĞER YÖNTEMLER II PİROLİZ II PLAZMA ENERJİSİ YÖNTEMİ II.2.6. EKONOMİK AÇIDAN KARŞILAŞTIRMA II.2.7. AKTARMA İSTASYONLARI...27 III. BÖLÜM III. SİNOP ÖRNEĞİ III.1. PROJENİN AMACI

3 III.2. DAHA ÖNCE YAPILAN ÇALIŞMALAR...29 III.3. KAPSAM III.4. PROJE BÖLGESİ İÇİN GENEL BİLGİLER...3 III.4.1. KONUM...3 III.4.2. DEPOLAMA SAHASI İÇİN BİLGİLER...32 III DÜZENLİ DEPOLAMA SAHASI YERİ...32 III LOKASYONU III ARAZİNİN MEVCUT KULLANIMI VE ÖZELLİKLERİ III BERTARAF TESİSİNE ULAŞIM III JEOLOJİK ÖZELLİKLER III HİDROJEOLOJİ III.5. KATI ATIK DÜZENLİ DEPOLAMA SAHASI GENEL YERLEŞİMİ III.5.1. BEKÇI BINASI (12)...35 III.5.2. KANTAR BINASI (13) VE ELEKTRONIK TARTI ÜNITESI (16) III.5.3. HALK KATI ATIK DÖKÜM (S17) ALANI VE KATI ATIK SÖNDÜRME ALANI (S18)...36 III.5.4. İDARE BINASI (9)...36 III.5.5. TEKERLEK YIKAMA ÜNITESI (17) III.5.6. GARAJ VE ATÖLYE BINASI (11) III.5.7. OTOPARK (18) III.5.8. ÇİT III.5.9. SIZINTI SUYU HAVUZLARI (S19)...36 III.5.1. AYIRMA TESISI (1)...37 III TESIS AYDINLATMASI III GÜNLÜK ÖRTÜ DEPOLAMA SAHASI III.6. NÜFUS PROJEKSİYONLARI...37 III.7. ATIK PROJEKSİYONU...42 III.8. KATI ATIK DEPOLAMA SAHASI III.8.1. TABAN İZOLASYONU III.8.2. ÜST YÜZEY GEÇİRİMSİZLİK SİSTEMİ...46 III.8.3. SIZINTI SUYU MİKTARI VE ARITIMI...47 III.8.4. GAZ OLUŞUM MİKTARI III.8.5. GAZ TOPLAMA SİSTEMİ...54 III.8.6. ATIK TABAKALARI VE NIHAI DOLUM HALI III.8.7. SAHA ULAŞIM YOLU VE KONTROL YOLU...56 III.8.8. HAFRIYAT PLANI VE SEDDE SISTEMI III.8.9. ÇEVRE DRENAJI III.8.1. PEYZAJ... 6 III.9. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI NIN PROJEYE YAKLAŞIMI... 6 IV. SONUÇ VE ÖNERİLER... 6 KAYNAKÇA TABLOLAR TABLO 1. PROJE BÖLGESİ KENTSEL NÜFUS SAYIMI SONUÇLARI (DİE, 2) TABLO 2. İLLER BANKASI NÜFUS ARTIŞ KATSAYILARI... 4 TABLO 3. İLLER BANKASI YÖNTEMİNE GÖRE NÜFUS PROJEKSİYONLARI...41 TABLO 4. PROJE BÖLGESİ NÜFUS PROJEKSİYONLARI

4 TABLO 5. ATIK PROJEKSİYONU TABLO 6. SAHA DEPOLAMA KAPASİTESİ TABLO 7. METEOROLOJİ İSTASYONU ORTALAMA YAĞIŞ DEĞERLERİ TABLO 8. DEPO GAZININ YÜZDE DAĞILIMI TABLO 9. 1 TON ATIĞIN DEPO SAHASINDA KALDIĞI SÜREDE OLUŞTURACAĞI GAZ MİKTARI... 5 TABLO 1. DEPOLAMA SAHASINDA YILLARA BAĞLI GAZ OLUŞUMU ŞEKİLLER ŞEKİL 1. DÜZENLİ DEPOLAMA TESİSİ ŞEKİL 2. GAZ TOPLAMA BACASI TİP KESİTİ ŞEKİL 4. YAKMA TESİSİ ŞEKİL 5. AKTARMA İSTASYONU ŞEKİL 6. SİNOP UN TÜRKİYE DEKİ YERİ ŞEKİL 8. GENEL YERLEŞİM PLANI ŞEKİL 9. SİNOP (MERKEZ) İÇİN EKA VE GEKA MALZEME DAĞILIMI ŞEKİL 1. TABAN TİP İZOLASYON KESİTİ ŞEKİL 11. YÜZEY GEÇİRİMSİZLİĞİ TİP KESİTİ

5 GİRİŞ Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı ve gelişen sanayileşmeye paralel olarak, plansız şehirleşme ve halkın sosyal ve ekonomik durumlarındaki değişikliklere paralel olarak, katı atık üretimindeki artışlar, önemli çevre problemlerinden biri olmaya başlamıştır. Bugün büyük küçük birçok yerleşim biriminin karşılaştığı en önemli çevre problemlerinden birisi de evsel katı atıklardır. Özellikle büyük şehirlerimizde ve turistik yörelerimizde bu problemler daha da artmaktadır. Bu atıkların değerlendirilmesi ve çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesi gerekmektedir. Bu problemler belediyelerin uygulayacağı entegre bir katı atık yönetimi sistemi ile çözülebilir. Bu sistem doğrultusunda, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden toplanması, taşınması, geri kazanılabilir atıkların diğer yaş atıklardan ayrı olarak, kaynağında ayrı biriktirilmesi ve ayrılan bu kuru atıkların (cam, metal, plastik vs.) geri kazanım tesislerinde değerlendirilerek, ekonomiye tekrar kazandırılması gerekir. Yine atıklar içindeki organik karakterdeki atıkların da atık içindeki yüzdesi, kalitesi ve uygun pazar bulunması doğrultusunda kompost tesislerinde değerlendirilerek, kompost üretilmesi ve değerlendirilemeyen atıkların da düzenli depolama sahalarında depolanması en uygun yöntem olacaktır. Atıkların geri kazanımı işlemi sonucu elde edilecek ekonomik değerin yanı sıra, en önemli faydası, depolanacak atık miktarı azalacak ve depo sahasında daha fazla atık depolanacaktır. Katı atık içindeki geri kazanılabilir atıkların ayrılması ile depo sahalarının ömrü ortalama % 4 daha uzamakta olup, yatırım ve işletme maliyetleri de düşmektedir. Katı atık; üreticisi tarafından atılmak istenen, insan ve çevre sağlığı açısından düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeleri ve arıtma çamurlarını ifade eder. 5

6 Katı atıkları kısaca; Evsel katı atıklar (Çöp) İri katı atıklar Arıtma çamuru Özel Atıklar (tıbbi atık, yakma tesisi külleri gibi) Sokak süprüntüleri İnşaat ve hafriyat atıkları Endüstriyel ve ticari evsel katı atıklar olarak sınıflandırabiliriz. I. BÖLÜM I. KATI ATIK YÖNETİMİ Az atıklı üretimin desteklenmesi, katı atıkların, hammadde veya başka amaçlara yönelik olarak yeniden kullanılması, hava, su ve toprak ortamına ve canlılara zarar vermeyecek şekilde bertarafının gerçekleştirilmesi sistemi ve bu sistemin içinde yer alan toplama, taşıma, geri kazanım ve bertaraf işlemlerinin tümüne Katı Atık Yönetimi denir. I.1. TÜRKİYE DE KATI ATIK YÖNETİMİNDEKİ HUKUKİ KURALLAR Ülkemizde katı atıkların yönetimi konusunda mevzuat açısından bir eksiklik bulunmamaktadır. Konuyla ilgili çok sayıda kanun ve teknik yönetmelikler bulunmaktadır. Bunları kısaca şöyle özetleyebiliriz. I.1.1. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI (1982) Kanun No: 279 Kabul Tarihi: 7 Kasım yılında kabul edilen Anayasamızın 56. maddesinde; Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. 6

7 Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Anayasamızın 56. maddesi uyarınca, gerek Devlet, gerekse vatandaşların çevreyi kirletmemek ve korumak görevleri vardır. Bu bağlamda atıkların oluşturulduğu yer olan konutlar ve iş yerlerinde yaşayan vatandaşların çevreyi kirletmemek adına çaba sarf etmeleri, atıkları toplayan ve bertaraf eden Belediyelerin de yine çevreyi kirletmemek ve korumak adına uygun bertaraf sistemlerini oluşturmaları gerekmektedir hükmü yer almaktadır. I.1.2. ÇEVRE KANUNU Kanun No:2872 Kabul Tarihi: Bu Kanunun amacı, bütün vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi; kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve korunması; su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin bitki ve hayvan varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek kuşakların sağlık, uygarlık ve yaşam düzeyinin geliştirilmesi ve güvence altına alınması için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri, ekonomik ve sosyal kalkınma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre düzenlemektir yılında yayımlanan kanunun 8. maddesinde Her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan ve dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır. Kirlenme ihtimalinin bulunduğu durumlarda ilgililer kirlenmeyi önlemekle; kirlenmenin meydana geldiği hallerde kirleten, kirlenmeyi durdurmak, kirlenmenin etkilerini gidermek veya azaltmak için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler. hükmü bulunmaktadır. I.1.3. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ KANUNU Kanun No: 5216 Kabul Tarihi: Büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumluluklarını kapsayan 7. maddenin i) bendinde; Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak; ağaçlandırma yapmak; hafriyat toprağı, moloz, kum ve çakıl depolama alanlarını, odun ve kömür satış ve depolama sahalarını belirlemek, bunların taşınmasında çevre kirliliğine meydan vermeyecek tedbirler almak; büyükşehir katı atık yönetim plânını yapmak, yaptırmak; katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek, bu amaçla tesisler kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; sanayi ve tıbbî atıklara ilişkin hizmetleri yürütmek, bunun için gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; deniz araçlarının atıklarını toplamak, toplatmak, arıtmak ve bununla ilgili gerekli düzenlemeleri yapmak Hükmü yer almaktadır. I.1.4. BELEDİYE KANUNU Kanun No: 5393 Kabul Tarihi:

8 Kanunun 14. maddesinde görev ve sorumluluklar bölümünün a) fıkrasında çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık hizmetlerini yapar veya yaptırır hükmü getirilmiştir. Belediyenin yetkileri ve imtiyazlarını kapsayan 15. maddenin g) bendinde ise Katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak ve yaptırmak yetkisi ve sorumluluğu belediyelere verilmiştir. Bu maddeler çerçevesinde Büyükşehir Belediyeleri sınırları içerisinde kalan belediyeler katı atıkları toplama ve taşıma sorumluluğundadırlar. Büyükşehir Belediyeleri sınırları içerisinde yer almayan belediyeler ise katı atıkları toplama, taşıma ve bertaraf etme sorumluluğundadırlar. I.1.5. BELEDİYE GELİRLERİ KANUNU Kanun No: 2464 Kabul Tarihi: Bu kanunun 44 maddesine ek olarak 1993 yılında, 3914 sayılı Çevre Temizlik Vergisi çıkarılmıştır. Vergi, Maliye Bakanlığı tarafından, belediye gelirlerini artırmak ve evsel atıkların toplanması ve bertarafı gibi konuları kapsamaktadır. Bu vergi, katı atıklar ve atık su başlığı altında iki kısma ayrılmıştır. Çevre Temizlik Vergisi ilçe belediyeleri tarafından toplanmakta, toplanan verginin %2 si Büyükşehir Belediyelerine, %1 u Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Kirliliği Önleme Fonuna aktarılmaktadır. I.1.6. UMUMİ HIFZISIHHA KANUNU Kanun No: 1593 Kabul Tarihi: Bu kanunda atık yönetimi hizmetleri Madde 248 de Belediyesi olan her şehir ve kasabada sokakların yıkanmak ve süpürülmek sureti ile temiz tutulması mecburidir. Toplanan süprüntüler, bunların etrafa yayılmasına ve dökülmesine mani olacak vasıtalarla nakledilerek şehir ve kasabanın durumuna göre imha edilir. Nüfusu 5 binden fazla olan şehirlerde bu atıkların geri kazanılması için gerekli yatırımlar yapılır. hükmü yer almaktadır. Bu doğrultuda atık hizmetlerinin yürütülmesinden belediyeler sorumlu tutulmaktadır. I.1.7. İLLER BANKASI KANUNU Kanun No: 4759 Kabul Tarihi: Belediyelerin imar faaliyetlerine finansman temin etmek amacı ile 11 Haziran 1933 tarihinde kurulan Belediyeler Bankasının belediyelerin yanı sıra, özel idareler ve köyler de dahil olmak üzere daha geniş bir alanda hizmet vermek amacı ile bu görevini İller Bankasına devretmiştir. Kanunun 1inci maddesinde belirtilen kuruluş amacı doğrultusunda Bankanın görev ve yetkilerinin yer aldığı Madde 7 de; A) Birinci maddede gösterilen idare ve kurumların yapacakları mahalli kamu hizmetleriyle ilgili tesisler, yapılar ve diğer işleri vücuda getirmelerini kolaylaştırmak; şehir, kasaba ve köylerin kuruluş ve imarı yolundaki plan ve programların gerçekleştirilmesini desteklemek amacıyla bunlara, kendi yönetmeliğinde yazılı esas ve şartlara göre kredi sağlamak; 8

9 B) Bu idare ve kurumların istemleri üzerine harita, plan, proje, keşif ve etütleri yapmak veya yaptırtmak, idare ve kurumların vücuda getirecekleri tesis ve yapılardan mahallince yaptırılmasına imkan olmayan veya Banka tarafından toplu olarak yapılmasında fayda bulunanları, yatırım programları içinde meydana getirmek, idare ve kurumların istemleri aranmaksızın bunların Banka yatırım programında yer alan işlerden hibe veya fon yardımlarının katkısıyla gerçekleştirilecek olanları Banka eliyle yapmak veya yaptırmak hükmü yer almaktadır. Bu doğrultuda atık yönetimi konusunda ve bu hizmetlerin yürütülmesi için kurulacak tesislerin projelendirilmesi ve inşası konularında belediyelere yardımcı olunmaktadır. I.1.8. TÜRK CEZA KANUNU Kanun No: 5237 Kabul Tarihi: Çevrenin kasten kirletilmesi MADDE (1) İlgili kanunlarla belirlenen teknik usullere aykırı olarak ve çevreye zarar verecek şekilde, atık veya artıkları toprağa, suya veya havaya kasten veren kişi, altı aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (2) Atık veya artıkları izinsiz olarak ülkeye sokan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. (3) Atık veya artıkların toprakta, suda veya havada kalıcı özellik göstermesi hâlinde, yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza iki katı kadar artırılır. (4) Bir ve ikinci fıkralarda tanımlanan fiillerin, insan veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık veya artıklarla ilgili olarak işlenmesi hâlinde, beş yıldan az olmamak üzere hapis cezasına ve bin güne kadar adlî para cezasına hükmolunur. (5) Bu maddenin iki, üç ve dördüncü fıkrasındaki fiillerden dolayı tüzel kişiler hakkında bunlara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur. Çevrenin taksirle kirletilmesi MADDE (1) Çevreye zarar verecek şekilde, atık veya artıkların toprağa, suya veya havaya verilmesine taksirle neden olan kişi, adlî para cezası ile cezalandırılır. Bu atık veya artıkların, toprakta, suda veya havada kalıcı etki bırakması hâlinde, iki aydan bir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. (2) İnsan veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık veya artıkların toprağa, suya veya havaya taksirle verilmesine neden olan kişi, bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. I.1.9. İLLER BANKASI UYGULAMA YÖNETMELİĞİ Yönetmelik No: 58/1 Bu yönetmelik 4759 sayılı İller Bankası Kanununun tarihli ve 359 sayılı Kanunla değişik 28 inci maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. Bu yönetmelik ile İller Bankasının; idare ve denetleme şekillerini ve yapacağı işlerle il özel idareleriyle belediye ve köy tüzel kişiliği haiz olan veya olmayan ve katma bütçeli idare ve kurumlar ile İller Bankası arasındaki iş ve işlemleri, bunların başarılması için takip edilecek usul, esas ve şartları Banka merkez ve taşra teşkilatının kuruluş, çalışma, görev ve yetkileri düzenlenmiştir. 9

10 Yönetmeliğin Üçüncü Kısım Bankanın Görev ve Yetkileri Bölümü Madde 9 da; a) Ortak idarelerin kendi kanunları gereğince yapmaya yetkili bulundukları mahalli kamu hizmetleriyle ilgili tesisler, alt ve üst yapılar ve diğer işlerin yapılmasını kolaylaştırmak, şehir, kasaba ve köylerin kuruluş ve imarı yolundaki plan ve programların gerçekleştirilmesini desteklemek amacıyla bu idarelere, bu Yönetmelikte yazılı esas ve usullere göre kredi sağlamak, bu konularda kurulmuş ve kurulacak olan fonlardan tahsis yapmak, b) (Değişik: RG 3/9/ ) Bakanlık kuruluş kanunu hükümleri saklı kalmak üzere ortak idarelerin istemleri halinde harita, plan, proje, keşif ve etüdleri yapmak veya yaptırmak, Banka yıllık yatırım programında bulunan yapım işlerinin ihalesinin ise ortak idareler tarafından yapılması esas olup, talep halinde ihale sürecinde ortak idarelere her türlü teknik bilgi ve eleman desteği sağlamak, ortak idarelerin ihale yapamayacağı durumlarda (Mülga ibare: RG-2/7/ ) ortak idareler adına ihale yapmak, Bankanın gerek kuruluş kanunu ve gerekse uygulama yönetmeliğinde belirtilen hususlarda açık olarak katı atık hizmetlerinin ismi geçmese de bu hizmetler hem alt yapı hem de üst yapı hizmetleri olduğundan Bankanın diğer yürüttüğü alt ve üst yapı tesisleri sınıfında değerlendirebiliriz. I.1.1. TEHLİKELİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ 27 Ağustos 1995 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik, tehlikeli özellik taşıyan atıkların üretimi, toplanması, geçici olarak depolanması, taşınması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, ithali ve ihracatına ilişkin yasak, sınırlama ve yükümlülükleri, alınacak önlemleri, yapılacak denetimleri, tabi olunacak hukuki ve cezai sorumlulukları düzenler. Bu yönetmelikte, çeşitli tarihlerde değişiklikler yapılmış olup, en son değişiklik tarihinde yapılmıştır. I TIBBİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ 2 Mayıs 1993 tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik, sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıkların ayrı olarak toplanması, geçici depolanması, geri kazanılması, nihai bertaraf alanına taşınarak yakılması veya düzenli depolanması süreçlerinde uyulacak teknik ve idari esaslar ile bu esaslara göre yapılacak işlerin kimler tarafından ve nasıl yapılacağı ile ilgili kuralları ihtiva etmektedir. Yönetmelik son olarak tarihinde düzenlenmiştir. I ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ 6 Haziran 22 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik, tesisler henüz proje aşamasında iken çevresel etki değerlendirmesi sürecinde uyulacak teknik ve idari esaslar ile bu esaslara göre hazırlanacak ÇED Raporu ve ÇED Ön Araştırma Kontrol Listesi ve Değerlendirme Tablosunun hangi tip faaliyetler ve hangi yöreler için isteneceğini, içereceği hususları, inceleme ve değerlendirmede uyulacak esasları, izleme-denetlemede yetkili mercileri ve İnceleme-Değerlendirme Komisyonunun çalışma usulleri ile ilgili hususları ihtiva eder. Yönetmelik son olarak tarihinde düzenlenmiştir. 1

11 I AMBALAJ VE AMBALAJ ATIKLARININ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ 1 Ocak 25 tarihinde yürürlüğe giren Yönetmeliğin amacı; Çevresel açıdan belirli kriter, temel koşul ve özelliklere sahip ambalajların üretimi, Ambalaj atıklarının çevreye zarar verecek şekilde doğrudan ve dolaylı bir şekilde alıcı ortama verilmesinin önlenmesi, öncelikle ambalaj atıklarının oluşumunun önlenmesi, önlenemeyen ambalaj atıklarının tekrar kullanım, geri dönüşüm ve geri kazanım yolu ile bertaraf edilecek miktarının azaltılması, ambalaj atıklarının yönetiminde gerekli teknik ve idari standartların oluşturulması ve bununla ilgili prensip, politika ve programlar ile hukuki, idari ve teknik esasların belirlenmesidir. Bu Yönetmelik, kullanılan malzemeye (plastik, metal, cam, kağıt-karton, kompozit ve benzeri) ve kaynağına (evsel, endüstriyel, ticari, işyeri) bakılmaksızın ülke içinde piyasaya sürülen bütün ambalajları ve ambalaj atıklarını kapsar. I KATI ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile ülke genelinde evsel katı atıkların toplanmaları, taşınmaları, geri kazanılmaları, bertarafı, düzenli depo alanlarının yer seçimi, inşası ve işletilmesi konularında teknik ve idari esaslar belirlenmiştir. Yönetmeliğin amacı, her türlü atık ve artığın çevreye zarar verecek şekilde, doğrudan veya dolaylı bir biçimde alıcı ortama verilmemesi, depolanması, taşınması, uzaklaştırılması ve benzeri faaliyetlerin yasaklanması, çevreyi olumsuz yönde etkileyebilecek olan tüketim maddelerinin idaresini belli bir disiplin altına alarak, havada, suda ve toprakta kalıcı etki gösteren kirleticilerin hayvan ve bitki nesillerini, doğal zenginlikleri ve ekolojik dengeyi bozmasının önlenmesi ile buna yönelik prensip, politika ve programların belirlenmesi, uygulanması ve geliştirilmesidir. Yönetmelik, meskun bölgelerde evlerden atılan evsel katı atıkların, park, bahçe ve yeşil alanlardan atılan bitki atıklarının, iri katı atıkların, zararlı atık olmamakla birlikte evsel katı atık özelliklerine sahip sanayi ve ticarethane atıklarının, evsel atıksu arıtma tesislerinden elde edilen (atılan) arıtma çamurlarının, zararlı atık sınıfına girmeyen sanayi arıtma tesisi çamurlarının, hafriyat toprağı ve inşaat molozunun toplanması, taşınması geri kazanılması, değerlendirilmesi, bertaraf edilmesi ve zararsız hale getirilmesine ilişkin esasları ihtiva etmektedir. Yönetmelik son olarak tarihinde düzenlenmiştir. Yönetmelik özet olarak şu konuları ihtiva etmektedir: Geri kazanım ve değerlendirme Düzenli depolama Kompostlaştırma Yakma Arıtma çamurları İdari konular Yönetmeliğin atık yönetimi konusuna yön veren 3 temel ilkesi bulunmaktadır. Az atık üretilmesi Atıkların geri kazanılması ve değerlendirilmesi Atıkların çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesi I SORUMLULUKLAR Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde sorumluluklar aşağıdaki şekilde yer almaktadır. 11

12 Katı atık üreten kişi ve kuruluşlar, en az katı atık üreten teknolojiyi seçmekle, mevcut üretimdeki katı atık miktarını azaltmakla yükümlüdürler. Bu yönetmelik kapsamına giren katı atıkların bertarafı sırasında belediyeler ve yetkilerini devrettiği kişi ve kuruluşlar işlettikleri katı atık tesislerinin planlanmasında ve işletilmesinde; insanların ruh ve beden sağlığına, hayvan sağlığına, doğal bitki örtüsüne, yeşil alanlara ve binalara, toplumun düzeni ve emniyetine, yeraltı ve yerüstü su alanları ile su rezerv sahalarına zarar vermeyecek, hava, gürültü yönünden çevre kirlenmesini önleyecek uygun tedbirleri almak zorundadırlar. Çevre ve Orman Bakanlığı, mahallin en büyük mülki amiri ve belediyeler katı atık bertarafı ile ilgili olarak konut ve işyerlerinde daha az atık üretilmesini temin etmek, atık içerisinde zararlı madde atılmasını önlemek, katı atıkları değerlendirme ve maddesel geri kazanma çalışmalarına katılımı sağlamak üzere ilgili kişilere yönelik olarak gerekli eğitim çalışmalarını yaparlar. Ayrı bertaraf edilmesi gereken atıkları üreten; hastaneler, klinikler, laboratuarlar ve benzeri yerlerin hastalık bulaştırıcı enfekte, kimyasal, radyolojik ve tehlikeli atıklarını, tüketicilerin kullanılmış akü ve piller ile ilaç atıklarını evsel atıklar ile birlikte atmaları yasaktır. Çevre ve Orman Bakanlığı, ambalaj malzemelerinin kullanımını ve atık miktarını kontrol altına almak ve bu atıkların değerlendirilmesini sağlamak, ekolojik dengenin bozulmasını önlemek amacı ile kota veya depozito uygulamasını zorunlu kılar. Yönetmelik gereğince, kota veya depozito uygulamasına tabi işletmeler, ambalaj atıklarının toplanmasını ve geri kazanımını sağlarlar. Geri kazanımın mümkün olmadığı durumlarda ise çevreye zarar vermeyecek şekilde diğer yöntemlerle bertaraf eder veya ettirirler. İller Bankası, ilgili mevzuat gereği, belediyelerden aldığı yetki doğrultusunda belediyeler adına, Katı Atık Bertaraf Tesisleri için etüd, proje, ekipman temini, danışmanlık ve inşaat işleri yapmakla yükümlüdür. 12

13 II. BÖLÜM II. BERTARAF YÖNTEMLERİ Günümüzde evsel katı atıklara, sadece çöp olarak bakılıp, bunlar çevreye rasgele atılmamaktadır. Atıklar öncelikle geri kazanılmakta ve geri kalan kısımları çeşitli yöntemlerle bertaraf edilmektedir. Bu yöntemler kısaca şöyledir. Ayrı toplama ve geri kazanma Düzenli depolama Yakma Kompostlaştırma Diğer yöntemler * Piroliz * Plazma yöntemi Belediyelerin yerel öncelikleri; mali, idari, teknik ve ekipman durumlarına göre bu sistemlerin biri veya bir kaçı birlikte uygulanabilmektedir. Birlikte uygulanan bu sistemlere Katı Atık Yönetimi Entegre Sistemleri adı verilir. II.1 ENTEGRE SİSTEMLER Kaynakta Ayrı Toplama + Geri Kazanma + Düzenli depolama Yakma + Düzenli depolama Kompostlaştırma + Düzenli depolama Kompostlaştırma + Yakma + Düzenli depolama Ayrı toplama ve geri kazanma + Kompostlaştırma + Yakma + Düzenli 13

14 Depolama Şeklinde olabilir. Görülüyor ki, hangi tip entegre sistem seçilirse seçilsin, Düzenli Depolama Tesisine ihtiyaç duyulmaktadır. II.2. KATI ATIKLARIN GERİ KAZANILMASI VE BERTARAFI İÇİN ALTERNATİF YÖNTEMLER Yeterli atık bertaraf altyapısının sağlandığı veya sağlanmak üzere olduğu bazı yerler bulunmakla birlikte, Türkiye nin büyük kısmında bu altyapı halen çok yeterli değildir. Bu nedenle, halk sağlığı ve çevrenin korunması açısından, temel katı atık bertaraf altyapısının sağlanması için bir yatırım programının başlatılması gerekmekteydi. Çevre ve Orman Bakanlığının hibe programı ile Ülke genelinde Bertaraf Tesisi hamlesi başlatılmış oldu. II.2.1. AYRI TOPLAMA VE GERİ KAZANMA Kaynağında ayrılan farklı türlerdeki bazı geri kazanılabilir maddeler birbiriyle karışık olduğu için bunları nihai depolama noktasına getirildiklerinde birbirinden ayrılması gerekmektedir. Gelişmiş ülkelerde kamuoyunun evsel ve ticari atıkların geri kazanılması konusundaki baskıları arttıkça Geri Kazanım Tesisleri de yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu tesisler, manuel sistemlerin, mekanik sistemlerin veya bunların kombinasyonunun kullanılmasına göre üç genel gruba ayrılırlar. Mekanik Geri Kazanım Tesislerinde işe yarar maddeleri ayırmak için bu maddelerin büyüklük, boyut, yoğunluk ve manyetiklik gibi doğal özelliklerinden faydalanılan çeşitli prosesler kullanılmaktadır. Manuel Sistemler toplama bantlarına ve diğer fiziksel ayıklama yöntemlerine dayanır. Geçmişte tamamen mekanik yöntemlere dayalı geri kazanım tesislerinin tasarım ve işletme prosedürleri açısından çok külfetli olduğu ve beklentileri karşılamadığı görülmüştür. Manuel ve Mekanik sistemlerin bir karışımı ile işletilen tesisler bu aşamada Türkiye için en uygun teknoloji olarak görülmektedir. II.2.2. DÜZENLİ DEPOLAMA YÖNTEMİ Seçilen atık işleme ve bertaraf yöntemi ne olursa olsun düzenli depolama tesislerinin, katı atık yönetim sisteminin temel bileşeni olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir. Evsel katı atık yakma tesislerinin yaygın şekilde kullanıldığı ülkelerde bile, yakma tesislerinden çıkan küllerin ve genel olarak işlenen atıklardan geri kalan artıkların düzenli depolama sahalarında bertaraf edilmesi gerekmektedir. Düzenli depolama alanlarını açık çöp sahalarından ayıran fark, düzenli depolama sahalarında sızıntı sularının ve depo gazı emisyonlarının kontrol edilmesini sağlayacak bir tasarım kullanılması, işletme çalışmalarının rasyonel hale getirilmesi suretiyle bertaraf işlemlerinin veriminin artırılması ve aynı zamanda çevre sağlığı üzerindeki etkilerin en aza indirilmesidir. Düzenli depolama tesislerinin tasarımı ve çalıştırılması, mühendislik ve ekonomik prensiplerin uygulanması ile mümkündür. (Çevre Bakanlığı, 22, 12) 14

15 II YÖNTEMİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Avantajları: En ekonomik yöntemdir. Kullanılıp kapatılan araziden rekreasyon amacıyla istifade edilir. Geniş iş imkanları doğar. Yöre halkı, elde edilecek enerji ve imkanlardan öncelikle istifade eder. Dezavantajları: Her bakımdan uygun yer bulmak güçtür. Deponi alanları için, başlangıçta psikolojik muhalefet ile karşılaşılabilir. Döküme kapatılmış katı atık depo alanlarında göçük ve yerel çökmeler olabileceğinden devamlı bakımı gereklidir. Sıvı ve gaz sızıntıları da kontrol altında bulundurulmalıdır. Düzenli depolama tesislerinin tasarımı ve çalıştırılması ilmi, mühendislik ve ekonomik prensiplerin uygulanması ile mümkündür ve öğeleri arasında; sahanın seçimi, düzenli depolama metotları, tamamlanmış deponilerde yer alan rekreasyonlar, gaz ve sıvı sızıntılarının kontrolü, tasarım ve işletme yer alır. II YER SEÇİMİ Düzenli depolama, depo sahası için uygun yer seçimi ile başlar. Yer seçiminde dikkat edilecek hususlar şunlardır: Yerleşim birimlerine uzaklık, Havaalanına uzaklık, İçme ve kullanma suyu ile su toplama havzaları arasındaki ilişki, Çevredeki yeraltı suyu hareketi, Jeolojik, jeoteknik ve hidrojeolojik yapı, Tektonik yapı, Kırık ve çatlaklı bölgeler, Sel, çığ, heyelan ve erozyon bölgeleri, Çevredeki trafik ve ulaşım yollarının durumu, Hakim rüzgar yönü, Sulak alanlar, Taşıma mesafesi, Sahanın toplam depolama kapasitesi, Sahanın çevreden görünüşü, gibi faktörler dikkate alınmalıdır. Katı Atık döküm sahaları, en yakın yerleşim birimine en az 1 metre mesafede olmalıdır. Havaalanına en az 5 metre uzaklıkta olmalıdır. 15

16 İçme, kullanma ve sulama suyu temin edilen yeraltı ve yerüstü sularını koruma bölgelerinde inşa edilmemelidir. Deprem bölgelerinde fay üzerinde inşa edilmemelidir. Taşkın riskinin yüksek olduğu yerlerde, çığ, heyelan ve erozyon bölgelerinde inşa edilmemelidir. Sulak alanlarda hiçbir şekilde inşa edilmemelidir. Şehircilik açısından, Katı Atık depo sahaları hakim rüzgar yönünde inşa edilmemelidir. Kurulan tesisin konumu, imar planında belirtilerek, işletmeye kapatıldıktan itibaren en az 4 yıl yerleşime açılmaması sağlanmalıdır. Depolama sahası en az 1 yıllık ihtiyaca cevap verecek kapasitede olmalıdır. (Çevre Bakanlığı, 1996) II DEPOLAMADA İSTİSNALAR Evsel atıkları düzenli depolamak maksadı ile inşa edilen depolara, Sıvıların ve sıvı atıkların, Akıcılığı kayboluncaya kadar suyu alınmamış arıtma çamurlarının, Patlayıcı maddelerin, Hastane ve klinik atıklarının, Hayvan kadavralarının, Radyoaktif madde ve atıklarının, Tehlikeli atık sınıfına giren katı atıkların, Evsel nitelikte olmayan endüstriyel atıkların, Hafriyat toprağının, Depolanmaması gerekir. Bu tür atıklar, evsel atıklardan ayrı olarak, zemin geçirimsizliği iki kat artırılmış ayrı bölmelerde depolanırlar. II DEPO TESİSİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 1. Kapasite: Düzenli depo tesisinin, günlük, aylık ve yıllık kapasitesi belirlenir. Evsel katı atık depolanacak düzenli depo tesislerinin kapasiteleri, en az nüfusu 1. ve büyük olan yerleşim birimlerinde 1 yıllık depolama ihtiyacını karşılayacak şekilde planlanır. Kapasitenin tayininde kişi başına üretilen çöp miktarı, sahanın hacmi, çöp yüksekliği gibi konular göz önünde bulundurulur. 2. Trafik: Depo tesisine ulaşım ve depo alanı iç yollarında geçiş, her türlü hava şartlarında mümkün olmalıdır. 3. Tel Çit: Kontrolsüz girişlerin, evcil ve yabani hayvanların depo sahasına girmelerini önlemek amacıyla depo tesisinin etrafı 2 m. yüksekliğinde çitle çevrilmelidir. Bazı durumlarda ilave olarak tel örgünün dışında, 2-3 sıra, bölgenin iklimine uygun olarak ağaçlandırma yapılır. 16

17 4. Giriş Bölgesi: Depo tesisi girişinde, girişi kontrol altında tutmak, gelen katı atıkları muayene etmek ve tartmak amacıyla; bekçi kulübesi, işletme ve bakım binalarının yanı sıra, kantar binasının da bulunması gerekir. 5. Lastik Yıkama: Depolama sahasında kirlenen araba tekerleklerinin, yolları kirletmemesi ve çevreye zarar vermemesi için lastikleri yıkayıcı bir sistem kurulur veya araçların hızlı gidebileceği, en az 3 m. uzunluğunda bir hat yapılır. (Çevre Bakanlığı, 1996) Şekil 1. Düzenli Depolama Tesisi II DEPO TABANININ TEŞKİLİ Katı atık depo sahalarında çevre kirliliği açısından en önemli problem sızıntı suyudur. Her türlü kirletici parametreyi ihtiva eden sızıntı suyu, kontrol altına alınmadığında yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarını kirletmektedir. Sızıntı suyunun bu olumsuz etkisini önlemek için depo sahasının tabanı geçirimsiz hale getirilir. Bu geçirimsizliği sağlamak için tabii ve suni malzemeler veya bunun her ikisi de bir arada kullanılabilir. II MİNERAL GEÇİRİMSİZLİK TABAKASI Depo tabanına; sıkıştırılmış kalınlığı en az 6 cm. olan kil veya aynı geçirimsizliği sağlayan doğal ya da yapay malzeme serilir. Bu malzemelerin geçirimlilik katsayısı (permeabilite) 1x1-8 m/sn den büyük olamaz. Az çatlaklı kaya zeminlerde ise bu değer 1x1-7 m/sn olarak alınır. Depo tabanının, en az 3 metre kalınlığında doğal kil ve benzeri 1x1-8m/sn geçirimlilik katsayısını sağlayan bir malzeme olması durumunda, depo tabanı tekrar geçirimsizlik malzemesi ile kaplanmaz. Bu durumda geçirimlilik katsayısının sahanın her yerinde 1x1-8 17

18 m/sn olması sağlanır. İçme ve kullanma suyu havzalarının uzun mesafeli koruma alanında inşa edilecek düzenli depo sahası tabanında, sıkıştırılmış kalınlığı 6 cm. olan kil tabakasının üzerine, kalınlığı 2 mm. olan yüksek yoğunluklu polietilen folye (HDPE) serilir. Serilecek folyenin yoğunluğu kg/m³ arasında olmak zorundadır. (Çevre Bakanlığı, 1996) II DEPO ZEMİNİNİN HAZIRLANMASI Depo yerinin seçiminde tabanı sağlam, zemin emniyet gerilmesi yüksek araziler tercih edilmelidir. Ancak depo sahası geçirimsiz bir yapıya sahip olsa dahi, taban ilave işlemlerle geçirimsiz hale getirilerek, zeminin her yerinde geçirimlilik kat sayısının (1 x 1-8 m/sn) aynı olması sağlanır. Depo sahasının üst kısmındaki tarım toprağı sıyrılarak, biriktirilmeli ve ilerde sahanın yeşillendirilmesinde kullanılmalıdır. Zemin bitki ve ağaç köklerinden temizlenir. Bu işlemden sonra depo sahasının minimum 3 cm. derinliğindeki toprak tabakası sürülerek gevşetilir ve yol altyapısı sıkıştırma tekniğine uygun olarak tekrar sıkıştırılır. Bu tabakanın üzerine sıkıştırılmış kalınlığı en az 6 cm. olan kil veya aynı geçirimsizliği sağlayan doğal ya da yapay malzeme serilir. İyi bir sıkıştırmanın sağlanması ve çatlamaların meydana gelmemesi için kilin optimum nemde olması lazımdır. Sıkıştırma işlemi silindir, keçi ayağı (kompaktör) gibi yol altyapısında kullanılan aletlerle yapılabilir. Sıkıştırılmış zeminin geçirimlilik katsayısı en az 1x1-8 m/sn. olmalıdır. Derinliği en az 1 metre ve az çatlaklı olan kaya zeminlerde bu değer 1x1-7 m/sn. olarak alınabilir. Folye serilirken, kaba ve sivri parçaların delme etkisinden korunmalıdır. Koruma, ince kum tabakası veya geotekstil malzeme ile sağlanabilir. Koruma tabakası olarak kullanılacak kumun içinde 2-1 mm arası daneler %15 den fazla olmamalıdır. Bu koruyucu tabakanın kalınlığı en az 1 cm olmalıdır. (Çevre Bakanlığı, 1996) 18

19 II SIZINTI SUYUNUN TOPLANMASI Sızıntı suyu, çöp deposunun çevre açısından önemli bir parametresidir. Sızıntı suyunun ana kaynağı yağmur suları ve çöpün ihtiva ettiği sudur. Çöplük işletmede iken hektar başına günde yaklaşık 2-5 m³ sızıntı suyu oluşur. Sızıntı suyu miktarı; atıkların kompozisyonu, miktarı, türü ve yağışlara göre değişir. Katı atık deposunda oluşan bu sızıntı suları; geçirimsiz hale getirilen depo tabanı üzerine dren boruları döşenerek, bir noktada toplanır. Hidrolik ve statik olarak hesaplanması gereken drenaj borularının çapı minimum 1 mm ve minimum eğimi %1 olmalıdır. Bu borular, basınca dayanıklı yüksek yoğunluklu polietilen (HDPE) delikli veya yarıklı borulardır. Bu boruların et kalınlığı 1 mm. veya 16 Atü iç basınca dayanacak şekilde olmalıdır. Dren boruları, münferit borular şeklinde, yatayda ve düşeyde kıvrım yapmadan doğrusal olarak depo sahası dışına çıkar. Depo tesisi çıkışında kontrol bacaları bulunur. Ayrıca dren boruları çevresine iri taşlar yerleştirilir. Bu taşların üzerine çakıl filtre yerleştirilir. Bu filtrenin boru sırtından itibaren yüksekliği minimum 3 cm olur. Drenaj sisteminde kullanılan çakılın çapı 16/32 veya 8/16 dan küçük ve kireç oranı da %3 dan çok olmamalıdır. (Çevre Bakanlığı, 1996) II SIZINTI SUYU MİKTARININ AZALTILMASI Sızıntı suyunun kaynağı öncelikle çöplük üzerine yağan yağmurdur. Yağmurun kısa sürede depo gövdesini terk etmesi için dolgu üstüne eğim vermek gerekmektedir. Bu eğim %3 den küçük olmamalıdır. 19

20 Sahanın etrafındaki yüzey sularının çöp deposuna girmesi önlenmelidir. Bunun için saha kenarına drenaj hendekleri açılır. Buradaki sular çöplükteki sızıntı sularına karıştırılmadan ayrıca drene edilirler. Kanallar, yüzey sularının tamamını taşıyabilecek kapasiteye sahip olmalıdır. Depo sahası önceden belirlenmiş etaplar halinde işletilmeli, her bir etap tamamen doldurulmadan bir sonraki etap başlatılmamalıdır. Etaplar atık boşaltma sahasının en yüksek kısmından başlayarak sıra ile birbirini izlemelidir. Böylece dolum yapılan bölgeden kaynaklanan sızıntı sularının, sahanın diğer bölgelerine düşen yağmur sularına karışması önlenir. (Çevre Bakanlığı, 1996) II DEPO GAZININ UZAKLAŞTIRILMASI Depo gazı, depolanan organik atıkların mikrobiyolojik ayrışma sonucunda ortaya çıkan veya depolanan atığın gaz fazına geçen kısmı olarak isimlendirilir. Depo dolgusunun teşkil edilmesinden sonra gövde içine hava girişi olmadığından, ortamda daha önceden mevcut bulunan oksijenin bitmesinden sonra gövde içinde anaerobik reaksiyon başlar. Bu reaksiyon sonucu ortamdaki organik maddeler parçalanarak H2S, CO2 ve CH4 (Metan) gazları ortaya çıkar. Gaz çıkışı atık stabilize oluncaya kadar devam eder. Metan çıkışı depolama yapılmasından itibaren, birkaç ay sonra başlayarak 2 yıla kadar artarak çıkmaya başlar. Yaklaşık 2 yıl sonra stabil hale gelebilir. Bu sürede gazın % 75 i çıkar. Mutlak anaerobik şartlarda çöp deposunda % 54 metan, % 45 CO2 ve az miktarda da diğer gazlar bulunur. Metan hariç diğer gazlar kokulu olduğundan hemen fark edilirler. Ortalama 1 m³ çöpten 1-4 m³ gaz çıkmaktadır. Bu gazlar çevreye yayılarak koku, yangın, patlamalar ve zehirlenmelere sebep olabilirler. Depo gazları (özellikle metan) kanalizasyon, telefon ve elektrik kabloları boruları vasıtası ile yeraltından 2 m. mesafelere kadar yayılabilmektedir. Depo sahası çevresindeki binalara aynı yollar ile yayılarak çeşitli patlamalara, boğulma ve zehirlenmelere de sebep olabilirler. Kapalı ortamlarda metan gazının patlama sınırı %15 dir. Depo gazının, hem çevreye yayılıp tehlike oluşturmasını önlemek ve hem de toplanan gazı değerlendirebilmek için bir gaz toplama sistemi ile bu gazların toplanması gerekmektedir. Toplanan bu gazlar değerlendirilmeyecek ise kontrollü olarak atmosfere verilirler. Gaz toplama bacaları, depo sahasında dolgu yapılmadan önce, depo tabanı ve drenaj sistemi tesis edildikten sonra inşa edilir veya dolgu işlemi tamamlandıktan sonra sondajla açılırlar. Bu baca veya kuyuların çapı 1m olmalıdır. Eğer depo sahasında oluşan gazlardan enerji elde edilecek ise (elektrik, ısınma vs.) bacanın ortasına yüksek yoğunluklu polietilen (HDPE) den mamul delikli ya da yarıklı diren borusu yerleştirilir. Bu borunun etrafı çakıl veya mıcır ile doldurulur. Gaz bacalarında kullanacağımız boruların, yüzey alanının %15 i delik veya yarıklı olmalıdır. Gaz kuyuları bir yakma ünitesine (fakel) bağlanarak kuyularda biriken gazlar yakılır veya enerji elde edilir. Depo gazlarından faydalanılmayacak ise kuyunun içi sadece mıcır ve çakılla doldurularak, gazlar doğrudan pasif olarak atmosfere verilir. Gaz toplama kuyularında kullanacağımız mıcır 2

21 veya çakıl kalkersiz olmalıdır. Depo sahasındaki gazların iyi bir şekilde toplanabilmesi için kuyular 5-8 metre mesafelerle açılır veya inşa edilirler. Eğer gaz toplama bacaları çöp dökümünden önce inşa ediliyorsa, zeminde hazırlanan temel üzerine 1 m. çapında çelik hasır veya bu işlemi yerine getirecek başka malzemeler yerleştirilir. Bunun ortasına delikli veya yarıklı gaz borusu indirilir, etrafı kalkersiz çakılla doldurulur. Dolum yükseldikçe gaz bacası da yükseltilir. Çöp dökümü sırasında gaz bacalarının kapanmamasına ve hasar görmemesine dikkat edilmelidir. (Çevre Bakanlığı, 1996) Şekil 2. Gaz Toplama Bacası Tip Kesiti 21

22 II DEPO SAHASININ KAPATILMASI Depolama işleminin tamamlanmasından sonra, çöp dökümüne kapatılacak sahalar, tekniğine uygun olarak kapatılmalıdır. Bunun için önce depo sahası üst yüzeyine şekil verilir ve geçirimsiz hale getirilerek yağmur sularının depo içine girmesi engellenir. Depo sahasının kapatılmasında şu sıra takip edilir: Sıkıştırılmış ve düzeltilmiş çöpün üzerine 5 cm kalınlığında dengeleme tabakası serilir. Burada kullanılan toprağın çeşidi farketmez. Yalnız homojen olmasına dikkat edilir. Bu tabaka üzerine 6 cm sıkıştırılmış mineral (kil) geçirimsizlik tabakası serilir. Ayrıca kil tabakası ile birlikte veya sadece 2 mm kalınlığında HDPE folye de kullanılır. Bu tabakanın permeabilitesi 1x1-8 m/sn olmalıdır. Bu geçirimsiz tabakanın üzerine 3 cm kalınlığında drenaj tabakası inşa edilir. Bu tabakanın teşkilinde genellikle kireç oranı düşük çakıl kullanılır. Bu tabaka sayesinde, yağış ve sulama suları çöp gövdesine intikal etmeden toplanarak, tahliye edilir. Bu tabakanın permeabilitesi 1x1-3 m/sn olmalıdır. Bu tabakanın üzerine, ekilecek ve dikilecek bitkilerin kök derinliğine göre en az 1 metre kalınlığında tarım toprağı serilir. Depo kütlesine düşen yağmurun kısa sürede sahayı terk etmesi için bu tabakanın eğiminin %3 den büyük olması gerekir. Bundan sonra depo sahası, bölgenin iklim şartlarına uyum sağlayan bitki ve ağaçlar ekilerek/dikilerek yeşillendirilir. Ayrıca kapatılmış bu depo sahalarından; yeşil alan, park ve spor alanları gibi rekreasyon amaçlı olarak da faydalanılabilir. Ancak bu sahaların yanına veya üzerine kesinlikle binatesis yapılamaz. (Çevre Bakanlığı, 1996) 22

23 Şekil 3. Depo Sahası Üst Geçirimsizlik Sistemi ( II KATI ATIK DEPO SAHASININ İŞLETİLMESİ VE BAKIMI Çevreye zarar vermeyen sağlıklı bir çöp dolgusu elde etmek ve depo sahası kapasitesinin planlanan süreden önce doldurulmasını önlemek için işletmenin tekniğine uygun olarak yapılması gerekmektedir. Tekniğine uygun olarak depo sahasının işletilmesi aşağıdaki esaslar doğrultusunda yapılmalıdır: Çöpler sahaya kontrol edilerek ve tartılarak alınır. Yanan veya sıcak çöpler varsa, söndürüldükten ve soğutulduktan sonra depolanır. Tehlikeli ve zararlı atıklar depo sahasına kabul edilmez. Sıvı atıklar depo sahasına depolanmaz. Tıbbi atıklar evsel atıklarla birlikte depolanamazlar. Çöpler döküldükten sonra tabakalar halinde sıkıştırılarak depolanırlar. Döküm sonunda bu çöplerin üstü 1-15 cm kalınlığında toprak örtü (günlük örtü) ile kapatılırlar. Böylece koku, haşere üremesi, toz gibi olumsuz etkiler önlenir. Depoya dolgu yapılmasına başlanıldığında ilk katı atık tabakası yüksekliği 2 m. olmadan, ağır sıkıştırma araçları sahaya girmemelidir. Böylece depo tabanı geçirimsizlik sistemi ve dren boruları zarar görmez. Dolgu sırasında toz ve koku emisyonları mümkün mertebe önlenmelidir. Sahaya düşen yağmur suları kontrol edilerek atıkların içine intikali önlenmelidir. Sahaya çöp dökümü kontrollü olarak yapılmalı ve gaz bacalarının zarar görmeleri önlenmelidir. İşletme sırasında yeraltı ve yüzey suları kirletilmemelidir. Günlük olarak depolanan atıkların miktarı ve cinsi gibi özelliklerinin bilinmesi için veriler kaydedilmelidir. Saha çevresine açılacak izleme-gözlem kuyuları vasıtasıyla depo kaynaklanabilecek sızıntı suyu ve gaz yayılması kontrol altında tutulmalıdır. Ayrıca saha içi yolların ve yüzeysel su kanallarının bakımı ve kontrolü periyodik olarak yapılır. 23 sahasından

24 Döküme kapatılan bölgeler yeşillendirilerek, şev stabilitesi ve erozyon önlenir. (Çevre Bakanlığı, 1996) II.2.3. YAKMA Yakma, çok sayıda ülkede nihai olarak düzenli depolama sahalarında bertaraf edilmesi gereken atık miktarlarını azaltmak ve atıktan ısı ve elektrik enerjisi elde etmek için yaygın şekilde kullanılan bir yöntemdir. Yakma işleminin yaygın şekilde kullanıldığı ülkeler arasında Almanya, Fransa, Hollanda, Danimarka ve Japonya sayılabilir. Bu ülkelerin çoğunda atıklar; kağıt, plastik ve yanabilir diğer madde oranları yüksek olduğu için genelde yüksek kalori değerine sahiptir (63-94 kj/kg arasında), nem oranları düşüktür (%35) ve kalıcı (inert) maddelerin ve yanmaz nitelikteki diğer maddelerin oranı düşüktür. Bu ülkelerde yakma teknolojisi oldukça gelişmiştir ve hala önemli bir sorun teşkil eden baca emisyonları bir kontrol teknolojisiyle kontrol edilmektedir. Evsel katı atıkların yakılması için iki temel teknoloji bulunmaktadır: Kütlesel Yakma ve Akışkan Yatak. Kütlesel Yakma nispeten basit bir seçenektir. Atıklar tipik olarak yakma odası içinde yavaşça hareket eden bir ızgaranın üzerine beslenir, yanma sonucu açığa çıkan gazlar (elektrik üretmek için) bir tribünden ve hava kirliliği önleme ünitelerinden geçirilir ve son olarak bacadan atmosfere verilir. Yakma işleminden önce sadece atıkların içindeki büyük hacimli atıklar ve basınçlı kutu gibi tehlike yaratabilecek maddeler ayıklanır. Akışkan Yataklı Yakma işleminde, önceden işlemden geçirilen atıklar kum, kireç taşı, alüminyum veya seramik malzeme gibi kalıcı maddelerle doldurulmuş ve yüksek basınçlı hava verilerek 'akışkan' hale getirilmiş yanmaz kaplamalı silindirik bir fırına enjekte edilir. Bu teknoloji dünya çapında nispeten daha az denenmiş bir teknoloji olmakla birlikte, çok esnek bir şekilde işletilebilir ve kütlesel yakma tesislerine kıyasla farklı kalori değerine sahip çok çeşitli atıkların yakılmasında kullanılabilir. Ancak kütlesel yakma teknolojisinin aksine, evsel atıkların akışkan yataklı fırına verilmeden önce işlemden geçirilmesi gereklidir. 24