Yayımlayan Uğur Eğitim ve Pazarlama Yayıncılık A.Ş. - Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları. Genel Müdür Hande Alpay. Yayına Hazırlayan Osman Öztürk

Transkript

1 Osman Öztürk

2 II 2 GÜVENLİ OKUL PROJESİ Copyright 2013 Bahçeşehir Üniversitesi - Osman Öztürk GÜVENLİ OKUL Yayımlayan Uğur Eğitim ve Pazarlama Yayıncılık A.Ş. - Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları Genel Müdür Hande Alpay Yayına Hazırlayan Osman Öztürk Kapak Tasarım Bestimage Reklam Tel.: (0212) İç Tasarım ve Mizanpaj Karist Baskı Çözümleri Tel.: (0212) Yayınevi Uğur Eğitim Pazarlama ve Yayıncılık A.Ş. EGS Business Park Blokları Yeşilköy Mah. Atatürk Cad. No: 12 B2 Blok K: 2, D: Yeşilköy / İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) / info@uguryayincilik.com.tr Sertifika No: Bahçeşehir Üniversitesi Çırağan Cad. Osmanpaşa Mektebi Sok. No: 4-6 Beşiktaş / İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) / info@bahcesehir.edu.tr Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları No: 87 Baskı - Cilt Esen ofset İkitelli Organize Sanayi Bölgesi, Atatürk Bulvarı, No: 50/G Başakşehir / İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No: Bu eserin hiçbir kısmı; kitaplar, eleştirel makaleler ve yorumlar bünyesinde yer alan alıntılar haricinde, yazarın müsaadesi olmaksızın herhangi bir elektronik, mekanik fotokopi, kayıt ya da sair şekil veya surette çoğaltılamaz, tekrar kullanılmak üzere kaydedilmez veya aktarılamaz. ISBN:

3 GÜVENLİ OKUL PROJESİ III 3 Ön Söz ŞİDDET OLGUSU toplumlarda yüzyıllardır var olmasına, hatta insanlık tarihi kadar eski olmasına karşın, uzun yıllar okullarda ciddi bir sorun olarak algılanmamıştır. Ancak bu konuda son zamanlarda yapılan akademik çalışmalarda elde edilen veriler kapsamında yapılan değerlendirmelerde; okullarda, meydana gelen şiddet olaylarının diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda arttığı, öğrenciler arasında gözlenen şiddet olaylarının dikkate alınması gereken boyutlarda olduğu saptanmıştır. Oysa okulların temel sorumluluklarından biri, öğrencilere, istenmeyen davranışlardan ve modellerden arındırılmış bir çevre sunmaktır. Üstelik okulda asayişin sağlanması ve öğrencilerin kendilerini güvenlikte hissetmeleri, okullarda eğitim etkinliklerinin sürdürülebilmesinin de ön koşullarından biridir. Şiddetin öğrenciler üzerindeki zararları fiziksel, psikolojik ve gelişimsel olabilmektedir. Şiddetin daha çok fiziksel zararları üzerinde durulsa da, şiddete maruz kalan öğrencilerin stres, kaygı gibi psikolojik belirtiler de gösterdikleri bilinmektedir. Hatta bazı araştırmalar, şiddete tanıklık eden öğrencilerin de psikolojik olarak etkilendiklerini ortaya koymaktadır Şiddet ayrıca, öğrencilerin akademik, fiziksel ve sosyal gelişimlerini de yavaşlatmakta, öğrencilerin kapasitelerini maksimum düzeyde ortaya koymalarını engellemektedir. Araştırma bulguları ayrıca, şiddet veya zorbalığa uğrayan öğrencilerin önemli bir bölümünün okul sevgilerinin azaldığı, zorba öğrenciler yüzünden okula

4 IV GÜVENLİ OKUL gitmekten korktukları saptanmıştır. Oysa okulda çocukların fiziksel, psikolojik ve gelişimsel bakımdan tehlikelerden ve zararlı şeylerden korunması gerekir. Okulların güvenliği sorunu sadece ülkemizin değil, tüm gelişmiş ülkelerin son yıllardaki önemli eğitim sorunlarından biri hâline gelmiştir. Güvenli okul; öğrencilerin, öğretmenlerin ve diğer personelin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissettikleri, okulda öğrenme için uygun bir ortamın yaratıldığı, öğrenci, öğretmen, yönetici, yardımcı personel ve ziyaretçilerin olumlu etkileşimde bulunduğu, tavır ve tepkilerin tehdit edici tarzda olmadığı, olumlu ilişkilerin ve kişisel gelişimin önünün açık olduğu bir iklimin hakim olduğu öğrenci ve personelin okulun her yerinde barış içerisinde yaşadığı, bir grubun diğer arkadaşlarından daha üstün olmadığı, okuldaki tüm bireylerin birbirlerine saygılı davrandığı, okul iklimi içerisinde öğretmen, öğrenci, yönetici, personel ve ziyaretçilerin pozitif etkileşim içerisinde oldukları yerdir. Amerikan Ulusal Okul Güvenliği koordinatörü, Ronald D. Stephan a göre güvenli bir okul; okulun her yerinde, hafta sonu da dahil korku, şiddet ve şüphenin olmadığı özgür çevredir. Bu bağlamda, okul güvenliği ve güvenli okul kavramlarının Ülkemiz ve dünya ölçeğindeki anlam, algılama ve okul güvenliğini sağlamadaki ana etmenlerin neler olduğu, bileşenlerine düşen ödev ve sorumluluklarının neler olduğu, bilinen ve tespit edilen sorunlarla başa çıkma yolları ve güvenli okul prototipinin nasıl olması gerektiğine dair ve kısaca bu alanda ihtiyaç duyulan birçok bilgi ve tespitleri bir araya getirerek bizlere sunan Sayın Osman ÖZTÜRK e teşekkür ediyorum. Bahçeşehir Üniversitesi olarak akademik anlamda özel güvenlik eğitimine önem vereceğiz. Ülkemizde özel üniversiteler kapsamında ilk defa faaliyete geçecek olan Bahçeşehir Üniversitesi M.Y.O. Özel Güvenlik ve Koruma Ön Lisans programını açmanın mutluluğunu yaşıyorum. Şimdi olduğu gibi bundan sonra da güvenli okul kapsamındaki tüm çalışmalara akademik desteğimizi sürdüreceğiz. Güvenli okulların sıcacık ikliminde, sevinçle sınıfları dolduran öğrencilerin oluşturduğu bir eğitim-öğretim kuşağında hep birlikte olma dileğiyle Enver YÜCEL Bahçeşehir Üniversitesi Mütevelli Heyeti Başkanı

5 GÜVENLİ OKUL PROJESİ V5 Yazarın Ön Sözü YARINLARIMIZIN en büyük gücü ve umudu çocuklarımızı geleceğe hazırlamak hepimize düşen yaşamsal bir sorumluluktur. Dünya nüfusunun yarısını, ülke nüfusunun ise %30 unu çocukların oluşturduğu günümüzde, çocukların şiddet ve tehditlerden uzak yaşamaları için gerekli tüm önlemlerin etkinlikle alınması ve yapılması gereken plan ve projelerin bir program doğrultusunda yapılması gerekmektedir. Okullar ve çevresinde oluşabilecek güvenlik risk ve tehditlerinin önlenmesinde, kolluk kuvvetleri ile işbirliği yapılması yanında; okul, öğrenci, aile, özel güvenlik ve toplum işbirliğinin sağlanmasının önem ve etkililiği tartışılmaz bir gerçektir. Okul güvenliği, sadece okul ve çevresinin güvenliğini sağlayıcı ve koruyucu çalışmaları içermez. Güvenlik algısının güçlü olduğu güvenlik yönetiminin tüm aşamalarında, okul bina ve kampüslerinin tasarımından, sosyal, kültürel ve sanatsal etkinliklerin çeşitliliğine ve kalitesine, öğrencilerin şiddet içeren davranışlarından öğrenmeye odaklanmalarına kadar, okul kültürü ve iklimini oluşturan tüm etmenleri de içermektedir. Güvenli okul, okul paydaşlarının özgür ve barışçıl bir okul ortamında, korku ve endişelerden uzak, eğitim ve öğretimlerini güven ve huzur içinde yaptıkları, sevgi ve saygıyla bezenmiş sımsıcak duyguların okul koridorlarında ve bah-

6 VI GÜVENLİ OKUL çelerinde özgürce dolaştığı, birbirlerine değer veren ve konulmuş kurallara uyan, okula bağlılıkları güçlü, davranışları dengeli bireylerin oluşturduğu bir güvenlik algısını ve boyutunu kapsamaktadır. Güvenli okul kavramını içselleştirmiş ve standartlarını gerçekleştirmiş okulların oluşturduğu bir Türkiye özlem ve umudunu yüreğimde çok güçlü duygularla taşıyorum. Bugün bir hayal gibi görünen bu arzu ve umudun, bir gün mutlaka gerçek olacağına inanıyorum. Bu konuda sorumlulukları bulunan, başta devlet kurumlarımız olmak üzere, sivil toplum kuruluşlarına, ailelere, özel güvenlik ve kolluk kuvvetlerimize, okul yöneticilerine ve yarınlarımızın umut çiçekleri öğrencilerimize başarılar, mutluluklar ve özlü çalışmalar diliyorum. Bu kitabın okul güvenliği alanında yapılacak ve farkındalık oluşturacak diğer çalışmalara da olumlu katkı ve motivasyon sağlaması dileğiyle. Bu kitabın basılması süreçlerinde büyük destek ve yardımlarını gördüğüm ülkemizin seçkin üniversitesi, Bahçeşehir Üniversitesi Rektörlük ve çalışanlarına sonsuz Saygı ve Teşekkürlerimle. Güvenli ve Mutlu Yarınlar Osman ÖZTÜRK

7 GÜVENLİ OKUL PROJESİ VII 7 Teşekkür VARLIKLARI ve sevgileri ile yaşam sevincimin temel taşlarını oluşturan eşim Nuran a, kızlarım Eda ve Duygu ya ve Duygu nun ailemize kattığı Arda ya ve bu kitabın bütün aşamalarında alın teri döken sevgili Çınar GÜSTÜM e, Sevgili Ünal UYSAL ve Özer ÖZBEN e sonsuz sevgi ve teşekkürlerimle...

8 VIII 8 GÜVENLİ OKUL PROJESİ

9 GÜVENLİ OKUL PROJESİ IX 9 Giriş HIZLI BİR GELİŞİM ve değişim sürecinin yaşandığı dünyamızda, bütün ülkelerin en büyük zenginliği ve gücü yetişmekte olan çocuklardır. Her toplum çocukların sevgi, şefkat ve güven içerisinde iyi bir eğitimden geçmesini istemektedir. Çocuklara ne kadar çağdaş ve kaliteli eğitim verebilir ve ne kadar da tehlike ve risklere karşı koruyabilirsek, geleceğimizi de o kadar sağlam temeller üzerine kurabiliriz. Çocuklarımızın geleceğe dair hayallerinin üstüne, bir damla sevgi ve umudu serpiştirerek, dünyamızı sorunlardan arınmış, barış ve özgürlükler dünyasına dönüştürebiliriz. Çocuklarımıza hak ve özgürlüklerinin korunduğu, suç ve şiddetten zarar görmediği, barışçıl ve mutlu insanların yaşadığı bir dünyanın bırakılması tüm insanlığın ortak sorumluluğudur. Dünya çocuklarının sorunlarının çözümünde ve daha mutlu bir dünyanın oluşturulmasında okulların işlev ve rolü tartışılmaz bir konumdadır. Yedi milyarlık dünya nüfusunun yarısını, ülkemizde ise toplam nüfusun %30 unu, yani 22.6 milyonunu çocuklar oluşturmaktadır milyon öğrencinin bulunduğu ülkemizde ve dünyada eğitim çağındaki çocukların daha güvenli bir eğitim ortamında eğitimlerini sürdürebilmelerine yönelik Güvenli Okul Projesi nin önem ve değerini ortaya koymaktadır.

10 X GÜVENLİ OKUL Çocuklar hiçbir zaman sorunların kaynağı olmamalıdır. Tam aksine sorunları çözme kaynağı olmalıdır. Çocuklar dünyanın geleceği için en değerli varlıklarımızdır. Gelecekte dünyanın daha güvenli, daha sevgi ve barış dolu olmasını istiyorsak, onların sorunlarına zaman ayırmalıyız ve çözüm bulmalıyız. Ve çocuklarımızı sevgiyle kucaklamalıyız. Yarınlarımızın güvencesi öğrencileri geleceğe hazırlayan okullarda başarılı ve güven içinde bir eğitim-öğretimin gerçekleştirilebilmesi için eğitim ortamında öğrenci, öğretmen ve ailelerin kendilerini güven içinde hissetmeleri önem kazanmaktadır. Her öğrenci okulun her köşesinde kendini evindeki gibi güvende hissetmelidir. Okul güvenliği çocuğun ya da okul personelinin okula gitmek amacıyla evinden ayrılması anından başlayarak evine dönünceye kadar geçen tüm aşamaları içermektedir. Eğitim ortamını güvensiz yapan olgu ve nedenleri tespit etmek ve geciktirmeden söz konusu nedenleri ortadan kaldırmak yaşamsal bir öneme sahiptir. Toplumun yansıması olan okulu toplumdan ayrı tutmak uygun bir davranış değildir. Tüm çocuklar ve gençlerin yaşamlarında küçük ya da büyük riskler ile karşılaşma olasılığı vardır. Ve tüm çocuklar korunmaya muhtaçlardır. İçinde yaşadığımız çağın gelişim ve değişim hızı çocukların karşı karşıya bulunduğu risklerin sayısını da arttırmaktadır. Okulların temel amacı eğitim olsa da çocuklara çok önemli bir sosyalleşme ortamı da sağladıkları bir gerçektir. Şiddet olaylarının çok yönlü olduğu okullarda, okul paydaşları arasında uygulanan şiddet nedeniyle, okul ortamının güvenliği olumsuz etkilenmektedir. İlköğretim okullarında her üç öğrenciden birinin düzenli olarak zorbalığa uğradığı ve mağdur olan kız öğrencilerin oranının yüksek olduğu bilinmektedir. Öğrencilerin okula yönelik algılarını ve bu algıları etkileyecek faktörleri belirlemek ve okullarda alınabilecek önlemleri düzenlemek güvenli okulun amaçlarından biridir. Suç, yüzyıllar boyu toplumların önemle üzerinde durdukları ve önlemek için çalıştıkları evrensel bir olgudur. Suç oranlarının düzeyi ile bireylerin eğitim

11 GÜVENLİ OKUL 11 XI düzeyi arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Ülkemiz genç nüfusu yoğun olan bir ülkedir. Eğitimle toplumun istediği davranışların kazanılma durumu, bireyin okul sisteminde kaldığı süreyle yakından ilgilidir. Kişisel, ailesel, toplumsal ve okuldan kaynaklanan etmenler devamsızlığa neden olmaktadır. Zorbalık küresel bir sosyal problemdir. Zorbalıkta gücün sistematik kullanımı söz konusu olduğundan önlenmesi konusunda ailelere, topluma ve medyaya sorumluluklar düşmektedir. Güvenli okul ortamının sağlanmasında, çocukların ve ailelerinin okula aidiyet duygularının güçlü olması, öğretmenlerin ergen psikolojisi ve çocuklarla iletişim alanlarında eğitimli ve çocuklara karşı doğru davranış modellerine sahip olmaları gerekmektedir. Çocukların güven ve sevgi içinde eğitim gördüğü, demokratik yöntemlerle okul yönetimine katıldığı, okul içerisinde kültürel ve sportif aktivitelerde özgürce yer aldığı, okul duvarlarının sevgi, barış ve güven duvarları haline geldiği bir ortamın oluşturulduğu güvenli okul gerçeğinin, dünyada ve ülkemizde toplumsal barış ve sosyal uyumun sağlanmasına katkıda bulunacağı varsayılmalıdır. Toplumumuzun geleceğini kuracak çocuklarımızın, yarınların yetişkin bireyleri olarak hak ettikleri değerlerle donanmaları geleceğe yapacağımız en büyük yatırım olacaktır. Victor Hugo Bir okulun yapılması, bir hapishanenin kapanması demektir. diyerek eğitim ile suç arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. Toplumun örgütlü bir kurumu olarak okulda roller ve sorumluluklar ve uyulması gereken yazılı kurallar vardır. Okul toplumun bir parçası olduğundan, sorunları önleme ve çözmede yerel paydaşlarla işbirliği yapmalıdır. Ülkeden ülkeye toplumsal yapı ve ihtiyaçlar farklılık göstermekte ve okulların güvenliğini etkileyen oldukça fazla etmen bulunmaktadır. Okullarda güvenli ortamın ve çevrenin yaratılması için farkındalık yaratmak gerekmektedir. Ülkemizde azımsanmayacak kadar fazla çalışma yapılmakta ise de yeterli olmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde yapılmakta olan çalışmalar ülkemize de uyarlanmalıdır.

12 XII GÜVENLİ OKUL Okul, öğrenci ve servis güvenliği konusunda uzman kadrolar oluşturularak okullarda etkin çalışmalar yapılmalıdır. Okul güvenliği, öğrenci, öğretmen ve okul çalışanları gibi kişileri, bu kişilerin birbirlerine karşı tavırları gibi çevresel faktörleri içermekle birlikte, fiziksel koşulları da kapsamaktadır. Güvenli okul, yalnızca suça karışmaktan veya suçtan zarar görmekten korkulan okul olmayıp, yönetici ve okul çalışanlarının tutum ve davranışlarını, okulun tasarımını ve binanın yapısından donanımına kadar daha birçok özelliği de içinde taşıyan bir okuldur. Okulun ulaşım, sağlık, eğitim ve sosyal çevre açısından uygun bir yerde olması kişinin sosyo-kültürel gelişimini de etkilemektedir. Güvenlikle ilgili problemlere çözüm aramak çoğu zaman okul yöneticileri ya da öğretmenlerin değil kolluk kuvvetlerinin görevleri olarak algılanmaktadır. Okul güvenliğinin sağlanmasında okul yöneticileri, öğretmen ve rehberlerin rollerinin önemli olduğu kabul edilmelidir. Okul güvenliği çok aktörlü ve çok fonksiyonlu işbirliğini gerekli kılmaktadır. Okullarda az sayıda da olsa büyük şiddet olayları meydana geldiğinde, öğrenci kabahatlerinin sıkı bir şekilde cezalandırılması, sınırlayıcı kurallar konulması, metal detektörler, okul özel güvenliği ve okul polisi ile güç ve baskının sinyallerini barındıran, sindirme stratejilerinden oluşan sert bir yaklaşım ortaya konulmaktadır. Bu tür yaklaşımlar yüzünden okul atmosferi potansiyel bir düzensizlik ve şiddet endişesi ile sarılmakta ve okulun baskıcı yaklaşımı, okul iklimini olumsuz etkilemektedir. Okul güvenliği son yıllarda eğitim sistemleri için en önemli problemlerden biri haline gelmiştir. Şiddeti ortadan kaldırmak ve öğrencilere daha kaliteli ve güvenli alanların sağlanması için öncelikle şiddetin nedenlerinin tespit edilerek yok edilmesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Şiddet olayları insanları sindirmek, korkutmak ve rahatsız etmek için uygulanan katı ve sert tutum ve davranışları içermekte ve sosyal yaşamda öğrenilerek işlenmektedir. Okul güvenliğini açıklamaya yönelik çalışmalarda üç teori ortaya çıkmaktadır. Kontrol teorisine göre, okullardaki şiddet olaylarının temelinde toplumsal ve kültürel etkililiğin zayıflığı yatmaktadır. Toplumsal değerler aile ve okul gibi kurumlarca çocuklara yeterince aktarılamamaktadır. Mevcut yasal uygulamalar zamanla bireye etki etmemekte ve geleneksel kurallar daha kolay etkilemektedir.

13 GÜVENLİ OKUL XIII Okul iklimi teorisi, okulun sahip olduğu iklimin okul suçluluğu ile doğru bir ilişkisi olduğunu öne sürmekte ve olumlu iklimin olduğu okullarda şiddet görülmezken olumsuz iklimin hüküm sürdüğü okullarda ise şiddete sıklıkla rastlandığını öngörmektedir. Toplumsal çözülme teorisi, toplumla özdeşleşen toplum güvenliği ile okul güvenliği arasında doğru bir ilişkinin olduğunu ileri sürmektedir. Buna göre okuldaki şiddet olayları bağımsız olarak düşünülemez, mutlaka toplum ile ilişkilendirilmesi gerekir, çünkü okul toplumun ayrılmaz bir parçasıdır. Okul güvenliğini etkileyen etmenleri sosyolojik açıdan çeşitli nedenlere bağlayan bu teoriler bütünsel bir anlayış ile değerlendirilerek sorunun çözümüne katkı sağlanmalıdır. Yaşanabilir ve güven dolu bir toplumun oluşması için empati yapabilme özelliğinin yerleşmesi önemlidir. Çocukları ve gençleri hayata bağlamak, onlarla kaynaşmak, yarınlara dair umutlarını güçlü tutmak için aile ve okula büyük sorumluluklar düşmektedir. Eğitim bireyde istendik davranış değişikliği yapabilmektir. Eğitim yoluyla bireyin sosyalleşmesi sağlanarak içinde yaşadığı toplumun bir üyesi haline gelmeleri sağlanmalıdır. Okul güvenlik yönetimi okulun her türlü güvenliği konusunda kurumların ve insanların işbirliğini sağlama, onları okul güvenliği amacı doğrultusunda yönetme ve yürütme faaliyet ve çabalarının toplamıdır. Okul güvenliğinin yönetim sorumluluğu, okul yönetimine aittir. Okullarda güvenli ortamın sağlanması için öğrenci, öğretmen ve ailelere yönelik bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri yürütülmesine ağırlık verilmelidir. Okullarda güvenliği olumsuz etkileyen iç ve dış faktörlerin tespit edilmesi, şiddet ve şiddet içerikli olayların boyutunun belirlenmesine yönelik analizler yapılması, okul güvenliğinin sağlanmasında etkili olacaktır. Okullarda meydana gelebilecek şiddet ve şiddet içerikli olayları önlemek amacıyla çok yaygın ve etkili çalışmalar yapılmalıdır. Ülkemiz, 22.6 milyon çocuk nüfusuyla, diğer ülkelere göre farklı bir demogra-

14 XIV GÜVENLİ OKUL fik yapıya sahiptir. Bu durum okul güvenliği ve çocuk konusunda yeni sosyal ve güvenlik politikaları oluşturulmasını ve eğitimlerinin sürekli geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Son yıllarda okullarda yaygınlık ve ivme kazanan şiddet olayları eğitimcileri, uzmanları ve ülke yöneticilerini ciddi önlemler almaya zorlamaktadır. Ülkemizde ve gelişmiş ülkelerde güvenli okul ortamının sağlanması konusu önemli bir öncelik haline gelmiştir. Öğrencilerin güvenli bir ortamda eğitimlerini sağlayabilmeleri için koruyucu ve önleyici çalışmalara önem verilmelidir. Okullarda akademik anlamda eğitim ve öğretim etkinliklerinin etkili olarak gerçekleştirilebilmesi için okul ortamının elverişli olmasının yanında, okulun fiziksel kapasitesi, öğrencilere sunduğu okul atmosferinin de öğrencinin öğrenme ve gelişim psikolojisi üzerinde etkisi bulunmaktadır. Güvenli okul eğitimin korku, şiddet ve kaygıdan uzak, güvenli bir ortamda gerçekleştiği okuldur. Özgüven ve bağlılık duygusunun olduğu bir iklimsellik vardır. Öğrencilerin okulda karşılaşabilecekleri güvenlik risklerine karşı güvenli bir çevrede yaşatılması gerekir. Bu görev okul yönetimi, öğretmen, aile, toplum ve devlet tarafından paylaşılmalıdır. Bireyin beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu yönlerinden dengeli ve sağlıklı bir şekilde gelişmiş bir kişiliğe, özgür ve bilimsel düşünce gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan hak ve özgürlüklerine saygılı, kişiliğe değer veren, topluma karşı sorumluluk duyguları ile dolu, yapıcı ve yaratıcı, verimli kişiler olarak geliştirmek Türk Milli Eğitiminin amaçlarından biridir ve bu amaç doğrultusunda modern ve çağcıl çalışmalara hızla devam edilmelidir. Okul içi ve dışı çalışmalarda okul-aile-kurum ve kuruluşlar, sivil toplum kuruluşlarının katkısı ve rolleri oldukça önemlidir. Alınacak önlemler bir bütün olarak değerlendirilerek birey ve kurumlar çözüm sürecine dâhil edilmelidir. Rehberlik ve psiko-sosyal çalışmalarla, okulu bir cazibe merkezi haline getirici, öğrencilerin okula bağlılığını, derslere ilgilerini arttırıcı, beceri ve yeteneklerini derinleştirici, boş zamanların sosyal, sportif, kültürel, sanatsal ve bilimsel etkinliklerle zenginleştirilmiş, okul koşullarının ve ikliminin sımsıcak sevgiyle sardığı bir okul yaratılmalıdır. Tüm anlatımların içerdiği gerçek; aydınlık geleceğimizin umut çiçekleri çocuklarımızı, güvenli bir eğitim ortamında çağcıl bir anlayışla geleceğe hazır-

15 GÜVENLİ OKUL XV lamamızdır. Serpilip büyümeleri için sevgi ve şefkatimizi desen desen yüreklerine ördüğümüz çocuklarımızı korumak, kollamak ve asla örselenmelerine müsaade etmemek en önemli görevimiz olmalıdır. Güvenli okul; öğrenci, öğretmen ve diğer çalışanların kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissettikleri, öğrenme ve öğretme için en uygun ortamın olduğu, tedirginlik, korku ve gözdağının olmadığı, yüksek ölçekli güvenlik algısına ve uygulamalarına sahip, özgür ve güvenli bir ruhu, huzurlu ve mutlu bir atmosferi, birbirini seven ve değer veren, okuluna bağlılık hissiyle dolu, öğrenmeye ve öğretmeye odaklanmış öğrenci ve öğretmenleri, uyum ve uzlaşıyla oluşturulmuş kuralları, olası suç olgularına karşı önceden saptanmış plan ve projeleri bulunan, proaktif bir güvenlik algısının etkin ve yetkin olduğu, ailelerin çocuklarının dönüşünü gönül rahatlığıyla beklediği, sınıfları tebessüm eden, sosyal, sanatsal, sportif ve kültürel etkinliklerle renklendirilmiş bahçesi öğrencilerin sevinç çığlıklarıyla çınlayan, umut ve bilginin güneş gibi ısıttığı, gözlerinin içi gülümseyen okuldur.

16

17 GÜVENLİ OKUL PROJESİ 1 İçindekiler Ön Söz...III Yazarın Ön Sözü...V Teşekkür...VII Giriş... IX 1- Güvenli Okul ve Okul Güvenliği Okul Güvenliği Tanımlamaları Okul Güvenliği ile İlgili Teoriler... 9 Kontrol Teorisi... 9 Okul İklimi Teorisi...10 Sosyal ve Toplumsal Çözülme Teorisi Okul Güvenliğini Olumsuz Etkileyen Faktörler...13 Okul İçi Faktörler...13 Fiziksel Faktörler...13 Psikolojik Faktörler...14 Sosyal Faktörler...14 Okul Dışı Faktörler...14 Bireyden/Akran Grubundan Kaynaklanan Faktörler...14 Ailevi Faktörler...15 Toplumsal Faktörler...15

18 2 GÜVENLİ OKUL 5- Okul Güvenliğini Etkileyen Sorunlar...17 Şiddet...19 Zorbalık...20 Hırsızlık Vandalizm Madde Bağımlılığı Okul Çeteleri Terör Okul Güvenliğinin Ölçülmesine İlişkin Yaklaşımlar...27 Okul Güvenliği Ölçeği Okul Güvenliği Sorununun Çözümlenmesine İlişkin Yaklaşımlar...31 Polis Modeli Yaklaşımı...31 Okul İklimi Yaklaşımı Okul Güvenlik Planı Okullarda Kriz Planlaması ve Yönetimi Okul Güvenliğinin Kapsamı ve Boyutları...41 Güvenli Okul ve Aile Okul Kuralları Okul Yönetimi Şiddet Olayları ile Mücadele Yöntemleri Okullardaki Şiddetin Önlenmesi ile İlgili Çalışmalar Okul Güvenliğine İlişkin Rol ve Sorumluluklar...47 Okul Yöneticisinin Okul Güvenliğine İlişkin Rol ve Görevleri Okul Rehber Öğretmenlerinin Görev ve Sorumlulukları...51 Öğretmenlerin Okul Güvenliğine İlişkin Rol ve Görevleri Ailelerin Okul Güvenliğine İlişkin Rol ve Görevleri Okul Güvenliğini Etkileyen Risk ve Faktörler Okula Yabancılaşma ve Güvenli Okul Dünya Ülkelerinde Okul Güvenliği Uygulamalarına Bakış...61 Amerika Birleşik Devletleri nde Kampüs ve Okul Güvenliği Uygulamaları...61 Kampüs ve Okul Güvenliği Dumont Okulları: Ziyaretçi Yönetimi Çözümü... 64

19 İngiltere Modeli - Güvenli Okullar Ortaklığı ve Rehberi...71 Bakanlık Görüşü...71 Finlandiya Modeli Türkiye de Okul Güvenliği Uygulamaları Okul Güvenliğine Genel Bakış Türkiye de Okul Güvenliği Risk Analizleri Okulun Davetkar Yapısı ve Güvenlik İlişkisi Türkiye de Okul Güvenliğine İlişkin Genel Değerlendirme Rize, Tunceli, Kırşehir Emniyet Müdürlüğü Modeli Güvenli Eğitimin Sağlanmasında Polis Teşkilatının Rolü Okul ve Okul Güvenliğinin Sağlanması-İstanbul Örneği Okullardaki Olaylara İlk Müdahale Etmesi Gereken Sorumluya Dair Bulgular Okul Kuralları Şiddet Olayları ile Mücadele Yöntemleri Güvenli Okul ve Güvenli Okul Standartları Güvenli Okul Güvenli Okulun Özellikleri Güvenli Okul Standartları Güvenli Okul ve Özel Güvenlik Okul Güvenlik Planı Okul Disiplin Kuralları Güvenli Okulda Suçlara Karşı Önleme Projeleri Okul Araç ve Gereçleri Güvensiz Okul Okulların Güvenlik Standartlarının Denetimi Güvenli Okul ve Okul Güvenliğinin Sağlanması Kaynakça Osman Öztürk Özgeçmiş...179

20 4 GÜVENLİ OKUL

21 GÜVENLİ OKUL PROJESİ 5 1- Güvenli Okul ve Okul Güvenliği OKUL GÜVENLİĞİ öğrencilerin, öğretmenlerin ve diğer personelin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissetmeleridir [50]. Okul güvenliği okulda öğrenme için uygun bir ortam yaratılmasıdır [51]. Güvenli okul, öğrencilerin, öğretmenlerin ve diğer iş görenlerin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissettikleri yerlerdir. [52] Güvenli bir okul, öğrencilerin ve öğretmenlerin gözdağı ve korku olmadan sıcak ve içten bir ortamda öğrenebilecekleri ve öğretebilecekleri bir yerdir [53]. Güvenli okul, şiddet olaylarının az ya da hiç yaşanmadığı öğretmen ve okul yöneticilerinin öğrenci sorun ve disiplin uygulamalarından çok eğitim görevlerine yoğunlaştıkları, okul paydaşlarının kendini önemli algıladığı ve eğitim için öğrencilere en üst düzeyde fırsatların sağlandığı, değişik ve farkındalık yaratan etkinlikler ve aktivitelerle öğrencilerin her geçen gün sosyalleştiği bir okuldur. Güvenli Okul, okul içinde ve çevresinde öğrencilerin can ve mal güvenliğinin sağlandığı, eğitim faaliyetlerinin güvenli ve mutlu bir şekilde sürdürüldüğü, öğrenci ve öğretmenlerin kendilerini huzurlu ve özgür hissettikleri, olası güvenlik risklerine karşı planların ve analizlerin yapıldığı, önlemlerin proaktif bir yaklaşımla ve etkinlikle alındığı bir güvenlik atmosferidir.

22 6 GÜVENLİ OKUL Güvenli okul, fiziki güvenlik standartları yönünden belirlenen plan ve normlara göre dizayn edilmiştir. Yüksek ölçekli güvenlik algısına ve prosedürlerine sahiptir. Kampüs, okul binaları ve çevresi yetenekli kamera sistemleri ile izlenir. Giriş ve çıkışları özel güvenlik personeli tarafından kontrol edilir. Ziyaretçiler ile okul personeli olmayan kişilerin, belirlenen bir prosedür gereğince ayrı kapılardan içeri girişlerine izin verilir. Önceden hazırlanan ve güncel tutulan güvenlik ve acil durum planlarına göre olası olaylara ve doğal afetlere karşı alınacak önlemler ve uygulanacak yöntemler tespit edilerek planlanır. Kriz yönetimi anlayışı ve kuralları doğrultusunda, ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordine içerisinde belirli zaman aralıklarında tatbikatlar yapılarak eksikliklerin giderildiği düzenli ve etkin bir uygulamaya dönüştürülür. Bu planların uygulanabilirliği ve içerdiği veriler gizli ve sürekli güncel tutulur. Güvenli okul; öğrenci, öğretmen ve okul personelinin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissetmeleri ve okulda öğrenmek veya öğretmek için gerekli olan en uygun imkân ve ortamın yaratılmasıdır. Güvenli okul, sadece güvenlik konsepti ve yapılanmasının en üst düzeyde tutulduğu, okul çevresi, giriş ve çıkışları ile okul bahçesinin her tarafının kameralarla izlendiği, güvenlik algısının çok yüksek ve tedirgin edici boyutlarda olduğu bir okul değildir. Güvenli okul, öğrenci, öğretmen ve diğer çalışanların kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissettikleri, öğrenme ve öğretme için en uygun ortamın olduğu, tedirginlik, korku ve gözdağının olmadığı, yüksek ölçekli güvenlik algısına ve prosedürlerine sahip, özgür ve güvenli bir ruhu, huzurlu ve mutlu bir atmosferi, birbirini seven ve değer veren, okuluna bağlılık hissiyle dolu, öğrenmeye ve öğretmeye odaklanmış öğrenci ve öğretmenleri, uyum ve uzlaşıyla oluşturulmuş kuralları, olası suç olgularına karşı önceden saptanmış plan ve projeleri bulunan, proaktif bir güvenlik algısının etkin ve yetkin olduğu, ailelerin çocuklarının dönüşünü gönül rahatlığıyla beklediği, sınıfları tebessüm eden, sosyal, sanatsal, sportif ve kültürel aktivitelerle renklendirilmiş bahçesi öğrencilerin sevinç çığlıklarıyla çınlayan, umut ve bilginin güneş gibi ısıttığı, gözlerinin içi gülümseyen okuldur.

23 GÜVENLİ OKUL PROJESİ 7 2- Okul Güvenliği Tanımlamaları OKUL GÜVENLİĞİ kavramı, öğrenci, öğretmen ve okul çalışanlarının okulda güven ve huzur içerisinde yaşamalarını kapsar. Bir okulu güvenli ya da güvensiz olarak tanımlamak zordur. Güvenli bir okul; metal detektörler, kamera ve tel örgülerle korunan, koridorlarında nöbet tutulan ve tüm olaylara özel güvenlik veya polis tarafından müdahale edilen okul mudur? Ya da, Güvenli okul; öğrenciler arasında birinin diğerine uyguladığı şiddeti yetişkin bireyler arasında affedilebilir bir durum olarak görülüp rapor edilmediği okul mudur? Tüm sosyal kavramlarda olduğu gibi okul güvenliği için de tek bir tanım yapmak güçtür. Okul güvenliğine ya da güvenli okula ilişkin çeşitli tanımlar yapılmıştır. Dönmez e (2001) göre okul güvenliği; öğrencilerin, öğretmenlerin ve diğer personelin kendilerini fiziksel, psikolojik ve duygusal bakımdan özgür hissetmeleridir. Güven (2002) okul güvenliğini, okulda öğrenme için uygun bir ortam yaratılması olarak tanımlar. Güvenli okul yaratmak, okulda kavgaların ve şiddetin ortadan kaldırılmasından daha öte bir şeydir [88]. Güvenli okul; öğrenci, öğretmen, yönetici,

24 8 GÜVENLİ OKUL yardımcı personel ve ziyaretçilerin olumlu etkileşimde bulunduğu, tavır ve tepkilerin tehdit edici tarzda olmadığı, olumlu ilişkilerin ve kişisel gelişimin önünün açık olduğu bir iklimin hâkim olduğu okuldur. Diğer bir ifadeyle öğrenci ve personelin okulun her yerinde barış ve güven içinde yaşadığı, bir grubun diğer öğrenci veya arkadaş grubundan daha üstün olmadığı, okuldaki tüm bireylerin birbirlerine saygılı davrandığı, okul iklimi içerisinde öğretmen, öğrenci, yönetici, personel ve ziyaretçilerin pozitif etkileşim içerisinde oldukları yer olarak kabul edilir[54]. Güvenli bir okul; okulun her yerinde, hafta sonu da dâhil korku, şiddet ve şüphenin olmadığı özgür çevredir [89]. Okul güvenliği; öğrenciler, çalışanlar ve diğer paydaşlar olan aile ve ziyaretçilerin okul çevresi ortamında güvende olmaları, kendilerini fiziksel, psikolojik ve sosyal bakımdan özgür hissetmeleridir. Okul güvenliği yalnızca okul ortamının güvenliği ile sınırlı değildir. Okul güvenliğinin kapsamı ve boyutları; çocuğun ya da diğer okul personelinin okula gitmek amacıyla evinden ayrılması anından başlayarak tekrar evine gelinceye kadarki tüm aşamaları içerir [55]. Okul güvenliğine ilişkin farklı tanımlamalar yapılıyor gibi görülse de tüm proaktif yaklaşımların odağında yarınların güvencesi öğrencileri geleceğe hazırlayan okul ortamında yer alan tüm elemanların ve eğiticilerin korku, şiddet ve tehlikenin olmadığı bir eğitim adasında mutlu ve huzurlu bir yaşam iklimine sahip olup olmadıkları olgusu vardır. Öğrenci, nefes aldığı okul atmosferinde öğrenmekten başka bir şeyi düşünmemeli ve eğitimini engelleyebilecek olgular ve algılardan uzak tutulmalıdır. Bunu gerçekleştirebilmek için fiziki ve teknolojik enstrümanlarla güçlendirilmiş, iç ve dış çevresiyle güven veren bir okul iklimi ve güvenli bir kampüs alanı yaratılmalıdır Bu öyle bir iklimdir ki, asla içinde şiddete, korkuya ve tedirginliğe yer yoktur. Okul yöneticileri ile okul personeli, öğretmenler, öğrenciler ve aileler arasındaki iletişim ve bağlar güçlüdür, okula bağlılığın yanında ortak bir duygu ve ortak bir akıl vardır. Okul, aile ve öğretmenler ile özel güvenlik veya kolluk güçleri arasındaki işbirliği ve iletişim en üst seviyede bulunmaktadır.

25 GÜVENLİ OKUL PROJESİ 9 3- Okul Güvenliği ile İlgili Teoriler YAPILAN ARAŞTIRMALARDA, okul güvenliği ile ilgili bakış açılarında ve yaklaşımlarda üç ana başlık önemli faktör olarak görülmektedir. Bu faktörler farklı araştırmacılara göre değişik ifadelerle sıralanmış ve yorumlanmıştır [56]. a) Kontrol Teorisi Bu Sosyal Kontrol Teorisine göre, güvenliği bireylerin toplumsal değer ve normlara bağlılık düzeyleri yönünden ele alınmaktadır. Bireylerin; okul, aile, din ve arkadaş gibi geleneksel kurumlara bağlılık düzeylerinin güçlü olması suçları engelleyici bir etki yaratmaktadır. Diğer yandan geleneksel kurumlara bağlılık düzeyinin zayıflığı durumunda da bireylerin suç işleme eğilimleri artmaktadır [90]. Kontrol teorisine göre, okullardaki şiddet olaylarının temelinde toplumsal ve kültürel etkililiğin zayıflığı yatmaktadır. Özellikle de toplumsal değerlerin aile ve okul gibi kurumlarca çocuklara yeterince aktarılamaması söz konusudur. Bu değerlerin çocuklara yeterince aktarılamaması okuldaki şiddet olaylarının en önemli nedenlerinden biridir. Kontrol teorisine göre güvenli okul ancak aşağıdaki koşulların sağlanmasıyla gerçekleşebilir [57]. 1. Geleneksel amaçlara bağlılık: Geleneksel davranış da kişilik özelliği, enerji, ve zaman yatırımını göz önünde bulundurma, 2. Diğer kimselerin haklarına bağlılık: Sosyalleşmiş diğer insanları, beklentilerini ve düşüncelerini önemseme,

26 10 GÜVENLİ OKUL 3. Toplumsal etkinliklere katılım: Suç teşkil eden etkinliklere karşı olarak geleneksel etkinliklerin içinde yer alma, 4. Toplumsal normlara inanma: Gençlerin geleneksel değerlere bağlı kalıp kalmadığında ahlaki değerlerin derecesi, Geleneksel değerlerden uzaklaşma durumunda bireylerin davranışlarını kontrol edecek araçlar olarak yasalar ve kişilerin bireysel tercihlerine ilişkin alternatif söz konusudur. Geleneksel değerlerce desteklenmemesi durumunda yasalar ve bireysel tercihler her zaman insanı istenene ya da olması gerekene yönlendirmeye ve ulaştırmaya yeterli olamamaktadır. Bu teoriye göre okul, toplumsal kontrolü sağlamaya yönelik en önemli araçtır. Yetenekleri açısından yetersiz olan öğrenci okulda başarısız olabilir ve bu başarısızlık da çocuğun okula karşı yabancılaşmasına neden olabilir. Bu yüzden okullarda öğrencilerin yeteneklerini ortaya çıkaracak etkinliklere önem verilmelidir. Her bir öğrencinin belli bir kapasiteye sahip olduğuna inanmak önemli bir başlangıçtır [21]. Kontrol teorisi, toplumda var olan sosyal bağların ve iletişim mekanizmalarının suçu önlemede önemli bir noktada bulunduğunu göstermektedir. Suçun temel nedeni, bireylerin yeterli düzeyde otokontrol geliştirememesidir [91]. Bireyin suça karışmasını engelleyici bir otokontrol sistemi geliştirmesi, aile ve okul gibi sosyal kontrol mekanizmalarının etkin işleyişine bağlıdır. Bu kurumlar ve çevresinde kurduğu ilişkiler ağı tarafından bireye verilen sorumluluk ve disiplini sağlayıcı kurallar bireyin otokontrol mekanizmasını oluşturan başlıca unsurlardır [22]. b) Okul İklimi Teorisi Okul iklimi teorisi, okulun sağlıklı ve açık bir iklime sahip olmasıyla okulun güvenliği arasında doğru bir ilişki olduğunu kabul eder. Okul ne kadar sağlıklı ve açık bir iklime sahipse o derece güvenli bir okuldur. Okulda olumsuz bir iklimin varlığı söz konusu ise, bu okulun güvenliği de o derecede zayıf olacaktır. Okul iklimi, okulun kültürü ve örgütsel yapısı, sosyal ve ekolojik çevresi gibi farklı özellikleri içeren bir kavramdır [92]. Kabul edilebilir öğrenci davranışlarını belirleyen en önemli unsur okul iklimidir [58]. Çocukların çeşitli suçlara ilişkin davranışlarının en önemli sebeple-

27 GÜVENLİ OKUL 11 ri, okulla ilgili olanlarıdır. Öğrencilerin düşük başarı performansları ve düşük başarı beklentileri suça ilişkin davranışların en önemli sebebidir [59]. Okulun yazılı olmayan inançları, değerleri ve davranışları vardır. Bu değerler ve davranışlar öğrenci, öğretmen ve yöneticiler arasındaki çeşitli etkileşim şekilleri ile oluşmaktadır. Okul iklimi, üyelerin davranışlarını etkileyen ve bir okulu diğer okullardan ayırt eden özellikler bütünüdür [60]. İklim, okulun hem fiziksel özelliklerini hem de okuldaki düzen, doyum ve verimlilik düzeyini kapsar. Okul iklimi, aynı zamanda okuldaki problemlerin çözümünde hangi yaklaşımların izlendiğini ve öğrencilerin, öğretmenlerin, diğer personelin ve toplumun birbirlerini nasıl etkilediğini de kapsar. Ayrıca iklim, öğrencinin okula bağlılık hissedip hissetmediğini ve okul kurallarının nasıl belirlendiğini, nasıl ifade edildiğini, nasıl anlaşıldığını ve uygulandığını da yansıtır [61]. Okul ikliminin öğrenci davranışları ve okul güvenliği üzerinde önemli bir etkisi olduğunu ifade etmektedir [62] Okul iklimini belirlemeye yarayan genel olarak kabul gören yedi gösterge şöyle listelenmiştir [93]: 1. Kuralları uygulama da tutarlık (conformity) 2. Sorumluluk alma 3. Standartlar 4. Ödüller 5. Örgütsel açıklık 6. Destek ve dostça ilişkiler 7. Liderlik Sağlıksız örgütsel iklimin özellikleri ise aşağıdaki gibi listelenmiştir [94]: 1. Düşük düzeyde yenilikler, 2. Yetersiz iş doyumu 3. Yabancılaşma, 4. Yaratıcılığın yokluğu, 5. İçinde bulunulan durumdan memnun olma ya da memnun görünme, daha iyiyi aramama,

28 12 GÜVENLİ OKUL 6. Birbirinin kopyası olan davranışların çokluğu, 7. Çalışanların kaygı düzeyinin yüksekliği. Bu teorik çerçeveye göre okulun ancak olumlu bir iklime sahip olma durumu güvenlik için gereklidir. Bir başka deyişle, okul iklimi olumsuz olan okullar güvenlikten yoksun ve sorunlu okullardır. Bu okul, okula bağlılığın, başarı ve mutluluğun olmadığı, şiddetin ve kötümserliğin egemen olduğu okullardır. Öğrencileri destekleyici norm ve değerlere sahip ve okulu oluşturan bireyler arasında birliktelik hissi yaratan okullar öğrencilerin davranışlarını düzene sokma ve diğer okul problemlerini çözmede daha etkili olmaktadırlar [96]. c) Sosyal ve toplumsal çözülme teorisi Toplumsal çözülme teorisine göre okul toplumun aynasıdır. Okulu içinde bulunduğu toplumdan farklı düşünmek uygun bir yaklaşım değildir. Eğer okulların daha güvenli yerler olmaları isteniyorsa, önce toplum ve aile güvenli olmalıdır. Çünkü okul güvenliği eşittir toplum güvenliği artı aile güvenliğidir [63]. Okul, içinde bulunduğu toplumdan ve ailelerden etkilenen sosyal bir ortamdır. Okuldaki suç ve şiddet olayları, okulun içinde bulunduğu çevrenin bir yansımasıdır [64]. Bu teoriye göre okul güvenliği, okulun içinde bulunduğu toplumun güvenliğinden bağımsız olarak ele alınamayacağı varsayımına dayanmaktadır. Okul, içinde bulunduğu toplumun bir parçasıdır. Toplumda görülen her türlü olumsuzluk, okulu da aynı şekilde etkileyecektir. Suç oranı yüksek olan bir toplumda, okuldaki suç oranı da aynı şekilde yüksek olacaktır. Okulun güvenli bir yer olabilmesi için toplumun ve ailenin güvenli bir yaşam ortamına sahip olması ön koşuldur. Öğrenci ancak zamanının çok küçük bir kısmını okulda geçirmektedir. Aile ve arkadaş çevresinden edinmiş olduğu yaşantılar ve deneyimler öğrencinin okuldaki yaşantısına etki edecektir. Bu nedenle okulun çevresindeki olaylar, önemli ölçüde okula yansıyacaktır. İşte toplumsal çözülme teorisi toplumda var olan aksaklıkların ya da çözülmelerin okula aynı şekilde yansıyacağı görüşünü temel alan bir teoridir. Sonuç olarak bu teoriye göre okulun güvenliği, okulun içinde yer aldığı toplumun (community) güvenliğinden bağımsız olarak ele alınamayacaktır.

29 GÜVENLİ OKUL PROJESİ Okul Güvenliğini Olumsuz Etkileyen Faktörler OKUL GÜVENLİĞİNİ etkileyen faktörler mekân yönünden incelendiğinde; okul dışı ve okul içi faktörler olarak nitelendirilebilir. Bireyin şiddet ve suç işleme davranışlarında bulunma riskini arttırarak okul güvenliği için sorun oluşturabilirler. Genetik eğilimler, sosyal ve zihinsel beceriler gibi bireysel özellikler bireyin yaşantısında etkili olabilmektedir.[65] Bu faktörler, birey, aile ve akran grubundan, okuldan veya toplumdan kaynaklanabilir. Çok kapsamlı bir yapı ve sosyal bir sorun olan okul güvenliği kavramı bu faktörlerden olumsuz olarak etkilenmektedir. a) Okul İçi Faktörler Okuldaki bireylerin güvenliğini tehdit eden ve okulun fiziksel, psikolojik ve sosyal ortamından kaynaklanan faktörlerdir.fiziksel faktörler binaların düzen, kullanım ve tasarımını kapsarken sosyal faktörler öğrencilerin okulun sosyal ortamındaki ilişki bağlarını ve diğer grupları algılayış biçimlerini içermektedir. Kültürel faktörler ise öğrencilerin neleri nerede, nasıl öğreneceklerine dair seçimlerini etkileyen beklentileri ve değerleri kapsamaktadır [15]. 1. Fiziksel Faktörler: Binanın düzenini, kullanımını ve tasarımını kapsayan fiziksel etkenler okuldaki bireylerin kararlarını ve davranışlarını olumlu veya olumsuz olarak etkileyebilmektedir [14]. Okul binasının inşa edileceği

30 14 GÜVENLİ OKUL yerler belirlenirken sağlık, eğitim-öğretim ve ulaşım yönünden öğrencilerin kolaylıkla gidip gelmelerine olanak sağlayan bölgelerin seçilmesi, öğrenci davranışlarını olumlu olarak etkileyecektir. Öğrenciler ve okul çalışanları gereksinimlerini rahatlıkla karşılayabilecekleri ortam ve imkanlar bulacaklardır. 2. Psikolojik Faktörler (Okul İklimi): Okulun güvenli ve huzurlu ortamı öğrencilerin kendilerini daha iyi hissetmelerine ve derslerine odaklanmalarına olanak sağlar. Öğrenciler zamanlarının büyük bir bölümünü okulda geçirdiklerinden, duygusal açıdan güvende olduklarını hissetmedikleri taktirde bu durum davranışlarını, akademik başarılarını ve eğitimlerini olumsuz yönde etkileyerek gelişimlerine zarar verir. Okullardaki öğrenme ortamı, eğitimin sekteye uğramaması için fiziksel ve psikolojik açıdan güvenli olmalıdır [95]. Okula gelen kişilerin okul ve çevresinde gördükleri ya da yaşadıkları olaylar veya durumlar okula ilişkin düşüncelerini etkiler ve okulun iklimine dair bireysel algılarını oluşturur. Okul iklimi, dışarıdan okulun genel havasının nasıl görüldüğü ile ilgilidir. Okulların iklimsel değer ve görünüşleri diğer okullardan ayırt edilmesini sağlayan yönleridir. Öğrenci ve personelin okula bağlılıkları ve duyguları okul güvenliğini etkileyen iklimsel özelliklerden birisidir. Kendini okulun bir bireyi olarak gören ve okula bağlılığı güçlü olan öğrenciler, bağlılığı az olan öğrencilere göre, daha az suça karıştıkları görülmektedir [27]. 3. Sosyal Etkenler (Okul Kültürü): Öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler ve diğer okul çalışanları arasındaki ilişkileri belirleyen inançlar, değerler ve tutumları kapsar. Okul kültürü; iletişim modellerini, uygun davranışlara ilişkin normları, rol ilişkilerini ve algılarını, etkileşim ve uyum gösterme örüntülerini, ödülleri ve yaptırımları da içeren birçok konuyu içine alır [28]. b) Okul Dışı Faktörler Okul güvenliğini olumlu veya olumsuz etkileyen faktörlerden birisidir. Okul ortamında yaşayan bireylerin güvenliğini tehdit eden ve güvenli okul iklimi için risk ve tehlike oluşturan, daha çok birey, akran grubu, aile ve toplumdan kaynaklanan faktörlerdir [66]. a) Bireyden/Akran Grubundan Kaynaklanan Faktörler: Bir çocuğun gelişim döneminde olumlu ya da olumsuz sosyal ve çevresel etkilere uğraya-

31 GÜVENLİ OKUL 15 bileceği sosyal, biyolojik ve psikolojik özellikleri vardır [97]. Yaşadığı çevrede farklı sosyal yaşantılarla karşılaştığında etkilenerek şiddet davranışlarında bulunma risk ve eğilimi artar. Özellikle çete gibi anti-sosyal grupların ya da medyada yer alan şiddet olaylarının etkisinde kalan çocukların şiddet davranışlarında bulunma eğilimi artabilmektedir [98]. b) Ailevi Faktörler: Birey toplum ilişkilerinde bireyin eğilim ya da engellenmeleri uzun yaşam süreçlerinin bir ürünüdür. Bu yönüyle suçluluğun nedenlerini bireyin önceki yaşam deneyimlerinde aramak gerekir [99]. Öğrencilerin okul güvenliğini olumsuz etkileyen şiddet ve suç davranışlarında bulunmalarında bazı ailevi faktörler etkili olmaktadır [100]. Anne ve babaları ayrı yaşayan ailelerin çocukları, birlikte yaşayan gençlere göre daha saldırgan, anti-sosyal ve şiddet davranışlarında bulundukları görülmektedir [101]. Anti-sosyal ya da şiddet eğilimi bulunan ailelerin etkisinde kalan çocuklar şiddeti normal bir davranış olarak görebilmekte veya çocuğa davranışları konusuna açık ve dengeli kurallar koyamayan tutarsız ya da aşırı disiplin uygulayan ailelerde çocuklarda şiddet davranışı oluşma riski çoğalmaktadır [102]. c) Toplumsal Faktörler: Okul içinde yaşadığı toplumdan fazlasıyla etkilenmektedir. Toplumsal yaşamın çeşitliliği ve toplumsal kurumların birbiriyle yoğun etkileşimi nedeniyle suça neden olan farklı toplumsal etkenlerin öne çıktığı bilinmektedir [108]. Çocuğun toplum ile bağının zayıf olması ya da kesilmesi durumunda suç davranışları gerçekleşebilmektedir [109].

32

33 GÜVENLİ OKUL PROJESİ Okul Güvenliğini Etkileyen Sorunlar OKULLARIN KARŞI KARŞIYA olduğu en önemli problemlerin başında öğrencilerin okulda dışlanmışlık algısına sahip olmaları, öğrencilerin okul yönetiminde yeterli düzeyde söz sahibi olamamaları, öğretmen ve öğrencilerin değişik zorba davranışlara maruz kalmaları yer almaktadır [103]. Okul güvenliği kavramı farklı sorunları içerisinde taşımakta ve okullarda yönetici, öğretmen ve diğer çalışanların güvenliğini olumsuz etkileyen birçok olay yaşanmaktadır. Özellikle okulu oluşturan bireylerin fiziksel, psikolojik ve sosyal güvenliği için risk oluşturan şiddet olayları, yangın ve deprem veya doğal afetlerdeki kriz durumları gibi olaylar yaşanmaktadır. Dünya genelinde 1960 yılından bu yana şehir okullarında meydana gelen ve saldırganlık içeren suçlar %100, öğretmenlere yönelik saldırılar %7100, narkotik içerikli suçlar % 1000, hırsızlık v.b. suçlar ise %306 oranında artış göstermiştir. Özellikle 1990 yılından sonra Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere bazı Avrupa Birliği Ülkelerindeki okullarda şiddet eylemleri, okul baskınları ve intihar vakaları giderek daha sık görülmeye başlanmıştır [104]. Bu durum günümüzde okul güvenliğinin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Okul güvenliği, hem okul içi hem de okul dışı çevrenin değiştirilmesine yönelik düzenlemenin yapılmasını, saldırganlık ve benzeri istenmeyen öğrenci

34 18 GÜVENLİ OKUL davranışlarını azaltmaya yönelik önlemlerin alınmasını ve okul programlarının etkili, sosyal ve birey odaklı hale getirilmesini amaçlar. Bu amaçların gerçekleştirilebilmesi ise yönetimin ve toplumun desteğinin sağlanması ile mümkündür [105]. Okul güvenliği, öğretmenlerin ve öğrencilerin sahip oldukları hakları bilmek ve onları korumaya çalışmakla birlikte, sadece çevresel düzenlemeler oluşturmak ile sınırlı değildir, aynı zamanda okul personeli, öğrenciler ve ailelere yönelik okula karşı güçlü bir bağlılık oluşturmak için okulu pozitif anlamda geliştirme sürecini de kapsamaktadır [106]. Okul güvenliğinin temel amaçları genel olarak şu şekilde sıralamaktadır [29]. - Öğrencilerin psikolojik sağlığına önem vermek, - Öğrencilerin ve öğretmenlerin kendilerini güvenli bir ortamda olduklarını hissettirmek, - Öğrencilerin ve öğretmenlerin okul ortamından zevk almalarını sağlamak, - Okul üyelerini motive etmek, - Öğrencileri geleceğe yönelik başarıya odaklamak. Bu ideallerin gerçekleştirilebilmesi için okulların, sosyal destek uzmanlarına, sivil toplum örgütleri ile işbirliğine, ekonomik desteğe, sosyal ve spor amaçlı faaliyetler için zengin altyapı tesislerine ihtiyaçları vardır. Okul güvenliği sadece okul içerisindeki faktörleri değil aynı zamanda sürekli etkileşim içerisinde olduğu toplumsal faktörleri de kapsamaktadır. Okul güvenliğinin dört temel özelliği şunlardır [107]: - Okul ve çevresinin güvenliği (bina güvenliği, bahçe ve çevre güvenliği ve alt yapısal ihtiyaçlar) - Öğrenci güvenliği (başarıya odaklanmak, planlı yaşamak, öz denetime sahip olmak ve pozitif değerlere sahip olmak) - Aile güvenliği (aile içi güven, aile içi şiddetin önlenmesi, ebeveyn eğitimi) - Toplum güvenliği (medya ve eğitim, okul-çevre işbirliği, okulların toplum tarafından desteklenmesi) [67]. Okul güvenliğini etkileyen faktörler şunlardır;

35 GÜVENLİ OKUL 19 1) Şiddet: Güvenli okul oluşumunu negatif olarak etkileyen faktörlerin başında şiddet olgusunun varlığı gelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü şiddeti, fiziksel zorlama ya da gücün niyet dâhilinde bir şahsa veya gruba yönelik olarak uygulanışı olarak tanımlanmıştır. Raporda şiddetin büyük ölçüde yaralama, ölüm, psikolojik etki, yetersiz gelişim ve yoksunluk gibi sonuçlar doğurma etkisi olduğuna işaret edilmektedir [110]. Şiddetin sözlük anlamı sertlik, katı ve kaba davranış, bedenen zor uygulama, bedensel zedelemeye neden olma, kişisel özgürlüğü zorlayıcı yollarla kısıtlama, haşimlik, rahatça gelişim sağlamasını ya da tamamlanmasını engellemek üzere bazı doğal süreçlere, alışkanlıklara yersiz kısıtlamalar getirme yönündeki davranışlara değinilmektedir. Şiddeti yalnızca fiziksel zarar ile açıklamak yeterli değildir. Şiddetin yol açtığı zarar kişisel ya da toplumsal olabilir. Psikolojik anlamda bireyde ya da toplumsal boyutta etkileri farklı sürelerde olabileceği gibi zaman içinde kalıcı etkileri de ortaya çıkabilir. Şiddet biçimleri gözden geçirildiğinde fiziksel, duygusal-psikolojik, sözel, cinsel, ekonomik ve daha birçok davranış şekli karşımıza çıkabilmektedir. Ülkemizde genel olarak şiddet, bireylerin birbirlerine fiziksel olarak zarar vermesi şeklinde algılanmaktadır. Okullardaki şiddete; fiziksel şiddet, sözlü-duygusal-psikolojik şiddet, cinsel şiddet ve ekonomik şiddet gibi farklı tanımlar da yapılmaktadır. Şiddet türlerini, meydana geliş ve uygulanış şekil ve yöntemlerine göre farklı kategorilerde incelemek mümkündür. Diğer bir tanımlama ile şiddet denilince; fiziksel gücün ve erkin, tehdit niteliğinde veya fiili olarak yaralanma, ölüm, psikolojik zarar, gelişme bozukluğu veya yoksunluğu gibi sonuçlara yol açan veya böyle sonuçlar vermesi muhtemel biçimlerde kasıtlı kullanımı olarak anlaşılmaktadır. Şiddet, okullarda ve eğitim ortamlarında daha çok; sınıflar, koridorlar, okul çevresi ile okul bahçesinde, ya da oyun alanları ve okul servislerinde meydana gelebilir. Hızlı sosyal değişim ekonomik eşitsizlik, cinsiyet eşitsizlik ve eşitsizliği arttıran politikalar, yoksulluk, şiddeti destekleyen kültürel normlar, kesici, delici alet ve silahlara sahip olma kolaylığı gibi sosyal yapı ve olgular riski artırmaktadır.

36 20 GÜVENLİ OKUL 2) Zorbalık (Bullying): Okullarda yaygın olarak karşılaşılan ve özellikle güçsüz öğrencilere, kendilerinden daha güçlü kişi ya da kişilerce veya diğer öğrenciler tarafından uygulanan zorbalık, çoğu zaman etkisiz görülen fakat çözüm gerektiren bir şiddet türüdür. Zorbalık davranışı, birini küçümsemek için başvurulan sürekli fiziksel psikolojik sosyal sözlü veya duygusal metotlardır. Zorbalık kişiye kendini kızgın kırılmış veya aşağılanmış hissettirecek davranışları kapsayan herhangi bir hareket olarak tanımlanmaktadır [111]. Zorbalık, gücün defalarca bilerek ve sistematik olarak kötüye kullanılması ve başkalarına zarar vermesidir. Bireysel ya da gruplar halinde gerçekleştirilebilir. Diğer bir yorumla zorbalık, bir ya da birkaç öğrencinin kendilerinden daha güçsüz gördükleri öğrencilere karşı güç kullanarak sürekli rahatsız etmeleri olarak tanımlanabilir. Zorbalık itme, dövme, kesici veya ateşli silahlar kullanarak korkutma gibi bedensel saldırı, tehdit, alay, küçük düşürme gibi sözel, gruptan dışlama, ayrımcılık, aşağılama, gibi duygusal ve sarkıntılık, elle taciz, cinsellik içeren yazı yazılması veya resimlerin çizilmesi gibi cinsel içerikli olabilmektedir. Zorbalığa maruz kalan ve bununla mücadele etmek zorunda kalan öğrencilerin psikolojileri negatif etkilenmekte, bu da öğrencilerin güvenlik algısını olumsuz etkileyen bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır [112]. Çeşitli ülkelerde yapılan çalışmalarda zorbalığın en sık oyun alanlarında, daha sonra koridor ve sınıflarda uygulandığı görülmüştür. Ülkemizde ise zorbalık olaylarının daha çok okul bahçesinde olduğu belirtilmiştir [113]. Zorbalık, birçok faktörün birleşmesi ile oluşan karmaşık bir durum olduğundan çözümünün ancak okul yöneticileri, okul rehberlik servisi, öğretmenler, okul hemşiresi ve gerektiğinde hekimden oluşan çok disiplinli bir ekibin koordineli çalışması ile mümkün olacağı değerlendirilmektedir [114]. Sık sık zorbalığa maruz kalan öğrencilerin, ileriki yıllarda okulu bırakma, okuldan kaçma, suç işleme ve depresyona girme olasılıklarının daha yüksek olduğu görülmektedir [30]. İlköğretim okullarında yapılan bir araştırmada her üç öğrenciden birinin düzenli olarak zorbalığa uğradığını ortaya koymuştur [117]. Yapılan bu araştırmada zorba grupta erkek öğrencilerin oranının kızlardan anlamlı bir biçimde yüksek bulunduğu, kurban grupta ise kızların oranının yüksek olduğu, öğrencilerin en fazla sözel zorbalığa uğradığı, bunu fiziksel ve dolaylı zorbalığın