SULANAN SUSAMDA (Sesamum indicum L.) BULUNAN YABANCI OTLAR İLE BUNLARIN OLUŞTURDUKLARI YAŞ VE KURU AĞIRLIKLARININ BELİRLENMESİ

Transkript

1 HR.Ü.Z.F. Dergisi 2005, 9 (1):31-35 J. Agric. Fac. HR.U.2005, 9 (1):31-35 SULANAN SUSAMDA (Sesamum indicum L.) BULUNAN YABANCI OTLAR İLE BUNLARIN OLUŞTURDUKLARI YAŞ VE KURU AĞIRLIKLARININ BELİRLENMESİ Bekir BÜKÜN * Erkan BOYDAK Engin YÜCEL Mehmet DEME Geliş Tarihi:23/02/2004 ÖZET Bu çalışmada, Şanlıurfa koşullarında sulanan susam yetiştiriciliğinde bulanan yabancı türleri ve bu türlerin oluşturdukları yaş ve kuru ağırlıklar belirlenmiştir. Çalışma 2004 yılında, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında yürütülmüştür. Yabancı ot türlerinin yüzde kaplama alanları ve metrekaredeki yoğunlukları saptanmıştır. Ayrıca bu yabancı otların yaş ve kuru ağırlıkları hesaplanarak oluşturdukları biyomasları belirlenmiştir. Araştırma sonuçları, sulama yapılan susam alanında, A. albus, A. retroflexus, C. arvensis, C. dactylon, G. glabra, P. farcta, S. halepense, T. terrestris ve X. strumarium yabancı ot türlerinin sorun olduğunu göstermiştir. Ayrıca bunlar içerisinde X. strumarium en yüksek yaş ve kuru madde oluşturan yabancı ot olmuştur. Yabancı otlanmadan dolayı susam verimi %65.6 lık bir verim kaybı ile sadece 43.7 kg da -1 olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Susam, Yabancı ot, Yaş ve kuru ağırlık, Sulama DETERMINATION of WEEDS and THEIR BIOMASS in IRRIGATED SESAME (Sesamum indicum L.) ABSTRACT The effects of irrigation on weed species composition and their biomass formation were investigated in this study. The study was conducted in Harran University Agricultural experimental areas in The coverage areas of weeds were also determined. Additionally, fresh and dry weights of weeds were determined. Based on the results, A. albus, A. retroflexus, C. arvensis, C. dactylon, G. glabra, P. farcta, S. halepense, T. terrestris and X. strumarium were determined most prevalent weed species. Also it was determined that, X. strumarium was produced highest fresh and dry weights. Yield reduction due to weed interference was 65.6% compare to control treatment and, actual yield was recorded as 43.7 kg da -1. Key Words: Sesame, Weeds, Fresh and Dry Weights, Irrigation GİRİŞ Susam genellikle dik formda büyüyen tek yıllık bir bitkidir. Bitki boyu çeşide bağlı olarak değişmekle beraber genellikle cm arasında olabilmektedir. İnsan beslenmesinde bitkisel yağlar önemli bir yere sahip olduğundan, susam büyük bir önem taşımaktadır. Dünya bitkisel yağ üretiminde önemli bir yeri olan susam, üretimin yoğun olarak yapıldığı Asya ülkelerinde (Hindistan, Çin, Afganistan, Pakistan, Bangladeş, Endonezya ve Srilanka) geniş oranda bitkisel yağ (%77.6) olarak değerlendirilmekte, diğer kısmı ise pastacılıkta (%20.1) ve tohumluk olarak (%2.3) tüketilmektedir (Tan, 2004). Bunun yanında sanayide sabun, boya gibi bir çok alanda da kullanılmaktadır (Boydak ve Kavak, 2002). Susam sıcağı seven bir bitki olup, yaklaşık günlük gelişme devresine ihtiyaç duymaktadır. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Şanlıurfa Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Şanlıurfa * Sorumlu Yazar. bbukun@harran.edu.tr

2 Gelişme esnasında aylık sıcaklık ortalamasının 20 C nin altına düşmemesi ve çimlenmesi için toprak sıcaklığının en az C olması gerekmektedir (Tan, 2004). Güneydoğu Anadolu bölgesi başta olmak üzere, Akdeniz ve Ege bölgelerinde tarımı yapılmakta olan susam, gelişme süresinin kısalığı, birim fiyatının yüksekliği, üretim girdilerinin fazla olmaması ve her kültür bitkisi ile ekim nöbetine girmesi nedeni ile ana ürün tarımında olduğu kadar, ikinci ürün tarımında da yer alabilmektedir (İşler ve ark, 1996). Susam, su isteği çok fazla olmayan bir bitkidir. Ancak, yetiştirme süresince yapılacak düzenli sulamanın verimi arttıracağı bilinmektedir. Sulama yabancı otlanma sorununu da beraberinde getirecektir. Susam ilk büyüme döneminde yavaş geliştiği için yabancı otlar tarafından baskı altına alınmakta ve rekabette zayıf düşmektedir. Jain ve ark. (1985), Joshi (1985), Sharma (1985) ve Upadhyay (1985) susamın ilk gelişme döneminin yavaş olduğunu ve bu yüzden yabancı ot baskısının bu dönemde önemli verim kayıplarına yol açacağını vurgulamaktadırlar. Susam bitkisi cm oluncaya kadar, yabancı otlara karşı herhangi bir kültürel mücadele yapılamamaktadır. Ancak, çiçeklenme ile birlikte hızlı bir büyüme görüldüğünden, el çapası veya traktör çapası ile çapalama imkanı olmaktadır. Her sulamadan sonra, özellikle suyu seven yabancı otlar hızla gelişeceğinden, verim kaybını en aza indirmek için mutlak surette mücadele edilmesi gerekmektedir. Yabancı otların rekabet güçleri onların oluşturdukları biomassları ile ilişkilidir. Çok fazla biomass oluşturan yabancı otların daha rekabetçi oldukları bilinmektedir. Bennet (1993), ekimden 42 gün sonra yabancı otların, oluşturdukları biomass ın yaklaşık 1.3 katı kadar olduğunu bildirmektedir. Bu çalışmada sulamanın yabancı otların tür ve yaş-kuru ağırlıklarına olan etkileri incelenmiştir. Daha önce yabancı ot-verim ilişkisinin incelendiği çok az sayıda çalışma bulunmasına karşın bu çalışma, yapıldığı bölgede sulamanın yabancı ot tür zenginliği ve yaş-kuru ağırlığına olan etkisinin incelendiği ilk çalışma olacaktır. Bu nedenle, bundan sonraki çalışmalara kaynak veriler oluşturacaktır. MATERYAL ve METOT Araştırma 2004 yılında, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanında bölgenin yerel popülasyonundan oluşan susam çeşidi ile yürütülmüştür. Denemeler 3 tekerrürlü ve tesadüf blokları deneme desenine göre kurulmuştur. Deneme alanındaki toprak yapısının bünyesi killi yapıda olup, ph sı 7.6 civarında bulunmuştur.yarayışlı fosfor 14.2 kg da -1 (K 2 PO 4 ) civarında saptanmıştır. Denemede, parseller 6 m sıra uzunluğu ve 70 cm sıra arası mesafeden oluşturulmuştur. Her parsel 6 sıra ve sıra üzeri 20 cm olacak şekilde planlanmıştır. Belirlenen parsellerde susam verimi parsellerin orta kısmındaki sıraların 3 m lik kısımdaki bitkilerin hasat edilmesi sonucu belirlenmiştir. Oluşturulan bu parsellere, ekimden sonra gerek bitkilerin çıkışını sağlamak ve gerekse sulama amacıyla yağmurlama sulama sistemi kurulmuştur. Daha sonra bitkiler her hafta sulanmıştır. Susam ekimi esnasında sıralar el markörü ile açılmış ve bu açılan sıralara el ile ekim yapılmıştır. Ekim 15 Haziran 2004 te yapılmış ve bitkiler 22 Haziran 2004 te çıkış yapmıştır. Ekim kuruya yapıldığından ekimden hemen sonra kurulan yağmurlama sulama ile toprak tavı sağlanmış ve böylece susamın çimlenmesi sağlanmıştır. Ekimle birlikte dekara 6 kg saf fosfor gelecek şekilde TSP (triple süper fosfat, % P 2 O 5 ) gübresi verilmiştir. Üst gübreleme olarak, çıkıştan sonra 5 kg saf azot ve çiçeklenme başlangıcında 5 kg saf azot olacak şekilde toplam 10 kg saf azota tekabül eden üre formunda gübre uygulanmıştır. Susamda ilk aylık dönem yabancı ot rekabeti açısından kritik periyodu oluşturduğundan bu dönemdeki yabancı ot baskısı ürün açısından büyük önem arz etmektedir (Gurnah, 1974; Singh ve ark., 1992; Balyan, 1993; Grichar ve ark., 2001). Bu amaçla bu süre içerisindeki yabancı ot biyomas oluşumunu saptamak amacıyla susamın çıkışından 45 gün sonra deneme parsellerinde görsel olarak her yabancı ot türünün yüzde kaplama alanı (% KA) belirlenmiş ve daha sonra parsel içerisinde iki adet 1 m 2 lik çerçeve içerisindeki alanda bulunan yabancı ot türleri kaydedilmiş, elde edilen veriler, bir metrakare alan hesabına çevirilmiştir. Çerçeve içerisine giren yabancı otlar daha sonra toprak yüzeyi seviyesinde kesilerek laboratuara getirilmiş ve burada hassas terazide tartılarak yaş ağırlıkları saptanmıştır. Daha sonra kurutma dolabında 70 C de sabit nem içeriği sağlanıncaya kadar kurutularak bu yabancı otların oluşturdukları kuru madde oranları saptanmıştır. Yabancı otların verime olan etkisini saptamak amacıyla, oluşturulan parsellerin orta kısmındaki 0.7 m x 3 m alanında bulunan susam bitkileri hasat edilmiş ve verim belirlenmiştir. Bitkiler parsellerden elle sökülmüş ve yere serilen naylonlar üzerinde ters çevrilerek kümeler halinde 2 hafta boyunca güneşte 32

3 kurutulmuştur. Kuruyan susam bitkileri elle çırpılarak tohumları naylon üzerine dökülmüş ve bu tohumlar içerisindeki istenmeyen, saman, toprak ve bitki parçalarından ayrıştırmak için elenmiştir. Bu tohumlar laboratuvara getirilerek hassas terazide tartılmıştır. Tartım sonucunda elde edilen verim, dekara verim (kg) olarak hesaplanmıştır. Yabancı otlu ve kontrol parsellerindeki verimler SPSS (SPSS, 1999) istatistik paket programı ile ANOVA testine tabi tulmuş, uygulama ile kontrol arasındaki fark p=0.01 seviyesinde test edilmiştir. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Çalışmada yağmurlama sulamanın yabancı ot türlerine, yüzde kaplama alanlarına, metrekaredeki bitki yoğunluğuna etkisi ile bu yabancı otların oluşturdukları yaş ve kuru ağırlıklarına olan etkisi Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1 de görüldüğü gibi araştırmanın yapıldığı alanda en önemli yabancı ot türleri; A. retroflexus, C. dactylon, S. halepense, T. terrestris ve X. strumarium olarak belirlenmiştir. Araştırmada en çok sorun olan ve gerek yüzde kaplama alanları ve gerekse yoğunluk açısından X. strumarium ilk sırada yer almaktadır (Çizelge 1). X. strumarium sulanan diğer bir çok kültür bitkisinde de sorun olabilmektedir. Royal ve ark. (1997) X. strumarium un en rekabetçi yabancı otlardan biri olarak, pamuk, soya ve yer fıstığında büyük oranda sorun oluşturduğunu bildirmektedir. Lee ve Owen (2003) X. strumarium un soyadan daha rekabetçi olduğunu ve soya çimlendikten sonra bile büyümeye devam edebileceğini belirtmektedirler. X. strumarium su, ışık ve bitki besin elementi açısından kültür bitkisiyle güçlü bir rekabete girmektedir. Ayrıca 150 cm ye kadar büyüyebilmekte ve yaklaşık 2.9 m derinlikte kök oluşturabilmektedir (Bloomberg ve ark., 1982). Boydak ve Kavak (2002) ın susamda yaptıkları çalışmada, susam bitkisinin yağmurlama sulama yapılan parsellerde sorun olan yabancı otlar arasında X. strumarium un da bulunduğunu ve önemli bir yabancı ot olduğunu vurgulamaktadırlar. Dudley ve ark. (2000) diğer bir çok yıllık yabancı ot gibi, güçlü bir rekabetçi olan X. strumarium un susamda çok büyük verim kayıplarına yol açtığını belirtmektedirler. Yapılan bu çalışmada X. strumarium un susam bitkisinin çıkışından yaklaşık 45 gün sonra bitki başına 48.5 g yaş ve 8.8 g kuru madde oluşturduğu belirlenmiştir. Royal ve ark. (1997) Florida da yer fıstığında çıkıştan 20 hafta sonra kg ha -1 kuru madde oluşturabildiğini belirtmektedirler. Diğer bitkilerde olduğu gibi yabancı otların oluşturdukları biyomas, toprak, tarımsal faaliyetler ve bölge iklimi sonucu değişebilmektedir. Çalışmada yüzde kaplama alanı açı-sından ikinci sırada yer alan yabancı ot türü ise S. halepense dir (% 2.53). Bu yabancı ot bilindiği üzere suyu seven ve nemli alanlarda hızla büyüyüp, kültür bitkisiyle güçlü bir şekilde rekabet eden bir türdür. S. halepense Dünya da en önemli 10 yabancı ot arasında yer almakta ve uzak yerlere tohum ile yakın yerlere ise hem tohum hem de rizomlarla yayıla-bilmektedir (McWhorter, 1978). Çalışmada S.halepense nin bitki başına 12.3 g yaş ve 3.83 g kuru madde oluşturduğu ve m 2 de bitki sapı oluşturduğu saptanmıştır. Burada bitki sapı olarak verilişinin nedeni Graminae (Poaceae) familyasındaki yabancı otların bitki başına oluşturdukları sap olarak değerlendirilmesinden dolayıdır. Elde edilen sonuçlara göre saptanan Çizelge 1. Sulanan susamda saptanan yabancı ot türleri ve bunların yüzde kaplama alanı, oluşturdukları yaş ve kuru ağırlıkları ile metrekaredeki yoğunlukları %KA Yaş Ağırlık Kuru Ağırlık Yoğunluk Yabancı Ot Türü (g/bitki) (g/bitki) (m 2 /adet) Amaranthus albus L Amaranthus retroflexus L Convolvulus arvensis L Cynodon dactylon (L.) Pers Glycrrhiza glabra L Prosopis fracta (Banks and sol.) Mac Sorghum halepense (L.) Pers Tribulus terrestris L Xanthium strumarium L TOPLAM

4 yabancı otlar açısından üçüncü sırada yer alan yabancı ot türü % 1.67 lik bir kaplama alanına sahip olan A. retroflexus gelmektedir. Bu yabancı ot türü de kısa sürede büyüyebilmesi ve çok fazla sayıda tohum oluşturması açısından önemli bir yabancı ot türü olup, yüksek rekabet gücünden dolayı da üründe büyük kayıplara neden olabilmektedir. A. retroflexus bitki başına g yaş ağırlık, 5.72 g kuru madde oluşturabilmiştir. Yine sonuçlar, T. terrestris in A. retroflexus tan sonra geldiğini ve % 1.33 lük bir yüzde kaplama alanı, bitki başına 6.27 g lık yaş ağırlık ve 3.57 g kuru ağırlık oluşturabildiğini göstermiştir. A. albus % 1.17 lik bir kaplama alanına, 5.78 g/bitki yaş ağırlık ve 3.03 g kuru madde oluşturmuştur. Çalışmada saptanan diğer önemli bir yabancı ot türü de C. dactylon olmuştur. Kaplama alanı olarak % 1.17 olmasına karşın, bulunduğu lokal alanda 8.17 m 2 / bitkilik bir yoğunluğa sahip olduğu belirlenmiştir. Bu yabancı ot türü bulunduğu alanlarda hızlı bir yayılma gücüne sahip olup, kültür bitkisi ile de güçlü bir rekabete girebilmektedir. Saptanan diğer bir yabancı ot türü ise C. arvensis tir. Bu yabancı ot bulunduğu yerde çok fazla yayılması ve kültür bitkisinin gelişimini büyük oranda etkilemesi ile bilinmektedir. C. arvensis 0.83 lük bir yüzde kaplama alanı, 2.03 g/bitki yaş ve 0.87 g/bitki kuru madde oluşturmuştur. Son olarak saptanan diğer iki yabancı ot tür ise G. glabra ve P. farcta olmuştur. Bu iki yabancı ot türü de sulanan alanlardan ziyade kurak veya tarıma yeni açılan bölgelerde görülebilmektedirler. Ayrıca bunlar güçlü bir kök ve kök sürgünü yapısına sahip oldukları için kültür bitkileriyle üstün bir rekabet gücüne sahip olabilmektedirler. Sonuç olarak, susam bitkisi ilk gelişme dönemlerinde yavaş büyüdüğünden, bu dönemdeki rekabet gücü iyi olan ve büyük habitus oluşturabilen, dolayısıyla yüksek biomass a sahip yabancı otlar erkenden gelişip kültür bitkisini baskı altına alabilmektedirler (Jain ve ark. 1985; Joshi, 1985; Sharma 1985; Dudley ve ark. 2000; Grichar ve ark. 2001). Susam bitkisinde, bu erken rekabetten dolayı hem bitki büyümesinde yavaşlamaya, hem de üründe önemli derecede verim kayıplarına yol açmaktadır. Eagleton ve ark. (1987) ekimden 48 gün sonra yabancı otların susamdan sekiz kat daha fazla biomass oluşturduklarını belirtmişlerdir. Çalışmada önemli belirtmektedirler. Çalışmada elde edilen bulgular bunu desteklemektedir. yabancı ot türlerinin oluşturdukları yaş ve kuru ağırlıkları belirlenerek buna bağlı üründe oluşabilecek verim kayıpları belirlenmiştir. Erken dönemde özellikle yüksek biyomas oluşturan yabancı otların rekabetinin fazla olmasından dolayı mücadelenin hemen yapılmasının zorunlu olduğu, aksi takdirde önemli derecelere varacak verim kayıplarının olacağı, yabancı otların oluşturdukları biyomas ile orantılı olarak tahmin edilebilmektedir. Ayrıca, yabancı otların yaş ve kuru ağırlıkların belirlenmesi, mücadele zamanlarının saptanmasında da yardımcı olabilecektir. Susamla ilgili yapılan bir çok çalışmada yabancı otlarla mücadelede kritik periyodun ekimden sonraki ilk 50 gün olduğu belirlenmiştir (Gurnah, 1974; Singh ve ark., 1992; Balyan, 1993; Grichar ve ark., 2001). Çalışmada yabancı otların susam verimine olan etkisi belirlemek amacıyla yapılan incelemelerde kontrol parselleri, yani sürekli yabancı ot kontrolü yapılan parsellerdeki susam verimleri 127 kg da -1 ve otlu parsellerin verimi ise yabancı otlanmadan dolayı % 65.6 lık bir verim kaybı ile sadece 43.7 kg da -1 olarak belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde, yabancı otlanmanın verim üzerindeki etkisi önemli bulunmuştur (p<0.01). Çalışmada elde edilen bulgular daha önce yapılan çalışmalara uygunluk göstermektedir. Dudley ve ark. (2000) orta yoğunluktaki bir yabancı otlanmanın dahi verimde % 20 ile % 60 lık bir verim kaybına yol açabileceğini belirtmektedirler. Çalışmada sulama yapılan susamda, özellikle A. albus, A. retroflexus, C. arvensis, C. dactylon, G. glabra, P. farcta, S. halepense, T. terrestris ve X. strumarium un (Çizelge 1) ilk gelişme periyodunda yüksek biyomas oluşturmaları sonucu, yüksek bir rekabet gücüne sahip olabileceği saptanmıştır. Susam üretiminde verimde oluşacak olan önemli kayıpları önlemek için, belirtilen yabancı otların çıkışından sonraki aylık süre boyunca mücadele edilmesi gerekliliğni ortaya koymaktadır. Bu süre daha önceki yapılan çalışmalarda 50 gün olarak belirtilmektedir (Gurnah, 1974; Singh ve ark., 1992; Balyan, 1993; Grichar ve ark., 2001). Dudley ve ark. (2000) yüksek boylu tek ve çok yıllık yabancı otların özellikle X. strumarium ve Amaranthus türlerinin susamdan daha fazla boylanabildiklerini ve dolayısıyla üzerini kapatarak ışık alımını engellemek vasıtasıyla yüksek oranda verim kayıplarına yol açabileceklerini 34

5 KAYNAKLAR Balyan, R.S Integrated weed management in oilseed crops in India. Proc. In. Sump., Indian Soc. Weed Sci. 1, Bloomberg, J.R., Kirkpatrick, B.L. ve Wax, L.M Competition of common cocklebur (Xanthium pensylvanicum) with Soybean (Glycine max). Weed Sci. 30, Bennett, M Sesame Research Report Wet season, Katherine. Northern Territory, Australian Department of Primary Industries and Fisheries, Technical Bulletin, No Boydak, E. ve Kavak, H Şanlıurfa (GAP) koşullarında damla ve yağmurlama sulama yöntemlerinin susamda (Sesamum indicum L.) yabancı ot yoğunluğu ve verim üzerine etkisi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 33 (2), Dudley T. S., Grichar, W.J ve McCallum A.A Crop profile for sesame in United States. Texas Agricultural Experiment Station, College Station and Yoakum. Eagleton, G., Sandover, S. ve Dickson, M Research report: sesame seed , Dept. of Agric. Kununurra, West Australia. Grichar, W.J., Sestak, D.C., Brewer, K.D., Besler, B.A., Stichler, C.R. ve Smith D.T Sesame (Sesamum indicum L.) tolerance and weed control with soilapplied herbicides. Crop Prot. 20, Gurnah, A.M Critical weed competition periods in annual crops. Proceedings of the fifth East African Weed Control Conference, Nairobi, Kenya, pp İşler, N., Arıoğlu, H.H., Boydak, E. ve Hacıkamiloğlu, İ Şanlıurfa koşullarında II. ürün olarak yetiştirilebilecek bazı susam çeşitlerinin önemli tarımsal ve bitkisel özelliklerinin belirlenmesi. Ç.Ü.Z.F. Derg. 11(1), Jain, G.L., Singhi, S.M., Sahn, M.P. ve Sharma, G.L Sesame production in Rajasthan- constraints and opportunities. Alınmıştır: Oilseed Production B. and Menon, K.K.G., New Delhi, Joshi, P Sesame production in Rajasthan constraintsand opportuniti-es. Alınmıştır: Oilseed Production B. and Menon, K.K.G., Editors, 1985., New Delhi, Lee, J.M. ve Owen, M.D.K Dry matter yield difference of five common cocklebur (Xanthium strumarium) biotypes grown at a common site. Weed Sci. 51: McWhorter, C.G Johnsongrass as a weed. U.S. Department of Agriculture, Farmers Bulletin, No:153. Royal, S.S., Brecke, B.J. ve Colvin, D.L Common cocklebur (Xanthium strumarium) interference with peanut (Arachis hypogaea). Weed Sci. 45, Sharma, S.M Constraints and opportunities for increasing the productivity and production of sesame in India. Alınmıştır: Oilseed Produc-tion B. and Menon, K.K.G., Oxford & IBH Publishing Co., New Delhi, Singh, D., Dagar, J.C. ve Gangwar, B Infestation by weeds and their management in oilseed crops - a review. Agric. Rev. 13, SPSS, Version 9.0. Chicago, IL, USA Tan, A.Ş Susam tarımı ve sorunları. Upadhyay, U.C Weed management in oilseed crops. Alınmıştır: Oilseed Production Constraints and Opportu-nities (Ed) Srivastava, H.C., Bhaskaran, S., Vatsya, B. and Menon, K.K.G., Editors, 1985., New Delhi,