Kıymetli okuyucularımız;

Transkript

1 Üç Aylık Çeviri Dergisi Sayı: 02 Mayıs 2013 Bu Sayımızda... Makine Çevirisi İnsanlara Karşı Yayınevlerinin Çeviri Anlayışındaki Yeri Göstergebilimi ve Reklam Çevirileri Dilbilimin Babası Noam Chomsky Kıymetli okuyucularımız; Genel Ağ sayfamızla aynı anda yayınlanan Mayıs sayımızda da, tıpkı Mart sayımızda olduğu gibi ilgi çekici ve bilgilendirici konular ele aldık. Akademik, sektörel ve edebi kaynaklardan yararlanılarak hazırlanan makalelerimizde edineceğiniz bilgiler doğrultusunda, çeviribilime ve çeviri sektörüne yeni pencerelerden bakabilme fırsatını yakalayacaksınız. İlerleyen sayfalarda görebileceğiniz üzere; günümüzde çevirmenleri fikirsel olarak ikiye bölen ve bir fobi haline gelen makine çevirisini, çevirmenlerin kendi aralarındaki tartışmalarından esinlenerek yazdık. Makine çevirisinin gerçek olma ihtimalleri hakkında çevirmenlerin düşüncelerini dile getiren makalemizin hemen sonrasında yayınevlerinin çeviri anlayışındaki yerini ilgilendiren bir bitirme tezinden derlenen yazımızda yayınevlerinin, kendilerini pek göstermeden çeviri sektörünü ne kadar derinden etkilediklerinin açıkladık. Bu etkinin çeviri sürecinin kaderini nasıl belirleyebildiğini, çevirmenin kararlarını ve üslubunu şekillendirebileceğini, yayınevlerinin tüm bunları okuyucunun beklentileriyle uyumlu olarak nasıl yapabildiklerini inceledik. Ayrıca yayınevi ideolojisi kavramının da kısaca açıklandığı yazımızda, çeşitli yayınevlerinin kurucularıyla yapılan söyleşilerde ne tür çevirmenlerin daha çok tercih edildiği hakkında bilgiler de verdik. Ülkemizdeki yayınevlerinin, çeviri sektörü üzerindeki etkisinin ne derece önemli olduğunu bu şekilde sonuçlandırdık. Mustafa ve Deniz'in kaleme aldığı devam eden sayfalarımızda ise her dilin kendisine özgü söyleyiş tarzları olduğundan bahsederek reklam çevirilerinde uyulacak önemli kuralları kısaca tanımlarken, dilbilimde çığır açan bir kişiliğin, Noam Chomsky nin ilham verici yaşamını özetledik. Bu sayımızdaki makaleleri okurken ender bulunan bilgiler edineceğinizden şüpheniz olmasın. Çeviri teknolojisinin geldiği noktanın ve çevirmenler arasında sıkça tartışılan makineler tam anlamıyla çeviri yapabilir mi? sorusunun tartışıldığı yazıların yer alacağı bir sonraki sayımızda yeniden buluşmak dileğiyle, keyifli okumalar Emin Tugay ERSOY ATIC Dergisi Yayın Yönetmeni

2 Üç Aylık Çeviri Dergisi Sayı: 02 Mayıs 2013 İmtiyaz Sahibi Atılım Üniversitesi Yayına Hazırlayan Mütercim Tercümanlık Bölümü ATIC Çeviri Kulübü Kızılcaşar Mahallesi, İncek Gölbaşı - Ankara +90 (312) atic.atilim.edu.tr Yayın Yönetmeni Emin Tugay ERSOY Yazarlar Deniz SEVİLİR Mustafa SARAÇ Düzelti Sevda ÜNALAN Nur Seray ŞIK Tasarım Selen AĞLAGÜL Yazıların bir kısmının veya tamamının, yazarların izni olmadan, yazarı ve kaynağı belirtilmeden alıntılanması veya çoğaltılması doğru değildir. Dergi tasarımı ve dergiye özgü görsel öğeler için de aynı kural geçerlidir. İçeriğin alıntılanabilmesi için dergi yönetimiyle atic.atilim.edu.tr adresinden iletişime geçilmelidir. ATIC Dergisi Yönetimi 2013 ATIC Dergisi yeşili koruyor, kağıt yerine elektronik yayını tercih ediyor!

3 Makine Çevirisi İnsanlara Karşı Tüm çevirmenlerin makine çevirisi fobisi olduğu söylenir, doğruluğu tartışılır. Bazı çevirmenler makinelerin çeviri yapabileceği ihtimaline gülüp geçerken, bazıları aç kalma korkusuyla uykusuz kalabiliyor. Yine de makine çevirisinin, insanların yaptığı çevirinin yerine geçebilme ihtimali pek yakın değil. Çevirmenlerin sahip olduğu becerileri, inanılmaz bir hızla değişen çeviri sektörüne uyarlaması en temel zorunluluklardan bir tanesi. Çünkü gelişen teknoloji yalnızca çevirmenleri değil aynı zamanda tüm meslekleri, teknolojiyle ilişkilerine oranla, uyum sağlamaya zorluyor. Konu hakkında çok çeşitli bakış açılarına sahip çevirmenler de var. Bunlardan biri, çevirinin genel olarak bilimsel ve edebi (sanatsal) taraflar olarak ikiye ayrılabileceğini düşünenler. Onlara göre çevirinin bilimsel tarafı, sözlüklerden bakarak kelimelerin anlamlarını ve başka dillerdeki karşılıklarını bulmaktan ibaret. Bunu makinelerin insanlardan çok daha hızlı bir şekilde yapabildiğini herkes gibi kabul ediyorlar. Ancak kelimelerden; kusursuz, açık ve anlamlı bir bütün oluşturma yeteneği gerektiren edebi tarafın hiçbir makine tarafından yerine getirilemeyeceğini, bu nedenle makinelerin yaptığı çevirinin hiçbir zaman insanların yaptığına denk tutulamayacağını savunuyorlar. Aynı düşünceyi savunan çevirmenler, insan eli ve beyninin müdahale etmediği bir yazı ne kadar mümkünse, öyle bir çeviri de o kadar mümkündür, diyor. resim: Monsterkookies devientart.com Eskiden daktilo vardı, elektrikli daktilo çıkınca dudaklarımız uçuklamıştı; sonra İnternet geldi, cep telefonları geldi; neye uğradığımızı şaşırdık. Bilgisayarlar çıktığında binlerce kişi yazılım sektöründe yer bulmuştu. Aynı şekilde makine çevirileri yaygınlaştıkça çevirmenler yok olmayacak, aksine çevirmenlere, daha iyi çeviriler yapabilen makineler üretebilmek için daha çok ihtiyaç duyulacaktır, diye ekliyorlar. Tüm bu gelişmelerin insanların yanında yalnızca 'yardımcı' etkenler olarak kalacaklarını ve çeviride insan emeğinin ve kapasitesinin yerini tutabilecek hiçbir makinenin üretilemeyeceğini öne sürüyorlar. Genel olarak ortaya çıkan fikir şu: Yaptıkları çevirilerle hayatlarını sürdüren çevirmenlerin korkacağı hiçbir şey yok; çünkü anlamlı cümleler kurabilme yeteneğine sahip yazılımların üretilmesi için gerçekten çok erken; bu işlem tahmin edilenden daha fazla zaman alacak. Tıpkı 1960'larda yayımlanan Ay'a yolculukla ilgili dizilerin çoğunda insanların 1999'da Ay'a yerleşmeye başlayacağı tahminleri, bugün görüldüğü üzere gerçeklerden çok uzak olduğu gibi; birkaç yıl içinde çeviri yapabilen makinelerin üretilebilmesi ihtimali de o kadar uzaktır, diyebiliriz. 3

4 Diğer yandan, sektörün demirbaşlarından çeviri büroları makine çevirisinin çok daha faydalı, zaman kazandıran ve maddi tasarruf sağlayan bir yöntem olabileceğine inanmalarına rağmen yakın zamanda kesinlikle mümkün olmadığı kanaatindeler. Üstelik yorulmadan gece gündüz hatasız çeviri kapasitesine sahip olabilecek makinelerin tüm dil öğretmenlerini, dilbilimcileri ve çevirmenleri saf dışı bırakabileceği gerçeğini kabullenseler de, makinelerin ne kadar yetenekli olsalar da belli başlı çeviri kategorilerinin vazgeçilmez gerekliliklerini yerine getiremeyeceğini savunuyorlar. Bazı yöreler için çok önemli anlamlar taşıyan ifadelerin diğer yörelerde sıradan kelime anlamıyla kullanılması ve makinelerin kelimeleri sözlük anlamlarından öte kullanamaması gibi sebeplerden dolayı insanların çeviri yapmasının uygun olduğuna inanan çeviri büroları, kaynak metnin kaynak okuyucu üzerinde yarattığı etkilerin, erek metin tarafından erek okuyucu üzerinde de yaratılabilmesi için insan anlayış kabiliyetinin kilit rol oynadığını açıklıyorlar. Kimin hangi aksanla konuştuğunu çıkaramayacakları için de büyük anlam bozukluklarına uğrayacaklarını ifadelerine ekliyorlar. Ses yinelemeleri, eğretilemeler ve diğer kelime oyunlarını yakın zamanda zaten kavrayamayacak olan makinelere çeviri yaptırmanın pek mantıklı olmadığını düşünüyorlar. Sonuç olarak çeviri, kalite ve hız değiştirgeleri arasında, hangisinden uzaklaşırsa o özelliği kaybeden, hangisine yaklaşırsa onu kazanan bir yapıya sahip diyebiliriz. Yani kaliteli çeviri zaman alır, hızlı yapılan çeviri kalitesizdir. Bu noktada devreye makine çevirisi her iki değiştirgenin en yüksek değerlerinden faydalanmaya olanak sağladığı için çok ilgi görmektedir. Yine de; çeviri sektörünün kaderinin insanoğlunun mu yoksa makinelerin mi eline bırakılacağını zaman gösterecek. 4

5 Yayınevlerinin Çeviri Anlayışındaki Yeri Çeviribilimcilerden sonra çevirinin akademik yüzüyle ve çeviri işleriyle en yakından ilgilenenler, çok sayıda çevirmenle çalışan yayınevleridir. Dönemin çeviri anlayışını belirlemekte en az çeviri büroları ve çeviri eğitimi veren üniversiteler kadar etkili olan yayınevleri çeviri sürecinde o kadar etkilidir ki çevirmenin ön planda mı geri planda mı kalması gerektiğine, neyi nasıl çevirmesi gerektiğine ve hatta belirli ifadeler veya ekleri çevirmesi ya da görmezden gelip atlaması gerektiğine kadar karar verenler yine yayınevleridir. Dolayısıyla çeviri piyasasının genel özelliklerini belirlemede yayınevleri büyük bir role sahiptir. Bugün neredeyse tüm ülkelerde başlı başına bir sektör hâline gelen çeviri faaliyetlerini ticari amaçları doğrultusunda yürütürlerken yayınevleri, başka dillerden çevrilmiş eserlerin okuyucularının beklentilerini, onların geribildirimleri aracılığıyla veya çeşitli yollarla belirleyip, genelde hedef kitlenin beklentilerine göre çeviri üretimi yaparlar. Hedef odaklı yaklaşım yayınevlerine, başka hiçbir tüzelliğin kazandıramadığı türden kültürler arası bir bağlantı noktası olma özelliğini kazandırdığı gibi; bu özelliği kültür aktarımında, o günün çeviri piyasasının şartlarında en iyi yoldan kullanma şansı tanır. Yayınevlerinin birer kültür kanalı olarak görülmesinin temel sebebi de budur. Çeviri faaliyetlerinde üstlendikleri rolün bu denli büyük olması nedeniyle yayınevleri bir çok akademik araştırmacı tarafından çeviri kuramlarının pratikteki yerini ölçümlemek amacıyla incelenmiştir yılında Serhat Arslan tarafından Sakarya Üniversitesi'nde yüksek lisans bitirme tezi hazırlamak amacıyla yapılan saha incelemesi doğrultusunda edinilen bilgilere göre, yayınevi çevirmenlerinin sorumluluğu oldukça büyüktür ve bu sorumluluk tüm topluma kültürel, teknolojik, sanatsal, siyasi ve ekonomik yollardan yayılmaktadır. Yayınevlerinin ideolojisi, stratejileri, birikimleri, yayınevi kültürü, çeviri amaçları, çevirmenden beklentileri gibi etkenler ve ayrıca çevirmenlerin bu tür geniş çaplı özellikleri dikkate alıp almadıkları, yayınevlerinin bu konuda bilinçli olup olmadıkları, çevirmenin nitelik ve birikim olarak metinle (çevirisi yapılacak kitapla) ilgili gerekli algıya veya çevirmenlik yetisine sahip olup olmadığı gibi etkenler, yayınevi piyasasının çeviri kuramıyla ilişkisini belirlemede araştırmacılara ışık tutuyor. İnceleme kapsamında yapılan söyleşilerde yayınevlerinin çeviri piyasası üzerindeki etkisine dikkat çekilmek istenmiş. Türk okurunu, Türk yazarlara ve dünya edebiyatına yakınlaştırma amacıyla dünya edebiyatından yapılan çeviri kitaplarının diğer kitaplarına oranla daha fazla olduğu görülen Can Yayınları'ndan resim: nonewenemies.net 5

6 Seçkin Selvi ile yapılan söyleşide, yayınevinin Türk edebiyatındaki çeviri eser eksikliğine dikkat çektiği ve bu eksikliğin giderilmesine katkıda bulunduğu açıklanıyor. Dünya edebiyatının sınırlarını, dünyadaki insanların nasıl olaylarla karşı karşıya kaldıklarını, bu olaylara nasıl baktıklarını ve bunları nasıl dile getirdiklerini Türk okuyucuya yansıtmayı hedeflediklerini dile getiren yayınevi sorumlusu, yayımlayacakları kitapların özellikle özgün dilden çevrilmiş olmasına dikkat ettiğini de vurgularken; çalıştıkları çevirmenlerden en büyük beklentisinin, çevirmenlerin anadillerinde uzman olmaları gerektiğini ifade ediyor. Türkiye de yayınevlerinin çeviri konusundaki kuramsal eksikliklerini; yayınevlerinin çevirmen seçiminde öne sürdükleri ölçütlerini, çevirinin amaçlara uygun olmasını sağlanmak için çevirmene ettikleri müdahalenin sınırlarını ve kültürel görevlerini ne ölçüde yerine getirdiklerini inceleyerek belirlemek mümkün. Diğer bir söyleşi de İletişim Yayınları ndan Belce Öztuna ile yapılmış. Yayınevi görevlisi, otuz yılı aşkın bir süredir yayımlarına devam eden yayınevinin 12 Eylül'den sonra Türkiye'de gözlemledikleri kültürel boşluğun doldurulması amacıyla hizmet verdiklerini ve Dünya Klasikleri ile Modern Klasikler dizisinin genel yayın yönetmeni olan Orhan Pamuk ile çalıştıklarını belirtiyor. Yayınevi; sosyal bilimler, siyaset ve tarih üzerine akademik araştırmalar yapmayı kendilerine çalışma alanı olarak seçmiş. Öztuna, birden fazla yabancı dili olmayan sosyal bilimler araştırmacılarının ve akademisyenlerin dünya çapında bu alandaki gelişmelerden haberdar olabilmesini sağlamayı ilke edindiklerini ve dolayısıyla yayımladıkları kitapların %60-70'inin çeviri kitaplar olduğunu, çevirinin yayımcılık politikalarında büyük öneme sahip olduğunu dile getiriyor. Çevirmen seçimlerinde ise Öztuna, hangi çevirmenle çalışılacağına karar vermenin, yapılan çevirilerde bilgi eksikliği veya atlamalara yer vermemeye özen göstermenin, kaynak metinde verilen edebi zevkin aynısını erek metin üzerinde de yaşatabilmenin; bu işin püf noktası olduğuna dikkat çekiyor. resim: koehnline.com James Koehnline 6

7 Ağaç Yayınları ile yapılan üçüncü söyleşide ise, yayınevi sorumlusu Mehmet Bakır Mayruk ilgi çekici ve dikkat edilmesi gereken noktalara değiniyor. On yıldan fazladır felsefe, toplumbilim, tarih ve edebiyat gibi kültürel alanlarda yayımcılık faaliyeti gösteren yayınevinin kurucularından Mayruk, bu alanlarda çok iddialı olmasalar da işlerini tek başlarına etkin bir şekilde yürüttüklerini ve tespit ettikleri alanlarda yayın materyali hazırlayabilecek kapasiteyi aştıklarını anlatarak sözlerine başlıyor, sonrasında yayıncılık ve çeviri sektörü ilişkisi hakkında bilgiler veriyor. Çeviri faaliyetlerinin, özellikle felsefe gibi önkoşulu geniş bir kavrayış yetisi olan alanlardaki zorlukları hakkındaki fikirlerini dile getirirken bu zorlukların iki farklı açıdan görüntülenebileceğini açıklıyor: Biri kaçınılmaz mali sınırlamalar yüzünden en mükemmel şekliyle yapılamayan çeviri, diğeri ise doğru çevirmenle çalışabilme ihtimali. Tüm zorluklara rağmen yayınevlerinin; okurları dünya edebiyatı ile tanıştırmak, kültürel boşlukları doldurmak, dilimize yeni özellikler kazandırmak veya bilimsel gelişmelere katkıda bulunmak gibi amaçlara odaklandıkları görülüyor. Mayruk'a göre bu iki farklı zorluğun birbirine bağımlı iki gerçeklik olarak değerlendirilmesi ne kadar yanlış ise, çözüm arayışını birbirlerinden bağımsız olarak yalnızca yayınevi veya yalnızca çevirmen gözünden sürdürmek de o kadar yanlıştır. Çünkü ülkemizde dünya felsefesi alanında kitap çevirileri yapacak çevirmenlerin sayısı fazlasıyla kısıtlıdır. Dolayısıyla bu işi yapabilecek çevirmenlerin vakti çok sınırlıdır ve yayınevlerinin çevrilmesini talep ettiği kitapların tamamlanma günleri hep ileri bir tarihe atılır. Üstelik çevirmen ne kadar yetenekli, adını duyurmuş ve mesleğinde saygın birisi olursa çeviri masrafları o kadar artıyor, buna telif ücretleri ekleniyor; sonuçta eserin ticari kapasitesiyle uyumlu olmadığı gözlemlendiğinde iş işten geçmiş oluyor. Bu çıkmazın aşılabilmesi için bireyler veya organizasyonlardan çok, doğrudan devlet elinin bu konuya uzanması gerekiyor; fakat çözüm en erken gelecek nesil çevirmenleri ve yayınevlerini bugünün zorluklarından kurtarabilir. Bu yüzden Mayruk, Türkiye'de kültür yayıncılığının pek de kazandıran bir alan olmadığını açıklıyor. Arslan'ın hazırladığı çalışmaya göre söyleşi yapılan yayınevlerinin tümü yaptıkları çeviriler sayesinde Türk toplumuna ve kültürüne etkilerinin ve katkılarının farkındalar. Onların yaptığı çeviriler sayesinde Türk edebiyatı tüm kültürleri hoşgörü ile karşılayabilen, onlara uyum sağlayıp onlardan belirli kısımları örnek alarak genişleyebilen bir yapıya sahip olmuştur. Çalışmanın gösterdiği doğrultuda yayınevlerinin çeviriyi; finans, kültür, sanat gibi çeşitli amaçlarla gerçekleştirilen, iş sürecinde editörler ve çevirmenlerle birlikte çalışılan, hedef kitlelerinin izlenimlerine ve geribildirimlerine göre şekillendirilebilen bir araç veya geniş ticari kapasiteye sahip bir tür sektör olarak gördükleri de göze çarpıyor. Özellikle ülkemizde, peşinden yetişilemeyen bir hızda büyümeye devam eden ve artan hızından ödün vermeyen bu geniş ticari kapasiteli çeviri sektörünün kapsadığı yayınevleri, çeviri büroları gibi kuruluşlar, çeviri eğitimi almış veya almamış binlerce serbest çevirmen ve daha nice kurum bu hızlı büyümeye katkı sağlıyor. Yayınladıkları kitapların ortalama yüzde 70'i çeviri eser olan yayınevlerinin okuyucularına odaklanarak çeviri faaliyetlerini yürütmeleri, akademik çevrelerce ortaya sürülen çeviri kuramlarını göz ardı etmelerine ve dolayısıyla genişleyen çeviri sektöründe kuramların, çevirinin nasıl yapılması gerektiğine ilişkin iddiaların önemi gün geçtikçe azalıyor. Bu durum yalnızca ülkemize has bir sorun olmamakla birlikte, dünya çapında da bir çok çevirmen/yazarın şikayetçi olduğu bir gerçek. Her halükârda, tüm bunlara rağmen yayınevlerinin çeviri sektörü ve geleceği açısından vazgeçilmez bir önemi var. resim: Elicice devientart.com 7

8 Dilbilimin Babası Noam Chomsky Muhammed Mustafa Saraç Avram Noam Chomsky, 7 Aralık 1928 de Amerika Birleşik Devletleri nin Pensilvanya eyaletinde dünyaya gelmiştir. Dünyaca tanınmış bir dilbilimci olan Noam Chomsky aynı zamanda filozof, aktivist, tarihçi ve siyasi eleştirmendir. Halen Massachutes Teknoloji Enstitüsü nde dilbilim profesörlüğüne devam eden Chomsky Amerika daki en önemli sol politikacılarındandır yılında dünyanın en etkili entelektüeli seçilen Chomsky, ününü dilbilim alanında kazanmıştır. Pensilvanya ve Harvard Üniversiteleri ndeki eğitimi sırasında hocaları ünlü dilbilimci Zellig Haris ve felsefeci Nelson Goodman dan etkilenmiştir. Hocası Zellig Haris ile Yapısal Dilbilim üzerine yaptığı şekillendirme çalışmalarının bir işe yaramayacağına karar veren Chomsky 1953 yılından itibaren Üretici Gramer üzerine çalışmalar yapmaya başlamıştır. Üretici dilbilgisi üzerine yaptığı bu çalışmalar dilbilimin matematiksel olarak kanıtlanıp ayrı bir bilim dalı haline gelmesine olanak sağlamıştır. Bu çalışmalarının sonucunda 1955 yılında Dilbilim Teorisi nin Mantıksal Yapısı başlıklı doktora tezini tamamlayan Chomsky, 1957 yılında Dilbilim çevresinde çığır açan Syntactic Structures (Sentaktik Yapılar) kitabini kaleme almıştır. Bu kitabında yüzlerce semantik diyagram çizerek, Dilbilimi matematiksel olarak ispat etmiştir. Noam Chomsky dil çalışmalarına anlamı da katarak dilin yüzeysel ve derin yapısı arasında bağlantı kurmuş, dönüşümsel ve üretken dilbilgisi teorisini ortaya atmıştır yıllarına gelindiğinde ortaya attığı Evrensel Gramer güncel olarak kullanılan en çarpıcı dilbilim teorilerindendir ve 1992 yılları arasında dünyanın en çok alıntı yapılan yaşayan insanı seçilen Noam Chomsky nin dilbilimine ve diğer bilim dallarına olan katkıları artarak devam etmektedir. Göstergebilimi ve Reklam Çevirileri Deniz Sevilir Çeviri, herhangi bir dildeki metinlerin, görsel öğelerin ve sesli medyanın diğer dile aktarılmasıdır. Çeviri yapan kişilerin hedef dilin; dilini, kültürünü ve normlarını iyi bilmeleri gerekir. Aksi halde çeviri, hedef dilde amacına ulaşamaz çünkü asıl verilmesi gereken mesajı veremez. Özellikle reklam çevirilerinde asıl verilmek istenen mesajın verilmesi çok önemlidir ve aynı zamanda da zordur. Her dilin kendisine özgü kalıpları, deyimleri ve söyleyişleri vardır. Örneğin, İngiltere deki bir satışta, ürünün tüketiciye satılması için yapılan reklamlar Türkçeye çevrildiği zaman tüketicide aynı etkiyi yaratmayabilir. Reklamlarda veya reklam afişlerinde Türkçeye özgü kullanılan bir kelime İngilizceye çevrildiğinde ya da tersi bir durumda aynı etkiyi yaratmayabilir çünkü her iki dilde de birbirini karşılamayan kullanımlar olabilir. Çevirmen böyle bir durumda daha etkili bir sözcük bulup asıl verilmek istenen mesajı verebilir. 8 Böyle bir durumda çevirmen göstergebiliminden yaralanır. Çevirmen, reklamlarda veya reklam afişlerinde geçen öğelerden, nesnelerden, işaretlerden yararlanarak çeviriyi amacına uygun bir biçimde yapabilir.