GEÇMĠġE KAPANAN KAPILAR (ĠZMĠR HANLARI)

Transkript

1 GEÇMĠġE KAPANAN KAPILAR (ĠZMĠR HANLARI) Hazırlayan Öğrenciler: Efe Doğruoğlu Yiğit Pehlivan DanıĢman Öğretmen: Serkan Sezgin ĠZMĠR 2014

2

3 PROJENĠN AMACI 4 PROJENĠN ÖZETĠ 5 GĠRĠġ 6 1. TARĠHSEL SÜREÇTE HANLAR Anadolu ÖncesiTürklerde Han Mimarisi Anadolu Selçukluları Döneminde Han Mimarisi Anadolu Beylikler Dönemi nde Han Mimarisi Osmanlı Döneminde Han Mimarisi ĠZMĠR VE HANLAR Abacıoğlu Hanı Abdurrahman Hanı Arap Hanı Canbaz Hanı Çakaloğlu Hanı Çukur Han Demir Hanı(Küçük Han) Fazlıoğlu Hanı (Hacı Mehmet PaĢa) Esir Hanı Girit Hanı Kadıoğlu Hanı Karaosmanoğlu Hanı (Büyük Han) Kızlarağası Hanı Manisalıoğlu Hanı Mirkelamoğlu Hanı Musevit Hanı Selvili Han Sulu Han Yeni Han 24 2

4 2.20. Cezayir Han EĢrefpaĢa Hanı ve Batak Han Keten Han Küçük Fincancı Hanı 24 SONUÇ 27 YÖNTEM 28 KAYNAKLAR 29 EKLER 30 EK 1: ZÜLFĠKAR ÇĠTÇĠ ĠLE RÖPORTAJ 30 EK 2: HÜSNÜ KESKĠN ĠLE RÖPORTAJ 31 EK 2: EMRAH USLUSOY ĠLE RÖPORTAJ 32 EK-3 FOTOĞRAFLAR 33 TEġEKKÜRLER 36 3

5 PROJENĠN AMACI Bulundukları Ģehrin gündelik hayatını Ģekillendiren ve Ģehrin her yönden geliģmesini sağlayan hanların yeterli ölçüde incelenmemiģ olması kuģkusuz yadırganabilecek bir durumdur. Halbu ki Hanlar hem Türk-Ġslam mimarisinin hem de Osmanlı mimarisinin en önemli örneklerini oluģturur. Ülkemizde çok sayıda hana rastlamak mümkündür. Ancak günümüzde maddi kültür varlıklarımız içinde en az sahiplenilenlerin baģında hanlar gelir. Bir ticaret ve liman kenti olan Ġzmir de çok sayıda hanın bulunduğu bir gerçektir. Ancak bu hanların çok büyük kısmı yok olmuģ ya da tahrip olmuģ durumdadır. Çok azı günümüze ulaģabilmiģtir. Hanların önemli bir kısmı da gün geçtikçe gözle görülür bir biçimde yok olmaktadır. Bu bağlamda amacımız Ġzmir de yalnızlığına terk edilmiģ hanları tespit ederek hem kamuoyunun hem de yetkililerin dikkatini bu yöne çekebilmektir. Ayrıca günümüzde kullanılabilir durumda olan hanların hangi amaçlarla kullanıldığını ortaya koymak projemizin bir baģka amacıdır. Mimari yapılar toplumların geçmiģle olan bağlarının en önemli halkalarından birini oluģturur. Hanlar geçmiģimize açılan kapılardır. GeçmiĢle olan bağlarımızın kopmaması için bu maddi kültür varlıklarımıza değer vermeli ve sahip çıkmalıyız. 4

6 PROJENĠN ÖZETĠ Sıklıkla rastladığımız, çoğu zaman bakımsız ve virane yapılar olarak gördüğümüz ancak kendi kültürel mirasımız olan hanlar hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Bunun sebebi de Türkiye de bulunan hanların korunması ve topluma kazandırılması konusunda gerek toplumun gerekse de ilgili makamlarını yeteri kadar çaba sarf etmemesidir. Türkiye de sayısız han bulunmasına karģın çoğu hakkında yeteri kadar bilgi bulunmamakta ve hanlar toplum içindeki değerini kaybetmektedir. Türkiye de sayıları tam olarak bilinmeyen hanların önemli bir bölümü Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde inģa edilmiģ olmakla beraber kökeni Selçuklu Devleti dönemine kadar uzanan ve sayıca çok azı günümüze kadar gelmiģ olan hanlar da mevcuttur. Kendi dönemlerinin en önemli konaklama araçları olmalarına karģın günümüzde yok olmaya yüz tutmuģlardır. Eskiden ticaret ve konaklama için kullanılan hanlar günümüzde ise çoğunlukla kullanılamaz haldedir. Türkiye deki hanların önemli bir bölümü bir liman ve ticaret kenti olan Ġzmir de bulunmaktadır. Birçok küçük hanı ve kervansarayı sınırları içerisinde barındıran Ġzmir aslında hanlar hakkında araģtırma yapmak adına uygun bir yer olarak göze çarpmaktadır. Ġzmir deki hanların çoğunluğunun birden çok sahibi bulunmaktadır ve gözlemlediğimiz üzere çoğu hanın mülk sahipleri bilinmemektedir. Bu sebeptendir ki çoğu han depo olarak kullanılmakta, Kızlarağası hanı gibi pek azı ise çeģitli kafeler ve butik alıģveriģ olanakları sayesinde toplumun odak noktası haline gelebilmektedir. Ġzmir deki hanların çoğunun kullanılamaz olmasına karģın kullanıma elveriģli olanların restorasyonunun meyvelerini görmek bizi bir nebzede olsa mutlu etmiģtir. Hanların restorasyonuna ve halka kazandırılmasına verilen önemin artmasının bize kendi kültürümüzü tekrardan yaģama fırsatını sunabileceğini düģünüyor ve bu konudaki geliģmeleri merakla bekliyoruz. 5

7 GĠRĠġ Han, kelime anlamı olarak yol üzerinde yolcuların konaklamasına, mallarını ve yanlarında getirdikleri hayvanlarında barındırılmasına yarayan binalardır. Günümüzdeki otel ve garaj görevindedirler. Bu yapılar genel olarak Ģehirlerin dıģında yapılırlardı. Ġçlerinde erzak ambarları, ahırları, yem depoları, kahvehaneleri ve bol su bulunurdu. Yolculuğa baģlayan kervanlar belirli bir süre sonra burada mola verirler ve hanlarda geceleyerek kendilerini ve hayvanlarını dinlendirirlerdi. Tarihte ilk olarak hanlar 10. yüzyılın sonlarına doğru Orta Asya da Selçuk Beyleri tarafından yaptırılmıģtır. Ġlk baģta bir savunma kalesi görevi görse de zamanla artan ticaretten dolayı konaklama yerine dönmüģtür. Anadolu da ise Selçuklular zamanında hanların yapımı gözle görülebilecek sayıda artmıģtır. Osmanlı döneminde de bu sayının arttığı görülmektedir. Bunun nedeni olarak ise Anadolu nun her zaman yoğun bir ticaret merkezi olduğu gösterilebilir. Hem Selçuklular döneminde hanlarda konaklayan kiģilerden para alınmamıģtır. Buradan ise Selçukluların geçmiģ tarihlerde bile sosyal devlet anlayıģına büründüğünü söyleyebiliriz. Osmanlılar döneminde Anadolu da Selçuklulardan kalma iskanlaģtırma çalıģmaları devam etmiģ ve Osmanlı fethettiği her yere ticareti canlandırmak için han yaptırmaya devam etmiģtir. Yavuz Sultan Selim döneminden sonra Anadolu da tamamen Türk birliğini sağlayan ve gerek Ġpek Yolu gerek ise Baharat Yolu gibi iki önemli ticaret yoluna sahip olan Osmanlı Devleti, halkına daha iyi hizmet verebilmek ve sokaktaki eģkıyaların kervanlara saldırarak ekonomiyi düģürmesini engellemek için ülkenin her yerinde hanlar yaptırmaya devam etmiģlerdir. Sadece konaklamak için olmayan hanlar Osmanlı döneminde birçok vasıf kazanmıģtır. Hanların içinde develik, at ahırı, harem odaları, havuz, kiler, imaret bulunurdu. Hanların baģlarında ve etrafında birden çok bekçi, hanların içinde ise hanı yöneten odabaģı bulunurdu. Türkler tarih boyunca genel olarak üç tip han yapımında bulunmuģlardır. Bunlardan ikisi daha çok büyük yollar üzerinde kurulmuģtur. Hanların kurulma yerleri genel olarak deve yürüyüģü ile günde 9 saat yani 40 km olarak tutulmuģtur. Bu hanlar büyük kervanların mallarını zarar görmeden istediği yere varmasına yarardı. Üçüncü han türü ise sadece Osmanlı da görülmüģ olan Ģehir içi hanlardı. Bunların zemin katlarında depo ve ahırlar, birinci katlarında ise odalar bulunurdu. Hanlara Osmanlı Devleti çok önem verdiği için genel olarak dayanıklı malzemelerden yaptırmıģlardır ve bu sayede günümüzde hala kullanılmakta olan hanlar vardır. Projesini yapmakta olduğumuz Ġzmir de Kemeraltı çarģısında, Kızlarağası Hanı, Abacıoğlu Hanı, 6

8 Mirkelam Hanı gibi birçok han hala ayakta durabilmekte ve günümüzde de iģ hanı olarak iģ merkezleri olarak kullanılmaya devam edilmektedir. Ama Kemeraltı çarģısında bilinen Çakaloğlu Hanı ve bunun gibi birçok han daha ise zamanında yaģanmıģ olan büyük Ġzmir yangını ya da doğal afetlerle ile büyük ölçüde hasar görmüģtür. Bütün bunlara Türk halkının tarihe ve tarihi eserlere olan ilgisizliği de eklenince bugün bu hanlar tamamen harap durumda ve depo olarak kullanılmaktadır. 7

9 1. BÖLÜM TARĠHSEL SÜREÇTE HANLAR 1.1. Anadolu Öncesi Türklerde Han Mimarisi Kervansaray yapılarının ortaya çıkıģ nedeni Uzak Doğu ile Avrupa arasındaki alıģveriģtir. Ġnsanların değerli eģyaya olan tutkusu, kervanların Orta Asya steplerini ve çölleri aģmasına neden olmuģ ve Ġpek Yolu oluģmuģtur. Bu yolda seyahat edenlerin güvenliklerinin sağlanması ticaret için önemliydi. Bu gereksinim sonucu Ribat adı verilen yapılar doğdu. 1 Ribat kelimesi o dönemde Araplar tarafından savunma, korunma amacı ile yapılmıģ yapılar için kullanılmaktaydı. Türklerin Orta Asya da yaģam biçimi göçebeliğe dayanmaktaydı. Bu nedenle göçebe bölgelerinden geçen Ġpek Yolunun menzil yapıları olmadan aģılamayacağı düģüncesiyle bir anlamda savunma tesisleri olan kervansaraylar ortaya çıkmıģtır. Böylelikle korunma, savunma ve barınma amacının ön planda olduğu menzil yapılarının doğuģu ile Ġpek Yolu oluģmuģtur. 2 Kervansaray yapıları, göçebe baskınlarından korunma ve ticari eģyaların saklanabileceği yerler oluģturmak amacıyla biçimlendirilmiģtir. Ġslam toplumlarına Araplar yoluyla girmiģ olan ya da adı dolayısıyla Araplara mal edilen ribat, kökeni bakımından Ġç Asya ve Türklere ait bir kurum haline gelmiģtir. Arap ribatları, sınırları düģmandan koruyacakların barınacağı yer, Türk kervansarayları ise kervan ve yolcuların göçebe ve eģkıyanın saldırılarından korunup, barınabilecekleri ve ticari mallarını saklayabilecekleri yapılardır. 3 Kervansarayların inģa edilme nedenlerini Ģu baģlıklar altında inceleyebiliriz; Zengin ticari eģya nakleden kervanlara sınırlarda düģman ve göçebe baskınlarından korunabilecekleri, güvenli konak yerleri sağlamak. Bundan dolayı kervansaraylar surlarla çevrilmiģ, surların üzerinde kule ve burçlar inģa edilmiģ, kapıları demirden yapılmıģ ve bu nedenle her türlü tehlikeye karģı koyabilecek bir savunma tertibatıyla donatılmıģlardır. Bu yapıların amacı yolcuların konakladıkları ve geceledikleri bu yapılarda her türlü gereksinimlerini temin etmek ikinci amaç idi. Bu amaçla, kervansaraylarda bulunan tesisler dikkate değerdir. Ġçlerinde yatakhaneleri, aģhaneleri, erzak ambarları, ticari eģya koyacak depoları, hayvanların barınacağı ahırlar, samanlıklar, misafirlerin yıkanması için hamamları, Ģadırvanları, yolcuların namaz kılması için mescitleri, eczaneleri, revirleri, yolcuların 1 Sezgin, Türk ve İslam Ülkeleri Mimarisine Toplu Bakış, s Keleş, a.g.e., s Cezar, a.g.e., s

10 ayakkabılarını tamir eden ve fakirlere yenisini yapan ayakkabıcılara, nalbantlara varıncaya kadar her ihtiyacı karģılayacak tesisler olduğu tarihi belgelerden anlaģılmaktadır. Bütün bunların gelir ve masraflarını idare edecek memurları olan bu yapılar, genellikle sultan ve devlet adamları tarafından yaptırılan vakıflardır. Ayrıca, kervansaraylarda yolcular ve tüccarlar parasız olarak konaklamaktaydılar yılında seyahat etmiģ olan Seyyah Taveinier in kervansaraylar konusundaki gözlemleri Ģöyledir: Kervansaraylar doğunun lokantalı otelleridir. Dikdörtgen biçiminde, manastırlar gibi inģa edilmiģlerdir, genellikle tek katlı, bazen iki katlıdırlar. Büyük bir kapıdan avluya girilir. Öteki üç tarafın her birinin ortasında, en seçkin kiģiler için birer salon veya büyük birer oda vardır. Bu salonun yanında herkesin özel olarak kaldığı birçok küçük oda vardır. Arka tarafında ahırlar yer alır, çoğu zaman insanlar ahırlarda odalardaki kadar rahat eder. KıĢın ahırlarda kalmayı tercih eden kimseler vardır. Çünkü ahırlar sıcak olur, salonlar ve odalar gibi ahırların üzeri tonozla örtülür. Ahırda her atın baģının önünde bir küçük niģ ve bir küçük pencere bulunur. Her pencere bir odaya bakar, herkes kendi odalarından atına nasıl bakıldığını görebilir, aģçılık eden kimsenin yeri genellikle bu niģlerdir 5 Kervan yolları üzerinde seyahat eden seyyah, derviģ ve tüccarların konaklamaları için yapılmıģ kervansarayların ilk örneklerine Müslüman bir Türk devleti olan Karahanlılar da rastlanmaktadır. Karahanlılar devri, Türk mimarlığı ve sanatının ilk sentezinin yapıldığı dönemdir. Bu dönemde inģa edilmiģ olan kervansaraylar yapı geleneği ve güncel gereksinme sentezinin ilk ürünleri olup anıtsal, görkemli karakterleri ile Selçuklu kervansaray mimarisinin temelini oluģturmuģlardır. Bu yapılarda yapı malzemesi olarak kerpiç, tuğla kullanılmıģtır. Tarihi bilinen en eski kervansaray Karahanlılar zamanında yapılmıģ olan Ribat-ı Melik tir. Karahanlı hükümdarı Nasr Bin Ġbrahim tarafından Buhara - Semerkant yolu üzerinde yılında yaptırılmıģtır. Savunma amacıyla yapılan Ribat-ı Melik tamamen dıģa kapalı kare formdadır. Yapının günümüzde sadece ön cephesi ayakta kalmıģtır. Kare planlı yapının iki katlı olduğu, avlu etrafında odaların yer aldığı, zengin bir cephe düzeninin olduğu bilinmektedir yy da yapılmıģ olan bir diğer önemli kervansaray, Dehistan Kervansarayı dır. Bu kervansaray da Ribat-ı Melik gibi kare planlıdır. Aynı dönemde yapılmıģ diğer kervansaraylarla büyük benzerlik göstermektedir ve 12. yy larda yapılmıģ olan önemli kervansaraylardan bir diğeri ise Kuzey Horasan daki Daya Hatun Kervansarayı dır. Plan Ģeması olarak Manakeldi Kervansarayı na benzemekle beraber farklılar görülmektedir. Odalar sadeleģmiģ, koridorlara daha az yer verilmiģtir. Bir baģka farklılık da tuğladan yapılmıģ olmasıdır. Daya Hatun Kervansarayı nın örtü sistemi tonoz ve kubbelerden oluģmaktadır. 7 4 Turan, Selçuklu Kervansarayı, s Keleş, a.g.e., s Turan, Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s Cezar, a.g.e., s

11 Karahanlılar döneminde geliģen ve sonraki dönemlerdeki yapıların prototipini oluģturan kervansarayların ortak özelliği, merkezi mekân geleneğinin bir yansıması olan orta avludur. Dört eyvanlı avlu, mekânsal kurgunun en önemli özelliğidir. Orta avlunun etrafında eyvanlar ve odalar mekânsal organizasyonu, yüksek, anıtsal taç kapılar, kalın dıģ duvarlardaki kuleler, üst örtü sistemindeki tonoz ve kubbeler kütle kuruluģunu belirleyen elemanlardır. Büyük Selçuklular zamanında yapıldığı bilinen Ribat-ı ġerif (MS ), büyük Horasan yolu üzerinde yapılmıģ döneminin en anıtsal eseridir. Kervansaray mimarisi, 11. yy dan itibaren büyük ölçülere varan yapılar Ģeklinde inģa edilmiģlerdir. Mekân ve kütle kurgusundaki tasarım ilkeleri, daha sonra Anadolu ya yerleģen Türkler tarafından geliģtirilerek devam etmiģ ve Anadolu Türk mimarisi yapı geleneğini oluģturmuģtur. Bu yapılarda dört eyvanlı avlu, yapının asıl öğesi konumundadır. Tuğlanın asıl yapı elemanı olarak kullanıldığı yapılarda, dıģa kapalılık, kalın yüksek duvarlar, duvarlarda gözetleme kuleleri önemli elemanlardır. Genellikle kare planlı açık avlunun etrafında konaklama odaları ve orta eksenler üzerinde eyvanlar yer almaktadır. Yapılarda düzgün geometrik biçimler ve simetri esastır. Örtü sistemi tonoz ve kubbeden oluģmaktadır. GiriĢin sağ ve solundaki odalar yolcuların can ve mal güvenliğini sağlamak amacıyla görevlilere ayrılmıģtır Anadolu Selçukluları Döneminde Han Mimarisi 1071 Malazgirt zaferi ile Türkler Anadolu ya girmiģlerdir. Anadolu ya gelen Türkler, Hititlerden Bizans a kadar geçen süre içindeki uygarlıkların eserleri ile karģılaģmıģlardır. Türkler bu topraklarda yaģamıģ uygarlıklardan da etkilenerek dini, sosyal, kültürel ve ticari amaçlı yapılar inģa etmiģlerdir. Medrese ve kervansaray mimarisi Anadolu Selçukluları ile geliģmiģ ve yüksek anıtsal, mimari değere ulaģmıģtır. 9 Selçuklular, Anadolu nun stratejik konumunun ve ticaretin önemini kavrayarak iktisadi ve ticaret faaliyetlerini arttırmak için çeģitli önlemler almıģlardır. Ticaretle uğraģan kiģilere, her türlü yardımda bulunmak, ticaret yollarının güvenliğini arttırmak, ticari eģyanın askeri birlikleri tarafından taģınmasını sağlamak ve kervan yolları üzerinde yolcuların her türlü gereksinimlerini karģılayabilecekleri kervansaraylar yaptırmak gibi önlemler almıģlardır. Selçuklular döneminde, Anadolu milletler arası bir köprü haline gelmiģ ve ticaret hayatı geliģmiģtir. 10 BarıĢ zamanlarında konak yeri olan kervansaraylar, savaģ zamanında dıģa kapalı karakterleri ile kale görevini üstlenmiģlerdir. Ticaret amacı ile kurulmuģ ve o devirde daha çok han adıyla anılan yapılarda, kervan yolcuları ücret karģılığında barınırken, kervansaraylarda üç gün süreyle ücretsiz olarak misafir kabul edilmekteydi. Kervanların bakım ihtiyaçları da, buralarda ücretsiz sağlanırdı. Devlet, baskın ve soygundan zarara uğrayanların kayıplarını öderdi. 8 Keleş, a.g.e., s Keleş, a.g.e., s Turan, a.g.e., s

12 Kervansaraylarda konaklayacaklara uygulanacak yöntemler, görevlilerin yapacakları iģler kurallara bağlanmıģtı. Anadolu Selçukluları dönemindeki tüm mimari eserlerde plan Ģemaları, bezeme motifleri, Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçukluların ribat adını verdikleri daha önceki Türk kervansarayları ile benzerlik göstermekteydi. Bu döneme ait dini yapılarda zaman zaman tuğla ve taģ karıģımı almaģık malzeme kullanılmıģsa da konaklama yapıları sadece taģ malzeme ile yapılmıģtı. Sultan han veya han diye adlandırılan kervansaraylar geliģmiģ ve taģ iģçiliğinin kullanıldığı eserler, 13. yy boyunca yaptırılmıģtır. 11 Genellikle ana yollar üzerinde inģa edilmiģ olan kervansaraylar mekânsal organizasyonlarına göre üç ana tipte uygulanmıģlardır. Açık - avlulu tip Kapalı - avlusuz tip Karma tip Açık avlulu tip kervansaraylar da eyvanlı avlunun etrafında revaklı kısım ya da odalar yer almaktadır. Yolcular ile hayvanlar avlunun çevresindeki mekânlarda barınmaktadır. Antalya - Afyon yolu üzerindeki Evdir Han (1215) bu tipe örnektir. 12 Kapalı - avlusuz tip kervansaraylar, kare ya da dikdörtgen tek bir mekândan oluģmaktadır. Mekânın içi neflerle bölünmüģtür ve genellikle duvara bitiģik neflerde zemin, yolcuların yatması için yükseltilmiģtir. Bu mekânlarda yolcuların hayvanları ise genellikle orta nefte barınmaktadır. Hanlarda nefler genellikle tonoz örtülüdür. Bazı örneklerde neflerin ortasının üzeri kubbe ile örtüldüğüne rastlanmaktadır. Bu tip hana örnek olarak Tokat ta Çiftlik Hanı (1329), Antalya yolu üzerinde ġarapsa Hanı verilebilir. 13 Üçüncü tip kervansaraylar ise diğer iki tipin bir araya gelmesiyle türetilmiģtir. En büyük ve görkemli kervansaraylar, bu tipte yapılmıģ olanların arasındadır. Yolcuların barınmaları için yapılmıģ kapalı mekânın (salon) önünde avlusu vardır. Genellikle avlunun üç tarafı revak ya da odalarla çevrilidir. Yapının taç kapılı bir giriģi vardır, giriģ eyvanından avluya geçilir, avludan da kapalı kısma geçilmektedir. Avlunun bir tarafında arabalık ve ahır, diğer tarafında ise odalar yer almaktadır. Ayrıca giriģin iki yanında muhafız odaları vardır. Avlunun ortasında, genellikle bir çeģme ya da mescit yer almaktadır. Kapalı mekânın ve revak bölümlerinin üzeri tonoz ile örtülüdür. Tonoz örtülü kapalı mekânın üzeri genellikle düzdür ve orta nefin orta aksında fener kubbe yer alır. Konya - Aksaray yolu üzerinde Sultan Han (1229), Kayseri - Sivas yolunda Sultan Hanı (1236) önemli örnekler arasındadır. Antalya - Alanya arasında I. Alâeddin Keykubat tarafından 1231 de yaptırılmıģ olan Alara Hanı gibi değiģik plan organizasyonu gösteren az sayıda da olsa kervansaray vardır. Bu yapıda kapalı 11 Aslanapa, Anadolu da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, s Keleş, a.g.e., s KeleĢ, a.g.e., s

13 ve açık kısımlar birbirine eklenmiģ değil, birbirleriyle kaynaģmıģ durumdadır. Yolcularla eģya ve hayvanlara ait yerler tamamen ayrılmıģtır. Anadolu da Selçukluların kurduğu kervansaraylar da plan tiplerinde yeniliğe gitmiģler, kapalı nefler halindeki kısım ile avlulu kısmın birleģtiği karma tipler oluģturmuģlar, inģaat tekniğini de değiģtirerek, kerpiç ve tuğla yerine taģ kullanmıģlardır. Bazı yapılarda Büyük Selçuklu, Gazneli ve Karahanlı geleneğine, revaklı eyvanlı avlu düzenine bağlı kalmıģlardır Anadolu Beylikler Dönemi nde Han Mimarisi Anadolu Türk tarihinde Beylikler Dönemi ( ), Anadolu coğrafyası üzerinde kurulan beylikler arasında sürekli devam eden savaģ ortamı ve iç karıģıklıklara sahne olmuģtur. Beylikler Dönemi, 15. yy ortalarında Osmanlılar tarafından hâkimiyet sağlanana kadar sürmüģtür. 15 Beylikler Dönemi nde menzil hanlarından çok, Ģehir içi hanı yapılmıģtır. Bu dönemde ticaret Ģehir içlerine taģınmıģ, kervan yolları üzerinde han yapımı Selçuklular zamanında olduğu kadar fazla olmamıģtır. ĠnĢa edilen Ģehir içi hanların büyük bir kısmı, sosyal içerikli ve tüccarları barındıran yapılardır. Hanlarının çoğu ahģap, kerpiç malzemeyle yapıldığı için günümüze kalamamıģtır. Hanları genellikle basit ve iki katlıdır. Kare veya dikdörtgen büyük bir açık avlunun etrafını kuģatan odalara ve önlerinde revağa sahiptirler. Avlu ortasında Ģadırvan veya mescit yer almakta ve emniyet için tek kapı bulunmaktadır. Tüccarları ve mallarını barındıran bu hanlar bazen büyük külliyeler içinde yer almıģlardır. Bergama daki TaĢ Han bu dönem han özeliklerini yansıtmaktadır. Beylikler Dönemi nde inģa edilen menzil hanları, Selçuklu dönemi menzil hanları kadar anıtsal ölçekte olmamıģtır. Selçuklu dönemine göre mütevazı ölçüler kullanılmıģ, ebatlar küçülmüģ, süslemeye hiç yer verilmemiģtir. Selçuklu yapılarında olduğu gibi konaklayanın ya da kervanın tüm ihtiyaçlarının giderilmesi yoluna gidilmemiģtir. Bu hanlarda mutfak, hamam gibi mekânlara rastlanmamaktadır. Hanlar genellikle Ģehir içinde yapıldıklarından, bu ihtiyaçlar Ģehirdeki mekânlarda karģılanmıģ olmalıdır. 16 Beylikler Dönemi hanlarını konumlarına göre menzil hanları (kervansaraylar) ve Ģehir içi hanları olarak sınıflandırılabilmektedir. Beylikler Dönemi Menzil Hanları * Tek katlı ve tek mekânlı: Sarıhan - Karamanoğulları - Niğde, Deve Hanı - Candaroğulları Kastamonu. * Tek katlı ve iki mekânlı: Kozak Hanı - Karamanoğulları 14 Keleş, a.g.e., s Keleş, a.g.e., s Peker ve Bilici, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, s

14 * Tek katlı ve üç mekânlı: Beylikler Dönemi nde en çok tercih edilen plan Ģemasıdır. Kavak Han - Konya, Atlas Han - Karaman, Yeniceköy Han - Kütahya, Atabey Han - Kastamonu, Issız Han - Bursa * Ġki katlı menzil hanları: Kızıl Han - Muğla MenteĢoğulları. Beylikler Dönemi ġehir Ġçi Hanları * Tek katlı: TaĢ Han - Bergama - Osmanlı *Ġki katlı: Emir Han-Bursa- Osmanlı, Ġpek Han- Kastamonu Beylikler Dönemi mimarisi, Selçuklu ile Osmanlı mimarileri arasında bir köprü oluģturmaktadır. Beylikler Dönemi hanlarının yapı malzemesi taģ olmakla birlikte kapı ve kemerler haricinde moloz taģ ve kaba yönü taģ kullanılmıģtır. Beylikler Dönemi nin genel karakteristik özelliği olan almaģık duvar örgüsü bazı menzil hanlarında da kullanılmıģtır. Bu dönem eserlerinin tonoz, kubbe ve kemer gibi elemanları özellikle Ģehir içi hanlarında tuğladan inģa edilmiģtir Osmanlı Döneminde Han Mimarisi Selçuklular döneminde, Hint ve Çin ticaret yollarını Anadolu ya bağlayan yollar üzerinde birçok han ve kervansaray inģa edilmiģtir. Bunun ardından Osmanlı Döneminde de aynı altyapıyı geliģtirilerek yeni fethedilen yerlerde bu tür yapılar inģa edilmiģtir. Böylece Osmanlı Ġmparatorluğu içerisinde belirli dönemlerde, Ģehirler ve yollar üzerinde birçok hanlar yapılmıģtır. Bu binaların bazıları kerpiçten, bazıları ahģaptan fakat büyük bir kısmı taģ ve tuğladan inģa edilmiģtir. 18 Osmanlı döneminde kentler hızla büyümüģ yerleģimler kent surların dıģına taģarak yeni mahalleler kurulmuģtur. Zanaat ve ticaret ilerlemiģ cami, medrese, türbe, çarģı, kervansaray, han yapımı hız kazanmıģtır. Bu yapıların iģletilmesi için vakıf sisteminin kurulması Osmanlı döneminde yapılmıģ olan önemli yeniliklerdendir. Her dönemde orduların bir yerden bir yere sevki, kervanların ticari eģya taģıması, haberleģmede haberin çabuk ulaģtırılması için karayolları tercih edilmiģ, geliģtirilmiģ ve yol Ģebekeleri oluģturulmuģtur. Osmanlılarda bu teģkilat menzil olarak adlandırılmıģtır. Osmanlı Ġmparatorluğu nda bütün ekonomik faaliyetler, yolların geçtiği yerler ile bu yolların son bulduğu liman ve Ģehirlerde toplanmıģtır. Her devirde bu yolların güvenliğinin sağlanması için, yollar üzerinde kervanları, yolcuları ve tüccarları barındıran hanlar 17 Peker ve Bilici, a.g.e., s Akozan, Türk Han ve Kervansarayları, s

15 yapılmıģtır. 19 Menzillerdeki kervansarayların yanı sıra kent içlerinde ticaretin sürdürülmesi, tüccarların ve yolcuların kalabilmesi için Ģehir içi hanlar da inģa edilmiģtir. Osmanlı döneminde görülen bir baģka geliģme ise külliye adı verilen yapı komplekslerinin inģasının artmasıdır. Kent içi, kent yakını ve kervan yolları üzerinde inģa edilen külliyeler, bir cami ve etrafında farklı fonksiyonları barındıran yapıların oluģturdukları yapı topluluklarıdır. Külliyelerde konaklama ve ticaret faaliyetleri de ön planda tutulmakta ve bu nedenle içlerinde kervansaraylar bazen de sadece konaklama amacına yönelik olarak tabhaneler bulunmaktadır. Selçuklu devrinde bir cami ve medreseden meydana getirilen ve imaret adı verilen topluluklar külliyelerin en eski örnekleridir. Yalnız bunlar kuruluģ sebepleri bakımından yan yana düzenlenmiģ binalar olarak kalmaktaydı. Külliyelerin bir mimari topluluğu olarak ele alınması Osmanlı Devleti nin Edirne ye ve Ġstanbul a yerleģmesi ile baģlamıģtır. Osmanlı Ġmparatorluğu, yüzyıllarda en parlak dönemini yaģamıģtır. Sosyal, politik, ekonomik alanların yanı sıra sanat ve mimarlık alanında da en üst düzeye ulaģmıģtır. Mimar Sinan ın da bu dönemde yaģaması ve eserlerini oluģturması döneme ayrı bir kimlik kazandırmıģ ve mimarlık evrensel düzeye eriģmiģtir. Genellikle cami mimarisinde üstün baģarı kazanmıģ olan Mimar Sinan diğer yapı türlerinde olduğu gibi han ve kervansaray mimarisinde de baģarısını devam ettirmiģtir. Kent içlerinde ve menzillerde çeģitli hanlar, kervansaray ve içlerinde kervansarayları barındıran külliyeler gerçekleģtirmiģtir. 15. yy dan baģlayarak Ģehir merkezlerinde inģa edilen Ģehir içi hanları belli bir malın pazarlandığı yapılara dönüģmüģtür. Bu hanlardan bazıları sadece büro ve depo olarak kullanıldığı halde, bazıları aynı zamanda konaklama yapılabilecek Ģekilde planlanmıģtır. Hanlarda iki katlı plan Ģemasının uygulanması, ahırlarda ve bazı hanların avlularında duvar içine yerleģmiģ ocaklar, Osmanlı dönemi hanlarında ortaya çıkan yeniliklerdir. 2. BÖLÜM ĠZMĠR VE HANLAR 2.1. Abacıoğlu Hanı Kemeraltı BaĢdurak Camisi yakınında, 919 ve 920. sokaklar arasında bulunan bu hanın kitabesi günümüze kadar gelemediğinden yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Vakıf kayıtlarında buradaki bir handan söz edilmektedir. Büyük olasılıkla bu han Abacıoğlu Hanı dır. Yine Vakıf kayıtlarından öğrenildiğine göre XVIII. yüzyılda Hacı Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıģtır. Vakıf kayıtlarındaki bilgilerin bu han ile ilgili olup olmadığı da kesin değildir. 19 Halaçoğlu, XIV. - XVII. yy larda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, s

16 Han düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan yapılmıģ olup, ortadaki bir avlunun çevresinde iki katlı dükkânlardan meydana gelmiģtir. Ancak bu plan Ģekli simetrik olmayıp düzgün bir plan düzeni göstermemektedir. Handan günümüze yalnızca avlunun kuzeydoğu ve güneybatı kanatları gelebilmiģtir. Diğer bölümler çeģitli dönemlerde yapılan eklemeler ve ilavelerle orijinalliğinden tümüyle uzaklaģmıģtır. Hanın bugünkü durumunda, avlunun sağında yedi dükkân bulunmaktadır. Bu dükkânların avluya bakan cephelerinde üstte iki sıra pencere, altta da iki pencere ile bir kapısı vardır. Avlunun sol tarafındaki kuzeydoğu kanadında ise sekiz dükkân bulunmaktadır. Bunların üzeri diğer bölümün aksine kırma bir çatı ile örtülmüģtür. Dükkânların üzerinde ikiģerli grup halinde on altı pencere sıralanmıģtır. Bu dükkânlar içten ahģap döģeme ile iki kat haline getirilmiģ, yalnızca biri ortadan bir duvarla ikiye bölünmüģtür. Bu han 2007 yılında restore edilmiģ olup restaurant, kafeterya, halıcı, gümüģçü, derici ve çay bahçesi ile turizme hizmet etmektedir Abdurrahman Hanı Kemeraltı nda, 892. ve 876. sokaklarla çevrili alanda bulunan bu hanın batı cephesinin giriģinde bulunan bir pencere üzerindeki kitabede MaĢallah yazılıdır. Bu kitabenin altında Hicri: 1217 (1802) tarihi bulunmaktadır. Ancak bu tarihin hanın yapım tarihi olup olmadığı da kesin değildir. Ayrıca Vakıf ve arģiv kaynaklarında da ismine rastlanmamıģtır. Bu bakımdan hanın XIX. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Han düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan dikdörtgen planlı olarak yapılmıģtır. Doğu ve batı cephesinden bir koridora girilen hanın her iki yanında odalar sıralanmıģtır. Ancak çeģitli dönemlerde yapılan onarım ve eklerle orijinalliğinden kısmen de olsa uzaklaģmıģtır. Hanın doğu-batı yönünde uzanan koridorun üzeri beģik tonozla örtülmüģtür. Bu tonozlu koridorun kuzey yan kanadında yedi, güney yan kanadında da yine yedi olmak üzere 14 adet mekân bulunmaktadır. Bu odalar koridora pencere ve kapılarla açılmaktadır. Bu mekânların bazıları günümüze gelememiģ, yerlerine yeni ekler yapılmıģtır. Koridorun dıģında kalan bölümlerin ahģap çatı ile örtülü olduğu izlerden anlaģılmaktadır Arap Hanı Anafartalar Caddesi nde Küçük Karaosmanoğlu Hanı nın yanında bulunan bu hanın kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Aydın Vilayeti nin

17 tarihli Salnamelerinde hanın ismi geçmektedir. Buna dayanılarak ve mimari yapısı da göz önüne alınarak XIX. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığı sanılmaktadır. 20 Kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan yapılan han dikdörtgen planlı, avluludur. Avlunun içerisinde bir de mescidi bulunmaktadır. Hanın giriģ cephesi iki katlı, avlu kanatları ise tek katlıdır. Ġkinci kattaki odalardan sadece giriģin üzerinde olanı günümüze gelebilmiģ diğerleri orijinal durumlarından uzaklaģmıģtır. Ġkinci kattaki odalar ahģap tavanlı koridora birer kapı ve pencere ile açılmıģtır. Handaki eski dükkânların sayısı kesin olarak bilinmemekle beraber, her iki kanadında yediģerden 14 dükkân olduğunu tahmin edilmektedir Canbaz Hanı Kemeraltı, 863 ve 864. sokakların kesiģtiği noktada bulunan bu hanın kitabesi günümüze gelememiģtir. ArĢiv belgelerinde de onunla ilgili bilgiye rastlanmamıģtır. Günümüzde bu hanın bulunduğu yer iç liman bölgesi içerisinde kalmıģ, içerisi yıllarında tamamen doldurulmuģtur. Bununla beraber yapının XIX. yüzyılın baģlarında yapıldığı sanılmaktadır. Han düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan yapılmıģtır. Ortasında dikdörtgen bir koridor olan hanın iki yanında odalar sıralanmıģtır. Hanın tam bir dikdörtgen olmayıp iki uzun kenarının dıģarıya doğru açıldığı da görülmektedir. Burada koridor beģik tonozla, yan mekânlar da kırma çatılarla örtülmüģtür. Günümüzde hanın kuzey yönü yeni yapılmıģ bir han ile kapatılmıģ, doğu cephesinde de yalnızca bir kapı ile bu kapının yanında üç, güney yanında da iki pencere açıklığı görülmektedir. Hanın içerisine kuzey cephesinin ortasında bulunan yuvarlak kemerli bir kapıdan girilmektedir. Koridorun kuzey ucunda iki küçük mekân yer almaktadır. Bu mekânların üzeri de koridora doğru çıkıntı yapan ahģap bir balkon Ģeklindedir. Koridorun çevresinde bazıları devrilmiģ olan on yedi sütun bulunmaktadır. Bunun arkasındaki dükkânlardan pek az bir kalıntı günümüze gelebilmiģtir Çakaloğlu Hanı Halimağa ÇarĢısı nda (Kasap Hızır Mahallesi), 895 ve 861. sokaklar arasında bulunan bu hanın kitabesi bulunmamakla beraber kuzey cephesindeki giriģin doğu ve batı yanlarında yer alan çeģme ve sebil üzerinde tarihlerinin bulunması yapının da bu tarihte yapıldığını göstermektedir. 20 Akozan, Türk Han ve Kervansarayları, s

18 Kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan yapılmıģ olan han dikdörtgen planlı olup, ortada bir koridor ve bunun iki yanında her kenarda dokuzardan on sekiz odadan meydana gelmiģtir. Kuzey ve güney yönlerindeki birer kapı ile içeriye girilmektedir. Koridor ve içerisindeki odalar beģik tonozlarla örtülmüģtür. Koridorun iki yanında yer alan odalar koridor tonozunun baģlangıcına kadar yükseltilmiģ ve bu yükseklik farkından meydana gelen duvarlara da pencereler açılarak içerisinin aydınlanması sağlanmıģtır. Bunun yanı sıra her dükkânın bir veya iki penceresi de bulunmaktadır. Hücrelerde asma katlara yer verilmiģ bunların bazılarında çarkıfelek motifleri tuğlalardan yapılmıģtır. Ayrıca hanın güney cephesinin batı ucunda saçak arlına rastlayan kısımda bir de güneģ motifi yapılmıģtır Çukur Han Bergama'da bulunan bu hanın kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Bununla beraber yapı üslubundan XIV.-XV. yüzyıllar arasında yapıldığı sanılmaktadır. Han moloz taģ, kesme taģ ve tuğladan yapılmıģ olup, iki katlı, orta avlulu plan tipindedir. Yakın tarihlerde restore edilen bu han dikdörtgen planlı bir orta avlunun çevresinde yuvarlak kemerlerle birbirlerine bağlanmıģ sütunların oluģturduğu revaklardan meydana gelmiģtir. Alt kattaki odaların üzerleri tonoz, üst kattakiler de kubbe ile örtülüdür. GiriĢ kapısının üzerinde büyük bir oda bulunmaktadır. Bu odaya BaĢodası ismi verilmiģtir. Hanın cephesinde üst katta pencereler sıralanmıģ bunların üzeri de saçak frizi ile sonuçlanmıģtır Demir Hanı(Küçük Han) ġadırvanaltı Camisi nin yakınında 913, 912 ve 970 numaralı sokaklar arasında bulunan bu hanın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Yapı üslubundan XVIII. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Han kesme taģ ve tuğladan, avlulu ve iki katlı olarak yapılmıģtır. Kare planlı olup, doğu ve batı cephelerinde birer kapısı bulunmaktadır. Bunların çevresinde de tek katlı küçük dükkânlar sıralanmıģtır. DeğiĢik zamanlarda yapılan onarım ve eklerle özelliğini büyük ölçüde yitirmiģtir. Günümüze yalnızca üst katın çok az bir bölümü gelebilmiģtir. Bazı izlerden üst örtünün tuğla kubbeli olduğu sanılmaktadır. Hanın iç plan düzeni hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 17

19 2.8. Fazlıoğlu Hanı (Hacı Mehmet PaĢa) sokakta bulunan bu hanın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Ancak Ġzmir e 1671 yılında gelen Evliya Çelebi bu hanın isminden söz etmiģtir. Hanın mimari yapısı ve Evliya Çelebi ye dayanılarak bu hanın XVII. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Hanın ismi bazı vakfiyelerde geçmektedir. Bu vakfiyelerde de XVIII. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Vakfiyelerde hanın XVIII. yüzyıldaki sahibinin Hacı Mehmet PaĢa olduğu yazılıdır. Han kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan yapılmıģ olup, iki katlı dikdörtgen planlıdır. Avlunun kuzeydoğu ve kuzeybatı kanatlarında ikinci katın revakları bulunmaktadır. Ancak hanın büyük bir bölümü Yeni Kavaflar ÇarĢısı nın yıllarında yapılması sırasında bazı bölümleri yıkılmıģ, günümüze yalnızca yapının güneydoğu cephesi ile aynı cephedeki giriģ bölümü orijinal olarak gelebilmiģtir. GiriĢ kapısı yuvarlak kemerli olup, bu kapıdan tonozlu bir koridora, oradan da avluya girilmektedir. Koridorun sol kanadında beģik tonozlu üç dükkân, sağında da üst kata çıkıģı sağlayan merdiven bulunmaktadır Esir Hanı Kemeraltı nda 904, 910 ve 892. sokaklar arasında bulunan bu hanın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Vakıf kayıtlarında ve arģiv belgelerinde de ismine rastlanmamıģtır. Bununla beraber yapı üslubundan XIX. yüzyılda yapıldığı anlaģılmaktadır. Han düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan dikdörtgen planlı olarak yapılmıģtır. ÇeĢitli dönemlerde yapılan onarımlarla ve ilavelerle özelliğini büyük ölçüde yitirmiģtir. Günümüzde kuzey cephesi yeni yapılan yapılarla kapatılmıģtır. Han ortada bir koridor, iki yanına sıralanmıģ odalardan meydana gelmiģtir. Bu odaların üzerleri beģik tonozlarla örtülmüģtür. Hana doğu ve batı cephelerindeki kapılardan girilmektedir. Bunlardan batı cephesinin üzerinde ikinci bir katı andıran bölüm varsa da hanın bütünü hakkında fikir verecek kalıntıya rastlanmamıģtır. Doğu cephesindeki taģ söveli giriģ kapısının iki yanında ikiģer dükkân bulunmaktadır. Han odalarının ortasındaki koridor 1986 yılı baģında yapılan bir tadilatla ikiye bölünmüģ, güneyde kalan bölüm dükkânlar haline getirilmiģtir Girit Hanı Halit Ziya Bulvarı ile Mimar Kemalettin Caddesi nin kesiģtiği noktada bulunan bu hanın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Bununla beraber, Giritlizâde 18

20 Hacı Mehmet ReĢit PaĢa nın karısı ve Serezli Yusuf PaĢa nın kızı Nafia Hanım a ait olduğu Vakıf kayıtlarından anlaģılmıģtır. ReĢit PaĢa ile Serezli Yusuf PaĢa XIX. yüzyılda yaģamıģlardır. Bunun yanı sıra hanın mimari yapısı da XIX. yüzyıla ait olduğunu göstermektedir. Moloz taģ, tuğla ve kesme taģtan yapılan han dikdörtgen planlı olup, avlulu ve iki katlıdır. Hanın doğu ve batı cephelerinde birer giriģ bulunmaktadır. Üzeri beģik tonoz, çapraz tonoz ve aynalı manastır ile örtülmüģtür. Ġki sıra tuğla saçak ise bütün yapıyı çepeçevre kuģatmıģtır. Han günümüze harap bir durumda gelmiģ, yalnızca avlunun doğu ve batı yanlarındaki odaların bir bölümü ile kuzeydeki odalardan biri gelebilmiģtir. Onun dıģında kalan bölümlere yeni yapılar eklenmiģtir. Güney cephesi ise Mimar Kemalettin Caddesi nin açılması sırasında yıkılmıģtır Kadıoğlu Hanı Hoca Hasan Mahallesi nde, Sokak ta bulunan bu hanın kuzeybatısında Büyük Vezir Hanı, güneydoğusunda da Karaosmanoğlu Hanı ile Büyük Kuzuoğlu Hanı bulunuyordu. Hanın kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Yapı üslubundan ve diğer hanlarla benzerliklerinden ötürü XIX. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Aydın Vilayet Salnamesi nde ( ) de ismi geçmektedir. Hanın yapımında düzgün kesme taģ, moloz taģ ve tuğla kullanılmıģtır. Hanın Fevzi PaĢa Bulvarı na yönelik güneydoğu cephesinde, ikinci katta düz lentolu dört pencere bulunmaktadır. Alt katta ise iki dükkân ve hanın giriģ kapısı vardır. Ancak bu mekânlar değiģik zamanlarda yapılan onarımlarla özelliğini büyük ölçüde yitirmiģtir. Kadıoğlu Hanı nın Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü arģivinde plan ve kesitleri bulunmaktadır. Buna dayanılarak hanın kuzeybatı cephesi, kuzeydoğu-güneybatı yönünde bir kırılma ile batıya doğru "L" Ģeklinde devam ettiği düģünülmektedir Karaosmanoğlu Hanı (Büyük Han) Fevzi PaĢa Bulvarı ile 913 ve 914. sokaklar arasında bulunan, Mirkelamoğlu Hanı na bitiģik olan bu hanın kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Kaynaklarda da yapımı ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber hanın 1850 tarihinde yapılmıģ bir planı olduğundan XVIII. yüzyılın sonlarında veya XIX. yüzyılın baģlarında yapıldığı sanılmaktadır. Kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan yapılmıģ olan bu han, dikdörtgene yakın bir plan düzeni göstermektedir. Kuzey bölümü Fevzi PaĢa Bulvarı nın açılması sırasında yıkılmıģtır. Avlulu, 19

21 iki katlı olan bu hanın günümüze gelebilen bölümlerinden alt katta avlunun doğusunda üç dükkân, güney kanadında beģik tonozlu üç ayrı mekân, batı kanadında dört dükkân ile güneybatı köģesinde de bir dükkân olduğu anlaģılmaktadır. Günümüzde bu yapının doğu kanadının kuzey ucuna yeni bir yapı eklenmiģtir. Batı kanadının kuzey ucundaki kalıntılardan da burada bir giriģ kapısı olduğu ve avluya bir koridorla açıldığı anlaģılmaktadır. Hanın ikinci katının batı kanadında beģ, güney kanadında dört ve doğu kanadında da iki olmak üzere on bir mekânın bulunduğu görülmektedir. Bunların hepsi manastır tonozlu olup, önündeki revaklara birer kapı ve pencere ile açılmıģlardır. Handa süslemeye yer verilmemiģ veya bunlardan çok az kalıntı günümüze gelebilmiģtir. Nitekim batı kanadındaki revak kemerlerinde profilli silmeler, revakın güney ucunda da üzeri kireçle kapatılmıģ mimari bir resim dikkati çekmektedir Kızlarağası Hanı Kemeraltı nda bulunan bu han, 871, 906. sokaklar ve Hisar Camisi ile çevrilidir. Han kitabesinden öğrenildiğine göre, Darüssaade Ağası Hacı BeĢir Ağa tarafından Hicri:1156 (1743) tarihinde yaptırılmıģtır. Han kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan yapılmıģ olup, dikdörtgen planlı, avlulu ve iki katlıdır. Hanın alt ve üst kattaki odaların açıldığı koridorlar beģik tonozlu, üst katta aynalı tonozludur. Hanın kuzey cephesi Bakır Bedesteni, güney cephesi de dükkânlarla kapatılmıģtır. Hanın Hisar Camisi ne bakan doğu cephesinde, üstte yedi altta da dokuz tane olmak üzere on altı penceresi bulunmaktadır. Bu pencereler dikdörtgen sövelidir ve demir parmaklıklarla örtülmüģtür. Pencere açıklıkları dıģında kalan cephe bir sıra düzgün kesme taģ, iki sıra tuğla hatılla örülmüģtür. Derzlerin bir bölümünün üzerine de geometrik süslemeler eklenmiģtir. Hanın asıl cephesi batısında olup, burası 861.sokağa bakmaktadır. Orijinal olarak bu cephenin ortası ile kuzey ve güney uçlarında, ikinci katlarda taģ konsollara oturan dıģa çıkıntılı üç cumbanın olduğu sanılmaktadır. Ancak bunlardan yalnızca ortadaki cumba günümüze gelebilmiģtir. Diğer cumbaların ise sadece çıkmaları görülmektedir. Ortadaki cumbanın kuzey ve güneyinde birer, batı cephesinde ise üstte iki, altta üç pencere bulunmaktadır. Bunun dıģında cephe boyunca dikdörtgen söveli, yuvarlak kemer aynalıklı on üç pencere daha peģ peģe sıralanmıģtır. Yapının batı cephesinin ortasında, cumbanın altına rastlayan yerde yuvarlak kemerli bir kapı ile avluya girilmektedir. Avlunun batı-doğu köģesinde iki katlı kare planlı bir yapı bulunmaktadır. Büyük olasılıkla bu yapının mescit olduğu sanılmaktadır. Batı cephesinin 20

22 içerisindeki bir merdivenle ikinci kata çıkılmaktadır. Ayrıca hanın iki köģesinde de birer kapı daha bulunmaktadır. Bu kapıların yanında da üst kata çıkan merdivenler vardır. Avlu batı, kuzey ve güney yönünden birbirlerine eģ büyüklükte odalarla çepeçevre kuģatılmıģtır. Bu odalardan doğu batı eksenindekiler simetrik düzen göstermektedir. Bunun yanı sıra avlunun her iki yanında birbirlerine eģ büyüklükte sekizer oda daha bulunmaktadır. Doğu kanadında da dört oda vardır. Han günümüze iyi bir durumda gelebilmiģtir. Osmanlı mimarisinin Ġzmir deki en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilir. Ġzmir in önemli turistik merkezlerinden biridir. Çoksayıda insan tarafından ziyaret edilir Manisalıoğlu Hanı 913. sokakta bulunan bu han, Büyük Karaosmanoğlu Hanı nın doğusunda ve ona bitiģik olarak yapılmıģtır. Günümüze yalnızca bir bölümü orijinal olarak gelebilen bu han iki katlı, avlulu ve simetrik olmayan bir plan düzenine sahiptir. Kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Bununla beraber, sahibinin Manisalı Mustafa Efendi isimli bir kiģi olduğu bazı yayınlarda belirtilmektedir. Yapı üslubundan XIX. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan yapılmıģ olan hanın, yan yana iki mekân Ģeklinde olduğu günümüze gelen orijinal bölümlerden anlaģılmaktadır. Bu mekânların avluya bakan cephelerinde ikinci katta ikiģer pencere bulunmaktadır. Düz lentolu olan bu pencereler üçgen alınlıklı, silmeli bir saçakla sınırlandırılmıģtır. Ġçeriden taģ bir merdivenle çıkılan ikinci katta manastır tonozlu odalar bulunduğu anlaģılmaktadır Mirkelamoğlu Hanı Kemeraltı nda 914. sokakta bulunan Mirkelamoğlu Hanı nın kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi kesinlik kazanamamıģtır. Ancak mimari yapısından ve çevredeki diğer hanlarla bağlantısından ötürü XVIII. yüzyılın sonlarına doğru yapıldığı sanılmaktadır. Düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan yapılmıģ olan han dikdörtgene yakın, simetrik olmayan bir plan düzenindedir. Üst örtü sistemi içten tonoz olup, dıģtan kiremitli beģik çatılıdır. Hanın Fevzi PaĢa Bulvarı na bakan cephesinde altta üç dükkân, üstte de dört pencere bulunmaktadır. Buradaki cepheler yatay dikdörtgen açıklıklar halindedir. Cephenin üst örtü ile birleģtiği yerde tuğladan yarım daire Ģeklinde bir alınlık bulunmaktadır. Cephedeki kaba yontma taģ ve tuğlaların arasına yatay tuğlalar yerleģtirilmiģ ve almaģık bir görünüm meydana getirilmiģtir. 21

23 Hanın doğu cephesi yanındaki Karaosmanoğlu Hanı na bitiģiktir. Burada güney cephesinin alt bölümü sonradan eklenen dükkânlarla kapatılmıģtır. Bunların da üzerinde yarım daire bir alınlık bulunmaktadır. Cephedeki dört pencere dikdörtgen sövelidir. Hanın batı cephesinde yuvarlak kemerli giriģ kapısı ile kapının güneyinde iki, kuzeyinde de dört dükkân bulunmaktadır. Hanın dikdörtgene yakın avlusuna bakan cephelerde altta dükkânlar, üstte de ikinci katın revak sıraları bulunmaktadır. Kuzey cephesinin doğu ucu ise bir eyvan Ģeklinde olup, eyvanın iki yan duvarlarından birer kapı açıklığı vardır. Yapının avluya bakan doğu cephesinde ise altta beģ dükkâna yer verilmiģtir. Avluya bakan güney cephesinde ise altta üç dükkân bulunmaktadır. Doğu ucunda hana bir çeģme eklenmiģtir. Bu çeģmenin kemer alınlığında MaĢallah yazılmıģ, kemerin tepe noktasına da bir çıpa resmi konulmuģtur. Hanın ikinci katında 21 oda bulunmaktadır. Bunlardan batıdaki üç oda çapraz tonozla örtülmüģ bir eyvana, diğer odalar da revaklara açılmıģtır. Buradaki kapılar Bursa kemeri üslubundadır. Revaklara açılan odaların tümü manastır tonozludur. Günümüzde ayakta olan bu yapının içerisinde giyim, deri, nakıģ iģleri yapan iģ yerleri bulunmaktadır Musevit Hanı Kemeraltı Ahmet Ağa Mahallesi, 876 ve 903. sokaklar arasında bulunan bu hanın kitabesi günümüze gelememiģtir. Kaynaklarda onunla ilgili bir bilgiye de rastlanmamıģtır. Bununla beraber mimari yapısından XIX. yüzyılın baģlarında yapıldığı sanılmaktadır. Han düzgün kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğla kullanılarak dikdörtgen planlı ve iki katlı olarak yapılmıģtır. Günümüzde hanın kuzey ve güney cepheleri yapılarla kapatılmıģtır. Koridorun her iki yanında odalar sıralanmıģtır. Koridor ile odalar arasındaki kot farkından ötürü meydana gelen duvara pencereler açılmıģtır. Bunlar düz atkılı, dikdörtgen söveli ve demir Ģebekeli pencerelerdir. Yapının doğu cephesinde bulunan giriģ kapısı taģ söveli ve dikdörtgen planlıdır. Bunun üst kısmına da iki pencere açılmıģtır. Yapının 876. sokağa bakan batı cephesi üçgen Ģeklinde bir alınlıkla dıģa açılmıģtır. Bu bölüm dıģında hanın diğer cepheleri tamamen orijinalliğinden uzaklaģmıģtır. Bu da gösteriyor ki hanın doğu ve batı cephesindeki giriģler üçgen alınlıklı idi. Yapının içerisindeki, doğu-batı yönünde uzanan beģik tonozlu koridor daha sonraki yıllarda iki katlı bir duruma getirilmiģtir. Koridorun kuzey yan kanadında beģ, güney yan kanadında yine beģ olmak üzere toplam on mekân bulunuyordu. Ancak günümüzde kuzey sıradaki mekânların doğu ucundaki ikisi ile batı ucundaki ikinci dükkânın kapı ve pencereleri örülmüģtür. Batı ucundaki iki dükkân arasındaki duvar da ortadan kaldırılarak tek mekâna dönüģtürülmüģtür. Koridorun güney 22

24 duvarının batı ucundaki ahģap bir merdivenle sonradan buraya yapılan ikinci kata çıkılmaktadır. Ġkinci katta koridorun bir kenarına dokuz mekân eklenmiģtir. Bunların da üzeri beģik tonozlarla örtülmüģtür Selvili Han Fevzi PaĢa Bulvarı üzerinde bulunan bu hanın, bulvarın açılması sırasında büyük bir bölümü yıkılmıģtır. Günümüze yalnızca güneybatı kanadından çok az bir bölüm gelebilmiģtir. Hanın kitabesi günümüze gelemediğinden yapım tarihi ile ilgili bilgilere arģiv kaynaklarında da rastlanmamıģtır. Bununla beraber XVIII. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü arģivindeki planlara dayanılarak hanın ortasında bir avlu olduğu, ikinci katının simetrik bir düzen göstermediği anlaģılmaktadır. Güneybatı cephesinin ortasındaki bir kapıdan içerisine girilen hanın kapısından tonozlu bir koridora, oradan da avluya geçilmektedir. Günümüze gelebilen mekânlardan güneydoğu kanadındaki bir sivri beģik tonozlu, diğeri de kare mekânlı kubbeli, bunun dıģında kalan üçüncü mekânın ise sivri tonozlu olduğu görülmektedir. Avluyu çevreleyen diğer mekânların ise pandantifli kubbelerle örtülü olduğu sanılmaktadır. Han bugün orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaģmıģ durumdadır Sulu Han Kavaflar ÇarĢısı nın güneyinde, sokakta bulunan bu hanın yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber Evliya Çelebi 1617 yılında Ġzmir e geldiğinde bu hanın isminden söz etmiģtir. Buradan da hanın bu tarihten önce, büyük olasılıkla XVI. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir. Han içerisindeki kitabede ise 1869 yılında bir onarım geçirdiği belirtilmektedir. Kesme taģ, kaba yontma taģ ve tuğladan yapılmıģ olan han, tek katlı, avlulu hanlar grubuna girmektedir. Yapıya güney cephesindeki bir kapıdan girilmektedir. Yapının güney cephesi tamamen bugün yapılarla çevrelenmiģtir. Güney cephesinin batı ucundaki bir kapıdan hanın avlusuna girilmektedir. Avlunun kuzeyinde yedi oda bulunmaktadır. Bunların üzeri beģik tonozlarla örtülüdür. Hanın avlusunun dikdörtgen planlı olması gerekirken yapılan ilavelerle bu özelliğinden tamamen uzaklaģmıģtır. Bu nedenle de avlunun güneyinde ve kuzey ekseni üzerinde yan yana beģik tonozlu mekân bunun doğusunda da yine beģik tonozlu tek bir mekân daha bulunmaktadır. Bu eklerin daha geç dönemlerde eklendiği anlaģılmaktadır. Hanın bu bölümünün yıkıldığı ve üzerine pasajlar ile mağazalar yapıldığı sanılmaktadır. 23

25 2.19. Yeni Han Eski Palancılar ÇarĢısı, bugünkü sokakta bulunan bu handan günümüze çok az bir kalıntı gelebilmiģtir. Planı hakkında da yeterli bilgi bulunmamaktadır. Yapım tarihi de bilinmemektedir. Ancak, yapımında kullanılan malzeme ve plan düzeni hanın XVIII. yüzyılın sonlarına yapıldığını göstermektedir. Kesme taģ, moloz taģ ve tuğladan meydana gelen bu hanın kalıntılarından ortada bir avlu, çevresinde odalar ve iki katlı olduğu sanılmaktadır. Kuzeybatı cephesindeki giriģten avluya geçilmekte, güneybatıda altta iki, üstte iki mekânlar olduğu kalıntılardan anlaģılmaktadır Cezayir Han Canbaz Han ın kuzeyinde Ġl Özel Ġdaresi nin yaptığı yapının yerinde eskiden yer almakta olan bir handır. Doğu ve batısından 853 ve 855 sokaklardan birer giriģi mevcut olan bir handır. Yapı adasının tümü tescillidir. 21 Bu hanın güneyinde Canbaz Han ın batısında 1905 planına göre 855 sokakta tek bir giriģi olan Sabri Bey Hanı mevcuttur. Yapılar hala ayaktadır EĢrefpaĢa Hanı ve Batak Han Bey Hanı ve Batak Han arasında EĢref PaĢa Hanı vardır ve yine ikisi de Anafartalar üzerindedir. Bu hanlar yıkılmıģ ve yerine pasajlı iki adet yeni yapı yapılmıģtır. Batıda kalan EĢrefpaĢa Hanında üç, diğerinde iki katlı yapılar mevcuttur. Batak Hanın doğu cephesi BaĢdurak Camii ne cephelidir ve bu cephede yer alan bazı parseller tescillidir. Yapı adasının, birkaç yapı dıģında eskisiyle bir iliģiği kalmamıģtır Keten Han Hala tapunun 259 numaralı adasında kayıtlı bir handır ve güneyinde aynı ada içerisinde Büyük demir Han mevcuttur. Keten Han ın doğuda 888, batıda 876 sokağa açılan iki kapısı vardır. Kuru meyve ticareti amacıyla kullanılmıģtır. Bugün özelliğini tamamen kaybettiği görülmektedir Küçük Fincancı Hanı Kasap Hızır Mahallesinde Beypazarlızade Ġbrahim Bey Hanı civarında bulunuyordu. Hala MezarlıkbaĢı civarında Eski Mahkeme Önü ile Yeni Kavaflar ÇarĢısı arasında ve Palancılar denilen mahalde cadde üzerindedir. KarĢılıklı iki sıra halinde bulunan han, odalarının önüne 21 GÖREGENLİ, Melek, Kemeraltı, İTO Yayın no:166, s, GÖREGENLİ, Melek, Kemeraltı, İTO Yayın no:166,s,40. 24