SOSYAL BĠLĠġ (SOSYAL ALGI)

Transkript

1

2 SOSYAL BĠLĠġ (SOSYAL ALGI) Başka kişi ve olayları tanıma ve anlama çabalarımız, sosyal psikolojide, sosyal biliş veya sosyal algı başlığı altında incelenir. Kişileri ve olayları anlama ve tanıma girişimi farklı sosyalpsikolojik süreçleri içerir. Bu süreçleri çok kabaca şu iki gruba ayırabiliriz. İzlenim oluşturma ve atıfta bulunma.

3 İzlenim oluşturma, başkalarının ilk göze çarpan en belirgin özelliklerine dayanır. Sosyal algının ilk adımını oluşturan izlenim oluşturma sürecinden sonra, kişilerin neden belli bir şekilde davrandıklarını anlamaya çalışırız. Erişilebilen sosyal ipuçlarından yola çıkarak insan davranışlarının altında yatan nedenleri çıkarsama sürecine de atıfta bulunma diyoruz.

4 Ne yapardınız? Kendinizi bir an şu senaryo içinde düşünün: Akşam saat 19 suları ve hava kararmak üzere. Yolda yürürken, size doğru bir kişi yaklaşıyor. Size telefon etmek zorunda olduğunu, kontörü olmadığı için telefon edemediğini söylüyor. Sizden de telefonunuzu iki dakikalığına ödünç alıp hemen geri vereceğini söylüyor.

5 ĠZLENĠM OLUġTURMA Bir başkası hakkında farklı kaynaklardan gelen bilgileri bir yargı haline getirme sürecine izlenim oluşturma denir İzlenim oluşturma süreci; yeni gelen bilgilerle sürekli yenilenerek değişen dinamik bir süreçtir.

6 Ġlk izlenimleri nelere dayanarak oluģturuyoruz? Yüz ifadeleri Göz teması Fiziksel görünüm Beden dili

7 a) Yüz İfadeleri Farklı kültürlerden insanlar, belli duyguları yaşarken aynı yüz ifadelerini takınmışlardır. İnsanların nereli olursa olsunlar, insan fotoğraflarına bakarak 6 temel duyguyu doğru bir şekilde ayırt edebildikleri gözlenmiştir. Bu duygular; mutluluk, şaşkınlık, kızgınlık, üzüntü, korku ve tiksinmedir.

8 Kızgınlık ifadesi taşıyan bir yüz görünce kaygı düzeyimiz artar ve kendimizi korumaya alırız. Yani, yüz ifadelerini doğru algılamak işlevseldir. Bu işlevsel teze göre, insanlar bütün ifadelere eşit şekilde dikkat etmezler; yaşamlarını sürdürebilmeleri için en çok, tehlike belirten yüz ifadelerini fark etmeleri gerekir.

9 b) Göz Teması Başkalarının neler hissettiğini, birbirlerine bakışlarının yönü ve yoğunluğuna dikkat ederek çıkarabiliriz. Örneğin, eğer iki insan birbirine aşıksa birbirlerinin gözünün içine daha sık bakarlar. Birbirleriyle rekabet içinde olan insanlar, rakiplerinin gözlerine uzun süreli bakarlar. Bunun nedeni, rakip üzerinde üstünlük ve saldırganlık duyguları uyandırma çabasıdır. Bir öğretmenin bir öğrencisine dik dik bakması, öğrenci konuşuyorsa susması veya takındığı tavrı değiştirmesi anlamına gelebilir.

10 c) Fiziksel Görünüm Sarışınlar eğlenceyi sever; gözlük takan öğrenciler inektir; saçlarını aykırı renklere boyayanlar asidir; temiz bir yüz güven uyandırır vs. gibi inanışlar bize, insanların fiziksel görünümden yola çıkarak nerelere vardığını açıkça gösteriyor. Araştırmalar gösteriyor ki fiziksel güzellik, özellikle güzel bir yüz, birçok olumlu beklentiyi de beraberinde getiriyor. Eagly ve Makhijani (1991) ve Feingold (1992) araştırmalarında deneklerin, güzel kişileri güzel olmayanlardan daha ilginç, sıcakkanlı, dışa açık ve sosyal açıdan daha yetenekli bulduklarını göstermişlerdir.

11 Benson ve arkadaşları, güzel olan kişilere daha çabuk ve çok yardım eli uzatıldığını göstermiştir. Fiziksel güzellik, kişilik hakkındaki beklentilerimizi biçimlendiren tek özellik değildir. Örneğin bebek yüzlü insanların daha saf, dürüst, kibar ve sıcakkanlı oldukları sanılır. Ancak dış görünüş bazı durumlarda aldatıcı olabilir.

12 d) Beden Dili Elimizi, kolumuzu nasıl oynattığımız; otururken ve dururken vücudumuzun nasıl şekil aldığı; konuşurken elimizi ağzımıza koyup koymadığımız; bacak bacak üstüne atıp bacağımızı sallamamız; parmak uçlarımızı bir yere hafifçe vurmamız vs. gibi beden hareketlerinden neler çıkarılabileceği üzerine yazılmış bazı kitaplar vardır. Beden hareketleri kişiden kişiye ve kültürden kültüre farklı anlamlar taşır.

13 Sözel Olan ve Olmayan Başkalarının söylediklerinin doğru olup olmadığını anlamada da sözel olmayan ipuçlarına başvururuz. Sözel olan ve olmayan iletişimin birbiriyle uyumlu olmasını bekleriz. Özellikle insanların, bize doğru söylemediği inancını taşıyorsak, onların sözel olmayan ipuçlarına daha çok dikkat ederiz. Böyle durumlarda önce insanların yüz ifadelerine, sonra beden hareketlerine, en son olarak da söylediklerine dikkat ederiz.

14 Öyle görünüyor ki sözel olmayan bilginin, insanın gerçek duygularını sözel olan bilgiye oranla daha doğru yansıttığı düşünülmektedir. Araştırmalar da bu düşüncenin doğru olduğunu gösteriyor. Ekman ve Maureen O Sullivan doğru söylemeyen insanların ayırt edilmesinde, sözel olmayan ipuçlarına dikkat ederek bir karara varanların, sözel bilgiye dikkat edenlerden daha başarılı olduklarını göstermişlerdir.

15 Ġnsanların KiĢilikleri Hakkında Ġzlenim OluĢturma İnsanlar hakkında daha fazla bilgiye sahip oldukça izlenimler daha soyut hale gelir ve belirli davranış özelliklerine daha az dayanır. Bu betimleyici, soyut sıfatlara kişilik özelliği adı verilir. Bunlar, durağan niteliklerdir; akılcı, şüpheci, sevimli, kaba olmak gibi.

16 Bir kişi hakkında etraflı bir görüş edinmek yani bütünü oluşturmak için kullanılan iki model vardır: Toplama modeli Ortalama modeli

17 VELĠ CAN ÖZELLĠK DEĞERLENDĠRME ZEKĠ TERBĠYELĠ NEġELĠ +7 YARDIMSEVER +7

18 BÜTÜNSEL DEĞERLENDĠRME TOPLAM MODELĠ ORTALAMA MODELĠ +8 +9

19 Yapılan araştırmalar, ortalama modelinin toplama modelinden daha geçerli olduğunu, insanların kişilik özelliklerini nasıl bir araya getirdiğini daha doğru bir şekilde betimlediğini gösteriyor. Örnekte de olduğu gibi bir çok olumlu kişilik özelliğine eklenmiş orta olumlulukta bir kişilik özelliği, bütünsel izlenimi daha olumluya çekmekten çok, genel olumluluğun düşmesine yol açar.

20 Temel KiĢilik Özellikleri Asch a göre bazı kişilik özelliklerinin ağırlığı daha fazladır ve onların varlığı diğer kişilik özelliklerinin varlığı varsayımını da beraberinde getirir. Asch, diğerlerine göre daha merkezi kişilik özelliklerine temel kişilik özellikleri demiştir.

21 KiĢilik Yargılarında DüĢtüğümüz Yanılgılar 1. Gizil kişilik kuramları 2. Olumluluk yanılgısı 3. Olumsuzluk yanılgısı 4. Öncelik ve sonralık yanılgısı

22 1. Gizil KiĢilik Kuramları Kişilik özellikleri hakkında bazı varsayımlarımız ya da kendimizin de pek farkında olmadığımız (gizil) kuramlarımız vardır. İnsanlar hakkında kanılarımız, hangi kişilik özelliklerinin bir arada bulunduğu hakkında önceden belirlenmiş düşünce ve inançlarımızla şekillenir. İşte bazı kişilik özelliklerinin birbirleriyle ilişkili olduğuyla ilgili bu varsayım ve inançlar sistemine gizil kişilik kuramı denir.

23 Gizil kişilik kuramında bütün iyi özelliklerin bir arada ve bütün kötü özelliklerin bir arada olduğu varsayımı geçerlidir. Böylece bir kişinin belli bir kişilik özelliğine sahip olması o özellikle ilintili başka kişilik özelliklerini de çıkarsamamıza yol açar.

24 Okulda başarılı ve hep başkalarına karşı saygılı olmuş bir gencin ciddi bir suç işlediğine inanmak, onun hakkında bildiklerimize ters düştüğü için çok zordur. Bu örnekte de görüldüğü gibi gizil kişilik kuramında etkili olan ilke, tutarlılıktır.

25 2. Olumluluk Yanılgısı İnsanlar hakkında olumsuzdan çok olumlu değerlendirmeler yapma eğilimine olumluluk yanılgısı denir. Örneğin, bir araştırmada öğrencilerden öğretmenleri değerlendirmeleri istendiğinde, öğrencilerin % 97 si, öğretmenleriyle birbirinden farklı deneyimlere sahip olmalarına rağmen, olumlu değerlendirmelerde bulunmuştur.

26 Ilımlı ve olumlu değerlendirmeler yapma eğilimine Boucher ve Osgood Polyanna Prensibi adını vermişler ve bu prensibi insanların kendilerini yaşamlarında güzel şeyler iyi insanlar vs. olduğu zaman daha iyi hissediyor olmalarıyla açıklamışlardır. Yani dünyayı pembe gözlüklerle görmenin insanlara iyi geldiğini ileri sürmüşlerdir.

27 3. Olumsuzluk Yanılgısı İnsanlar zaman zaman olumsuzluk yanılgısı içine de düşer. Başkalarını olumlu görme eğilimimiz, olumsuz bir kişilik özelliği gördüğümüz zaman bunu olduğundan daha fazla önemsememize ve kişi hakkında izlenim oluştururken bu olumsuz özelliğe daha çok ağırlık vermemize yol açar. Olumsuz bir özellik, izlenimlerimizi, olumlu özellikten daha çok etkiler. Bunun sonucunda da, olumlu bir izlenimi değiştirmek, olumsuz bir izlenimi değiştirmekten daha kolaydır.

28 Örneğin; belediye başkanlığı sırasında yolsuzluk yaptığını öğrendiğimiz bir politikacı ile ilgili değerlendirmemiz -diğer özellikleri olumlu da olsa- olumsuz olacaktır ve bu izlenimi değiştirmek için uğraşan politikacının başarılı olması çok güçtür.

29 4. Öncelik ve Sonralık Etkisi İzlenimlerimizi etkileyen bir başka faktör de, biri hakkında edindiğimiz bilgilerin sırasıdır. Bir kişi ile ilgili edindiğimiz ilk bilgilerin o kişi hakkındaki izlenimimizi, daha sonra edindiğimiz bilgilerden daha çok etkilemesine Öncelik Etkisi denir. Sosyal algıda öncelik etkisinin düzenli olarak görülmesine rağmen, bu etkinin tam tersi de söz konusudur. Bazı durumlarda, bir konuda son olarak edindiğimiz bilgiler daha önce edindiğimiz bilgilere göre daha etkili olabilir. Buna Sonralık Etkisi denir.

30 Ali hakkında edindiğimiz ilk bilgi onun saldırgan birisi olduğu yönündeyse onun tartışmayı seven biri olduğuyla ilgili duyacağınız ikinci bir bilgiyi olumsuz yorumlarız. Halbuki Ali ile ilgili ilk duyduğumuz onun entelektüel olduğu ise tartışmayı sevmesini olumlu bir şekilde yorumlamaya yöneliriz.

31 Yapılan araştırmalar insanların karar vermek için az zamana sahip olmaları durumunda ve doğru karar vermenin büyük bir önem taşıdığı durumlarda öncelik etkisinin daha güçlü olduğunu göstermektedir.

32 ATIF KURAMI En son duyduğumuz iltifatı hatırlıyor musunuz? Çok güzel göründüğümüzü söyleyen arkadaşımız, yazılarımızın çok başarılı olduğunu iddia eden bir hocamız, zamanımız olduğunda yaptığımız yemekleri çok lezzetli bulduğunu söyleyen aile bireyleri vb. kişilerden hemen hepiniz ara sıra böyle iltifatlar almışsınızdır.

33 İltifat aldığımız anda bu iltifatı nasıl yorumladığımız ve iltifatı yapan kişi veya kişilerle ilgili neler düşündüğümüz, kişisine ve zamanına göre farklılaşabilir. O gün güzel göründüğümüzün söylenmesini bunu bize söyleyen arkadaşın bize kur yapmak amacında olduğu ile açıklayabileceğimiz gibi o gün gerçekten güzel olmamıza da bağlayabiliriz. Evde yaptığınız yemeklerin beğenilmesi ise pek lezzetli olmadıkları halde sizi motive edip daha sık yemek yapmanızı sağlamak üzere olabileceği gibi kullandığınız malzemelerin tazeliğine ve tadına bağlı olarak da açıklanabilir.

34 Peki, bu açıklamalara nasıl varıyoruz ve varırken içinde bulunduğumuz sosyalbilişsel süreçler bizi nasıl etkiliyor? Verdiğimiz örneklerdeki çeşitli türden yargılara nasıl varıyoruz ve gördüğümüz yaşadığımız olayları nasıl açıklıyoruz? Bu tür soruların yanıtları sosyal psikolojide Atıf (yükleme) çalışmaları çerçevesinde aranmaktadır.

35 Heider ve Naif Psikoloji Fritz Heider (1958), insanların davranıģı açıklamada nasıl bir yöntem izlendiklerini inceleyen ilk sosyal psikologdur. Heider, her insanın davranışı açıklamada kullandığı bir genel kuramı olduğuna inanmıştır ve buna Naif Psikoloji adını vermiştir.

36 Heider e göre insanlar atıflarda bulunarak iki temel gereksinimlerini giderirler: Tutarlı, dengeli bir dünya görüşüne sahip olabilmek ve çevreleri üzerinde kontrol elde edebilmek. Eğer insanların neden belirli bir şekilde davrandıklarını açıklayabilir ve nasıl davranacaklarını öngörebilirsek, bu bizim dünyayı daha tutarlı ve kontrol edilebilir olarak algılamamıza neden olur.

37 İnsanların neden öyle ya da böyle davrandığını, niyetlerini ve karakterlerini hiç bilmediğimizi bir an düşünün. Böyle yaşamak oldukça zor, hatta imkansız olurdu. Arkadaşımızın bize ne zaman iyi, ne zaman kötü davranacağını kestirememek; işimizde çalışmamızın karşılığında bazen ödül bazen ceza almak; bakkala gittiğimizde gerekli miktar parayı ödeyip istediğimizi bakkal efendinin keyfine göre bazen alıp bazen almamak vb. deneyimler herhalde çok can sıkıcı ve çekilmez olurdu.

38 Nedensel açıklamalar: Olayların ve davranışların nedenlerini açıklarken yaptığımız atıflarla ilgili en önemli konu, yapılan açıklamanın odaklandığı yerdir.

39 Açıklamanın odaklandığı yere göre Atıf Kuramı ikiye ayrılır: 1.İçsel atıf 2.Dışsal atıf

40 Ġçsel atıf Bir kişinin davranışının nedenlerinin o kişinin içsel özelliklerinden kaynaklandığının varsayan açıklamadır. Yani o kişinin kişilik özellikleri, tutumları, yetenekleri, çabaları, ruh hali vb. yani tamamen kişinin kendisiyle ilgili nitelikleridir. DıĢsal atıf Burada davranışın nedeni, söz konusu olan kişinin dışında gerçekleşen herhangi bir durum ya da davranışla açıklanır. Örneğin; başka insanların davranışı, şans, o kişinin içinde bulunduğu koşullar vb.

41 Ben, birisinin gergin halini, yetiştirmesi gereken işlerin yoğunluğuna bağlayabileceğim gibi, onun gergin ve sinirli kişilik yapısıyla da açıklayabilirim. Sosyal psikoloji açısından burada önemli olan, hangi açıklamanın daha doğru olduğu değil, benim neden birinci veya ikinci açıklamayı seçtiğimdir.

42 UyuĢan Çıkarsamalar Kuramı (Jones ve Davis) Bu kuramdaki ana kavram, bir kişinin bir davranışının, onun kişiliğinden kaynaklandığı çıkarımının yapılmasıdır. Bir tanıdığınız bir yerde söylenmemesi gereken bir laf ettiğinde, ona patavatsız demeniz; böyle konuşmuş olmasını patavatsız olmasına bağlıyorsunuz anlamına gelir. Böyle yaparak onun davranışından yola çıkarak kişiliği hakkında bir çıkarsamada bulunuyorsunuz.

43 Kelley in Birlikte DeğiĢim Kuramı Bir şeyin bir davranışın sebebi olması için, o şeyin davranışla birlikte her zaman var olması ve davranış olmadığında da görülmemesi gerekir. Örneğin; eğer yemek sofrasını yemekten sonra hemen toplamamak annemizi her akşam sinirlendiriyorsa, burada yüksek birlikte değişim var demektir. Eğer sadece arada sırada sinirleniyorsa burada düşük birlikte değişim var demektir.

44 Bazı durumlarda ise, davranışlara neyin sebep olduğunu ayırt etmekte güçlük çekeriz. Belli bir nedenle davranış arasında ayırt edici yükseklikte bir birlikte değişim söz konusu değilse, o davranışın nedenini kesin olarak saptayamayız. Böyle durumlarda, belli bir neden bulunamamasına Kelley sonuç çıkarmama ilkesi demiştir.

45 Birlikte değişimin ölçümünde Kelley, insanların üç tür bilgiye dayandıklarını savunmuştur. Kişinin davranışlarında tutarlılık (başka durumlarda ve zamanlarda da hep aynı şekilde mi davranıyor?), benzerlik (başkaları aynı durumda mı böyle davranıyor?) ve belirginlik (o, sadece bu durumda mı böyle davranıyor?) Kelley in atıf kuramının bir örneğe uygulanışı Olay: Mahalleden çocuklar diğer mahalleden bir çocukla alay ediyor.

46 Durum 1 Durum 2 Durum 3 Yüksek benzerlik Ahmet le herkes alay ediyor. Yüksek belirginlik Mahalleli çocuklar başka kimseyle alay etmiyor. Yüksek tutarlılık Mahalleli çocuklar, Ahmet le neredeyse her zaman alay ediyor. Düşük benzerlik Neredeyse başka kimse Ahmet le alay etmiyor. Düşük belirginlik Mahalleli çocuklar, neredeyse bütün gördükleri çocuklarla alay ediyor. Yüksek tutarlılık Mahalleli çocuklar, Ahmet le neredeyse her zaman alay ediyor. Düşük benzerlik Nerdeyse başka kimse Ahmet le alay etmiyor. Yüksek belirginlik Mahalleli çocuklar başka kimseyle alay etmiyor. Düşük tutarlılık Mahalleli çocuklar, Ahmet le çoğu zaman alay etmiyor. Atıf: Ahmet le ilgili Atıf: Alay eden mahalleli çocuklarla ilgili Atıf: Belli bir durum ya da zamanla ilgili

47 Atıflarda DüĢtüğümüz Yanılgılar 1. Temel atfetme yanılgısı 2. Aktör-gözlemci yanılgısı 3. Benlikle ilgili yanılgılar

48 1. Temel Atfetme Yanılgısı Davranış bireyin kişisel özellikleri ve dış faktörler arasındaki etkileşimi sonucunda oluşur. Fakat genellikle, sosyal bir davranışın nedenlerini durumsal özelliklere değil, kişisel özelliklere dayanarak açıklama eğiliminde bulunuruz. Buna temel atfetme yanılgısı denir. Temel atfetme yanılgısı içsel atıfla aynı şeydir.

49 Temel Atfetme Yanılgısı İçsel Atıf

50 Jones ve Harris in AraĢtırması Bu araştırmada gözlemci deneklerden Fidel Castro ile ilgili yazılar yazan bazı kimselerin gerçek tutumlarını tahmin etmeleri istenmiştir. Castro yanlısı yazı yazan kişiler gerçekten Castro yanlısı, Castro nun aleyhinde yazı yazanlar da gerçekten Castro karşıtı olarak değerlendirilmiştir. Yazıları yazanların belli bir tutumu seçmeye zorlanmaları durumunda dahi gözlemciler, kişisel özelliklerinin durumsal koşulların etkisinden daha önemli olduğu sonucuna varmışlardır.

51 Sonuç olarak, insanların bir kimsenin içinde bulunduğu sosyal ortamın gereklerini göz ardı edip, davranışı salt kişisel özellikleriyle açıklama eğilimi vardır. Benzer şekilde insanların birden çok sosyal rol üstlendiğini sık sık göz ardı ediyoruz. Davranışların nedenlerini araştırırken sosyal rollerin ve beklentilerin etkisini görmezden gelebiliyoruz.

52 2. Aktör-Gözlemci Yanılgısı Burada aktör terimi, bir davranışta bulunan kişi anlamındadır. Gözlemci de, aktörün davranışını gözlemleyendir. Aktörlerin, kendi davranışlarını dış etkenlere bağlı olarak açıklama, gözlemcilerin ise aynı davranışları aktörlerin sabit kişisel özelliklerine bağlı olarak açıklama eğilimine aktörgözlemci yanılgısı denir.

53 Örneğin ben, çok güzel konserler olduğu için festivali takip ettiğimi söyleyebilirim. Bir başkası ise, benim festivale gitmemi entel gözükmek isteyen özenti biri olmama bağlayabilir. Yani, ben davranışımı dış etkenlere bağlayarak açıklarken, bir başkası aynı davranışı temel atfetme yanılgısına düşerek benim kişilik özelliklerime bağlayarak açıklıyor.

54 3. Benlikle Ġlgili Yanılgılar İnsanoğlunun en büyük güdülerinden bir tanesi, benliğini devam ettirmek ve geliştirmektir. Bilişi de buna hizmet eder şekilde çalışır. Burada, benliğin sosyal bilişimizi nasıl etkilediğini gösteren iki süreç vardır: 1.Ben-merkezli Düşünce 2.Kendini Kayırma Eğilimi

55 1. Ben-Merkezli DüĢünce İnsanlar olaylarda kendilerini başkalarından daha merkezde görme eğilimindedirler. Çoğumuz geçmiş olayları kendimizin kontrol ettiğini, yönlendirdiğini ve başkalarının davranışlarını etkilediğimizi sanırız. Bu tür düşünceye ben-merkezli düşünce denir.

56 Ellen Langer in Araştırması Denekler piyango bileti satın almışlardır. Fakat bazı öğrenciler kendi biletlerini kendileri seçerken bazılarınınkini araştırmacı kendisi seçip öğrencilere vermiştir. Daha sonra öğrencilere, biletleri araştırmacıya geri satmaları söylenmiştir. Görülen şu olmuştur: biletini kendisi seçen öğrenciler, seçmeyen öğrencilere oranla biletlerine 4 kat daha fazla talep etmişlerdir. Bu öğrenciler, biletlerini kendilerinin seçmiş olmalarının sonucu etkileyebileceği illüzyonun içindelerdi ve numaraları kendileri seçtikleri için biletlerinin daha değerli olduğunu düşünmüşlerdi.

57 Ben merkezli düşüncenin sebep olduğu kontrol illüzyonu oldukça güçlü bir illüzyondur. Örneğin, çoğumuz, önceden doldurulmuş hazır sayısal lotoları satın almak yerine sayıları kendimiz doldurmayı seçeriz. Böylece kazanma olasılığının artacağına inanırız. Yine bu nedenle milli piyango bayilerinden bilet alırken alıcı bileti kendi seçer, bayi seçmez.

58 2. Kendini Kayırma Eğilimi Kişinin bir yandan başarıyı kendisine mal ederken, diğer yandan başarısızlık için suçu dışsal etmenlere yüklemesidir. Başarılarımızı kendi yeteneklerimiz, çok çalışmamız ya da genel olarak iyi olmamız gibi içsel nedenlere yükleriz. Başarısızlıklarımız için kötü şans, baskıcı bir politik yapı, kötü hava şartları vb. dışsal nedenleri suçlarız.

59 Kendini kayırma eğilimi, atfetme yanılgıları arasında en güçlü olandır ve kültürler arası varlığı da araştırmalarla saptanmıştır. Ancak kendini kayırma eğilimi, bireyci toplumlarda toplulukçu eğilime sahip toplumlarda olduğundan çok daha güçlüdür. Öğrencilerin iyi not aldıklarında kendi başarılarına, kötü not aldıklarında da bunu öğretmenin kıt puan vermesine ya da sınavın zor olmasına bağlaması.

60 KÜLTÜRÜN ETKĠSĠ Yapılan kültürler-arası araştırmalar gösteriyor ki, batıda araştırmalar sonucu ortaya çıkarılan atıf yanılgılarını -ve genel olarak bütün bulguları- evrensel olarak tanımlamadan önce farklı özelliklere sahip başka kültürlerde de araştırmalar yapmak gerekiyor. Çünkü kültürel özellikler sosyo-psikolojik süreçleri etkilemektedir.

61 Özellikle benliğe hizmet amaçlı kendini methetme gibi davranışlar daha geleneksel toplulukçu kültürlerde hoş karşılanmaz. ABD de ve Japonya da yapılan araştırmalarda şu sonuçlara varmışlardır; Japonya da ilkokul çocukları kendini metheden bir öğrenciyi olumsuz bir şekilde algılamışlar ve gerçekte olduğundan daha yeteneksiz olarak değerlendirmişlerdir.

62 ABD de yapılan araştırmalarda görülen kendine pay çıkartma davranışının yaygın ve normal bir eğilim olarak görüldüğüdür. Hatta ABD li deneklerin eşsizlik yanılgısına (kendini ortalama insandan daha iyi görmek yanılgısına) düştüğü saptanmıştır.

63 Zihinsel Kestirme Yöntemleri: Bir BaĢka Yanılgı Kaynağı İnsanlar olayların ve davranışların nedenlerini ararken, kendilerine zaman kazandıracak zihinsel kestirme yollara başvurur. Tversky ve Kahneman bir neden ararken kullandığımız basit ve yaklaşık kural veya kestirme stratejilere zihinsel kestirme yöntemler (heuristic) adını vermiştir. Bu kestirme yöntemler çok az miktarda düşünme gerektirir ve insanlar kendilerine kısa bir yol seçip, yargılarına varırlar.

64 Yabancı markalı giysiler her zaman daha kalitelidir. Pahalı lokantalarda yemekler daha iyi ve hijyenik şartlarda hazırlanır Ev yaparsan tuğladan kız alırsan Muğla dan gibi düşünceler uzun ve sistematik gözlemler sonucu oluşmuş olmasa dahi birçok insanın inandığı ve kararlar verirken başvurduğu düşüncelerdir.

65 Otomatik Ġnanma İnsanlar bir bilgiyi ilk gördüklerinde, duyduklarında ya da öğrendiklerinde, ona direkt olarak inanırlar ve doğru olduğunu varsayarlar. Ancak inandıktan sonra geri dönüp yanlış olma ihtimalini hesaba katarlar. Zihnimiz meşgul olduğunda, yorgun olduğumuzda ya da motivasyonumuzun yüksek olmadığı zamanlarda karşımıza çıkan bilginin doğru olup olmadığını sınamayız. Bilgiyi doğru olarak kabul ederiz ve tekrar değerlendirmeyiz.

66 Zihnimiz yorgun olduğunda, meşgul olduğunda ya da motivasyonumuzun yüksek olmadığı zamanlarda karşımıza çıkan bilginin doğru olup olmadığını sınamayız. Bilgiyi doğru olarak kabul ederiz ve tekrar değerlendirmeyiz. Örneğin, dikkatimizi vermeden ve söylenenleri değerlendirmeden televizyon seyrederken duyduklarımızı hemen doğru olarak kabul edebiliriz.

67 GeçmiĢi Zihinde Tersine Çevirmek: Gerçek KarĢıtı Akıl Yürütme Kestirme yöntemlerdeki kolaycılığın neredeyse tersi gibi görünen bir başka yanılgı daha vardır. İnsanlar ucundan kaçırdıkları bir negatif olay yaşadıkları zaman gerçek karşıtı akıl yürütme yaparlar, yani geçmişteki bir olayı tersine çevirir ya da geçmişin bir kısmı farklı olmuş olsa neler olabileceğini düşünürler.

68 Eğer bir puan fazla almış olsaydım, dersi geçmiş olabilirdim düşüncesi gerçek karşıtı akıl yürütmeye bir örnektir. Gerçek karşıtı akıl yürütme bilinçli bir düşünce şekli olsa da bazen insanlar isteseler de bu düşünceyi engelleyemeyebilirler. Bu durum insanların sürekli olumsuz durumlara odaklanmasına neden olur.

69 Temsile Dayanan Kestirme Yöntem Temsile dayanan kestirme yöntemleri kullandığımızda yaptığımız, bir kişinin hangi gruba ait olduğunu, onun o kategorinin ortalama veya tipik bir üyesine ne kadar benzediğine, yani o grubu ne kadar iyi temsil ettiğine bakarak karar vermektir.

70 Üniversiteye yeni başladınız Kot pantolon, t-shirt ve spor ayakkabılı tanımadığınız birini gördünüz. Öğrenci mi yoksa öğretim üyesi olduğunu düşünürsek öğrenci olduğunu tahmin ederiz. O kişiyi aykırı giyinen bir öğretim üyesi olarak sanmanızdansa öğrenci olduğunu sanmak daha kolaydır.

71 Temsile dayanan kestirme yöntemler, bir kişinin hangi kategoriye ait olduğuna hemen karar vermemizi sağlar. Temsile dayanan kestirme yöntemler sadece kişilerle ilgili olarak kullanılmaz. Satın alacağınız herhangi bir şeyle ilgili olarak da bu yola başvurabiliriz. Kaliteli malların pahalı olması düşüncesi pahalı şeylerin kaliteli olduğu çıkarımına götürür.

72 Tutumlara Dayanan Zihinsel Kestirme Yöntemler Tutum bireylerin bir psikolojik obje ile ilgili olumlu (bu gazeteyi seviyorum) ya da olumsuz (bu gazete kötüdür) düşünce ve duyguları içeren yaklaşımlardır. Tutuma dayanan kestirme yöntemlerin iki örneği: Ayla (hare) Etkisi ve Yaygınlık Yanılgısıdır

73 Ayla (hare) etkisi: Bir kişi hakkında edindiğimiz olumlu ya da olumsuz izlenimlerin, o kişi ile ilgili gelecek beklentilerimizi ve çıkarımlarımızı etkilemesidir. Bir kişinin kötü olduğunu düşünürsek yani o kişiye karşı tutumumuz olumsuz ise bütün kötü özellikler sahipmiş gibi düşünürüz. İş görüşmesine yeni gelen adayla ilgili ilk edinilen izlenim olumlu ise bu kişi üzerindeki olumsuz özellikleri göz ardı edebiliriz.

74 Yaygınlık yanılgısı: Bizimle herhangi bir konuda aynı düşüncede olan insanların oranının abartılmasıdır. Eğer ben böyle düşünüyorsam, mutlaka başka insanlar da öyle düşünüyordur, inancıdır. Başkalarının, bizim sevdiğimiz şeyleri seveceğini hatta bizim yapmayı tercih edeceğimiz şeyleri yapacağını düşünürüz.

75 UlaĢabilirliğe Dayanan Zihinsel Kestirme Yöntemler Bir karar verirken ya da bir çıkarımda bulunurken, en çabuk aklımıza gelen, belleğimizde en hızlı ulaşılabilir olan bilgilerden yararlanırız. Tversky ve Kahneman buna ulaşılabilirliğe dayanan zihinsel kestirme yöntem adını vermiştir. Ulaşılabilirliğe dayanan kestirme yöntemler, bundan ne kadar var?, bir olay ne kadar sık meydana geliyor?, en çok kim bize yardım ediyor? gibi soruları yanıtlamamıza yardım ediyor.

76 Ulaşılabilirliğin iki çeşidi vardır: İlki, bazı şemaların geçmiş öz yaşantılardan dolayı sürekli ulaşılabilir olmasıyla ilgilidir. İkincisi ise, bazı ayırıcı özelliklerin geçici olarak zihninizde rastgele sebeplerden dolayı ulaşılabilir olmasıdır.

77 Dayanak ve Adaptasyon Kestirme yöntemi Bir sayı ya da değerin başlangıç noktası olarak kullanılıp daha sonra duruma uyarlanmasına dayanak ve adaptasyon kestirme yöntemi denir

78 Bir savcı tecavüzle suçlanan bir sanığa ne kadar ceza vermesi gerektiği konusunda çok güvendiği kendisinden daha çok tecrübeli bir savcıya danışıp onun önerdiği süreden esinleniyorsa bu çıkış noktası ona mantıklı ve makuldür.

79 Zihinsel Kestirme Yöntemlerini Daha Çok Ne Zaman Kullanırız? Belli bir konuda fazla düşünmeye zamanımız olmadığında Bir konuyla ilgili her birini dikkate alamayacağımız kadar fazla bilgi olduğunda Söz konusu olan konu bizim için çok önemli olmadığında fazla düşünmek istemediğimiz zamanlarda

80 Gruplama ve Sosyal Kalıp Yargılar İnsanları ve olayları nasıl kategorilere ayırdığımızı ve bu sürecin ne gibi sonuçlar doğuracağını birlikte inceleyelim

81 Sosyal Gruplama Sosyal gruplama, bireyleri bir gruba ait özellikleri paylaştıkları için, o grubun üyesi olarak tanımlama sürecidir.

82 İnsanları aksanlarından geldiği yöreye göre isimlendirmek Kullandığı araçlardan kişinin hangi mesleği yaptığını anlamak Bir insanın ten renginden nereden geldiğini tahmin etmek insanın belli bir grubun üyesi olduğunu anlamamızı sağlar.

83 Kalıp Yargılar ve Kalıp Yargıların Yönlendirdiği Bilgi ve Beklentiler Kalıp yargılar, bir toplumsal gruba ilişkin inanç ve yargılardır. Herhangi bir kategoriyi düşündüğümüzde aklımıza gelen özellikler, o kategoriyle ilgili kalıp yargılardır.

84 Hayali ĠliĢkisellik Gruplamanın ve kalıp yargıların bir başka etkisi de hayali ilişkiselliğe yol açmalarıdır. Hayali ilişkisellik, iki özellik arasında gerçekte var olmayan bir bağlantı görmektir.

85 Ġç grup/dıģ grup Etkisi İnsanları kategorilere ayırmanın en yaygın yolu, dünyayı bizden olanlar ve olmayanlar şeklinde algılamaktır. Bizden olanlar, yani bizim de üyesi olduğumuz gruplar iç grubumuzdur. İç grubumuzu benimseriz.

86 Bizden olmayan, üyesi olmadığımız gruplara da dış grup adı verilir. Dış gruplar benimsenmez. Dünyayı iki gruba ayrılmış şekilde algılamanın doğurduğu iki önemli sonuç vardır: 1.Onların hepsi aynı etkisi 2.İç grubu kayırma etkisi

87 1. Onların Hepsi Aynı Etkisi Genelde, dış grupların üyelerini birbirine benzer görürüz. İç grubumuzun üyeleri arasındaki farklılaşmaların daha çok bilincinde olduğumuz halde başka gruplarda bunu göz ardı ederiz.

88 İngilizlerin soğuk, Almanların kaba ve çalışkan, Çingenelerin güvenilmez olduğunu söylerken genellemelere çok çabuk varırız. Ama bir başkası bizim içinde bulunduğumuz bir grupla ilgili olumsuz bir genelleme yaptığında grup içi farklılıklardan söz ederiz.

89 İç grup ve dış grupta yapılan siz-biz ayrımı, içinde bulunmadığımız grupların üyelerinin hepsinin aynı özellikleri taşıdığı varsayımına dayanıyor. Bunun neden şunlardır: Tanıdık olma Dış grupla etkileşim Gelecekteki etkileşim Kendini farklılaştırma (ayırma)

90 2. Ġç Grubu Kayırma Üyesi olduğumuz grupları, birçok açıdan diğer gruplara oranla daha iyi görme ve herhangi bir şeyi paylaştırırken kendi grubumuza payına düşenden daha fazla verme eğilimimiz vardır.

91 İçgrubu kayırma eğilimini İngiliz psikolog Henri Tajfel in ortaya çıkardığı minimal grup paradigması kullanılarak da gözlemlenmiş bir olgudur. Henri Tajfel in deneyi insanların hiçbir şey paylaşmadıkları insanlarla bile aynı grupta bulununca bir başka deyişle grup bilincinin en alt düzeyde olduğu zaman bile birbirlerini dış gruplara karşı nasıl kayırdıklarını çok güzel bir biçimde özetlemektedir.

92