ISO ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİNİN GENEL BİR İNCELEMESİ

Transkript

1 TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ ISO ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİNİN GENEL BİR İNCELEMESİ (1), İlker ARDIÇ (2) YL, Mersin Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Çiftlikköy/MERSİN (1) (2) ÖZET Dünyada, artan sanayileşmenin sonucu oluşan çevre sorunları ve doğal kaynakların tükeneceği gerçeğinin anlaşılması ile birlikte, çevre sorunlarının çözümü ve önlenmesi için çeşitli çözüm önerileri tartışılmaya başlanmıştır. Bu kapsamda oluşturulan uluslararası bir komitenin çalışmaları sonucu ISO standartlar serisi ortaya çıkmıştır. Çevre Yönetimi ile ilgili ISO standartları, kuruluşlara, ekonomik ve çevreye yönelik amaçlarına ulaşabilmeleri konusunda yardımcı olmak ve etkin bir çevre yönetim sisteminin başlıca unsurlarını sağlamak amacıyla düzenlenmiştir. ISO ise bu faaliyetlerin uygulanması için gerekli olan yönetim sisteminin bilgilerini içermekte ve çevrenin, sosyoekonomik ihtiyaçlarla dengeli bir şekilde korunması amaçlamaktadır. Bu çalışmada, kalite ile başlayan bilinçlenme süreci, bu konuda yapılan çalışmalar ve oluşturulan standartlar, daha sonrasında bu çalışmalarla çevreyi koruma çabalarının birleştirilmesi, bu konuda çıkarılmış standartlar serisi olan ISO ve özellikle de ISO Çevre Yönetim Sistemi incelenmiştir. Anahtar kelimeler: kalite, standart, Çevre Yönetim Sistemi, ISO A GENERAL RESEARCH ON ISO ENVIRONMENTAL MANAGEMENT SYSTEM ABSTRACT By the development of industry, increasing the environment problems and realizing natural resources are not eternal, different suggestions for solution of environmental problems are began to discuss and an international committee constituted the ISO Standards. ISO EMS (Environmental Management Standards) obtain the main elements for an effective environmental management system, help the organizations for economical and environmental goals and contain analyzing the environmental studies for organizations and their products. Although the ISO contains informations for establishing and practicing this management system and the main goal of it is to protect the environment in a stable way with the socio-economic requirements. In this study, the conscious process begins with quality, the studies and standards in this subject, combine efforts protecting the environment with these studies and ISO which is a standard series about this subject and especially ISO EMS were investigated. Key words: quality, standard, Environmental Management System, ISO 14000

2 1. GİRİŞ Yakın zamanlara kadar çevresel konuların yönetilmesi için gerçek anlamda bir yönetim stratejisine ihtiyaç duyulmadı. Bir problem çıkıyor, çözümleniyor, sonra bir başka problem daha ortaya çıkıyor, yine çözümleniyor ve yöneticiler de problemlerin üstesinden gelinebilmesinden oldukça memnun görünüyordu. Kalite problemleri incelendiğinde ise hangi sektör olursa olsun; problemlerin bir çok firmada yönetimler ile ilgili aynı ortak nedenlere bağlı olduğu görülmektedir. 60 lı yıllarda gündemlere girmeye başlayan kalite sistemlerinin amacı yönetime yardımcı olmak, rehberlik etmek ve öneriler sunmaktır. Kalite sistemleri özellikle yönetimin zaaf gösterdiği ve yetersiz oldukları alanları ele alır. Özellikle ISO 9000 standartlarının ortaya çıkmasıyla birlikte dünya çapında uygulanmaya başlanan Kalite Yönetimi Standartlarını örnek alan ilk Çevre Yönetim Standardı uygulaması 80 li yıllarda İngiltere de başladı ve 230 kuruluşta denendikten sonra 1922 de BS 7750 adıyla standartlaştırıldı (S&Q, 1991). Kanada standart teşkilatı, çevre yönetimi, çevre denetimi, çevreyle ilgili etiketleme için tasarım, çevresel risk değerlendirmesi gibi konularda standartlar hazırlamıştır. Avrupa Birliği, 1993 yılında 1836 sayılı regülasyonunu (Emas-Eko Yönetim ve Denetim Programı) yayınlamış ve 1995 yılına kadar tüm üye ülkelerin regülasyonun gereklerini yerine getirmelerini şart koşmuştur. Bu 15 AB ülkesi için bağlayıcı olmuştur (Bektaş, 1997). Amerika Birleşik Devletlerinde ASTM nin (American Society of Test and Materials) sponsorluğunda çevresel testler, emisyon ve deşarjların kontrolü ile ilgili düzinelerce standart hazırlanmıştır (Atasoy, 1998). Avrupa Birliği regülasyonu; Fransa, İrlanda ve İspanya yı ulusal standartlarını hazırlama konusunda teşvik etmiştir. Aynı dönem içinde Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika da ulusal standartlarını gerçekleştirmişlerdir (Bektaş, 1997). Bu ölçüde çok ve değişik ulusal ve bölgesel çevre standardının olması birçok karışıklığa sebep olmaya ve en kötü tarafı da ticari engel oluşturmaya başlamıştır. Birçok ulusal ve bölgesel standart kendi yerel gereklilikleri ve öncelikleriyle ilgili hükümler içermektedir. İhracat yapacak bir sanayici ürününü ve işlemlerini bir ülkenin çevre standartlarının gerektirdiği koşulları sağlayacak şekilde ayarlasa bile bu durum başka ülke veya bölgeye ihracat için yeterli olmama durumunu ortaya çıkarmıştır (Atasoy, 1998) yılında, çevreyle ilgili faaliyetlerin çeşitlenmesi ve giderek artması, ISO 9000 Kalite Yönetim Sisteminin başarıyla uygulanmasının verdiği cesaretle Uluslar arası Standartlar Teşkilatı (ISO) ve Uluslar arası Elektroteknik Komisyonu (IEC) üye ülkeleri uzmanlarının katılımıyla bir stratejik çevre danışma grubu (SAGE) oluşturuldu. SAGE nin araştırmaları sonucunda 1993 te Teknik Komite 207 (TC 207) kurulmuştur (Bektaş, 1997).Bu komitenin çalışmaları sonucunda ISO serisi standartları oluşmuştur. Bu komite, SAGE nin önerileri doğrultusunda, başarısı İngiltere de kanıtlanmış olan BS 7750 standardının getirdiği Çevre Yönetim Sistemi (ÇYS) yaklaşımını benimsemiş ve bunu örnek alan ISO adını verdiği ÇYS standardını 1996 da çıkarmıştır. (S&Q, 1991) ISO Çevre Yönetim Sistemi standartları serisi, hem işletmeler hem de ürünler için çevre faaliyetlerinin analiz edilmesi, etiketleme, denetleme ve yönetme sistem ve araçlarının kapsamaktadır(babakri, et all, 2003; TSE, 1996a). Bu standartların amacı, çevreyi ve kaynakları tahrip etmeyen gelişmiş teknolojilerin kullanımını teşvik ederek sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşmak, tüketiciyi bu yönde bilinçli ve duyarlı yapmak, çevreye zararlı ürünlerin ve hammaddelerin yerine ürünün ömrü boyunca çevre etkilerini değerlendirerek zararlı ürünlerin elenmesini sağlamaktır. ISO günümüzdeki çevre mevzuatının yerine değil, aksine uygulanabilirliğini desteklemek için hazırlanmıştır. Bu nedenle ISO serisinde kuruluşun deşarj veya 524

3 emisyon sınır değeri yoktur, ancak kuruluşun bu konudaki hedeflerine ne ölçüde ulaştığının sorgulaması vardır. 2. TS EN ISO ÇEVRE YÖNETİM SİSTEMİNİN YAPISI Bu standart bir kuruluşun kendisinin beyan ettiği çevre politikası, amaçları ve hedeflerini gerçekleştirmesini amaçlayan bir yönetim sisteminin tasarlanmasını, geliştirilmesini, yerleştirilmesini ve uygulanması için gereken maddeleri açıklar.iso serisi çevresel etiketlemeden ürünlein hayat döngüsünü belirlemeye kadar 20 ayrı standart içerir. ISO 14001, ISO serisi içinde sertifikasyon için kullanılan tek standarttır (Fresner, 1998; Orecchini, 2000). TS EN ISO belgelendirme standardı olan Çevre Yönetim Sistemleri- Özellikler ve Kullanım Kılavuzu na göre sistem Şekil 1. de verilen başlıklar etrafında kurulacaktır: Taahhüt ve politika Planlama Uygulama Ölçme ve değerlendirme Gözden geçirme ve iyileştirme Sürekli iyileştirme Şekil 1. TS-EN ISO Standardı için Çevre Yönetim Sistemi modeli 2.1. Başlangıç mahiyetinde gözden geçirme Kuruluşun çevre yönünden mevcut durumu, çevreye yönelik konuların başlangıç mahiyetindeki gözden geçirme ile tespit edilir. Başlangıç mahiyetindeki gözden geçirme genelde; Yasal ve düzenleyici şartların belirlenmesi, Çevre yön ve önlemlerinin belirlenmesi 525

4 İlgili kriterlerle karşılaştırılarak, başarının değerlendirilmesi, Mevcut çevre yönetim uygulama ve prosedürleri, servis sözleşmesi ve tedariği ile ilgili mevcut politika ve prosedürlerin belirlenmesi, Daha önceki olumsuz olaylardan yararlanılmasını içerir (TSE, 1996b) 2.2. Çevre politikası Kuruluşlar çevre korunması ile ilgili felsefe ve yaklaşımlarını üst yönetim tarafından belirlenen ve firmanın çevresel etkilerine yaklaşımlarını içeren çevre politikaları ile ortaya koyarlar. Çevre politikaları firmanın çevre konusunda gösterebileceği özveriyi içermelidir. Standardın çevre politikasına yönelik gerekleri şunlardır; 1. Firmanın ölçeğine,yapısına ve etkilerine uygun olmalı, 2. Taahhütler içermeli Sürekli gelişim Kirliliğin önlenmesi Çevre kanun ve mevzuatlarına uyum 3. Amaç ve hedefler için temel oluşturmalı 4. Dökümante edilmeli, uygulanmalı ve iletilmeli 5. Topluma açık olmalı Çevre politikaları üst yönetim tarafından belirlenmeli ve taahhüdün delili olarak imzalanmalıdır (Hikmetoğlu ve Hot, 1998) Çevre boyutları Bu alt madde, kuruluşun ÇYS tarafından öncelikli bir konu olarak ele alınması gereken çevre boyutlarının belirlenmesi konusunda bir usul geliştirmesi amacına yöneliktir. Kuruluşlar, çevre boyutlarının ne olduğunu, halen yürütmekte oldukları ve geçmişte yürüttükleri faaliyet, ürün ve hizmetlerle ilgili girdi ve çıktıları öz önünde tutularak belirlemelidirler. İşletme birimindeki faaliyetlerle ilgili önemli çevre boyutlarının belirlenmesinde; Havaya yapılan emisyonlar Su ortamına yapılan deşarjlar Atık yönetimi Toprak kirliliği Hammadde ve doğal kaynak kullanımı Diğer yerel ve yerleşimlerle ilgili konular Bunlar yapılırken; sistemin veya sistemlerin durdurulması ve çalıştırılması durumunda ortaya çıkabilecek özel durumlarda göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca kuruluşlar çevre boyutlarını belirlerken önemli çevre etkisine sahip faaliyet, ürün ve hizmetlerini incelemeleri yeterlidir (TSE, 1996c). 526

5 2.4. Yasal ve diğer gereklilikler Kuruluş,faaliyet, ürün ve hizmetlerine uygulanabilecek olan kanundan doğan veya gönüllü olarak uymayı kabul ettiği, şartları belirlemeli ve bunları sağlamak için de bir usul geliştirmelidir. Kuruluşun gönüllü uymayı taahhüt ettiği diğer yükümlülüklere örnek olarak şunlar verilebilir, Endüstriye ait uygulama kuralları Kamu kuruluşları ile yapılan anlaşmalar Kural koymayan kılavuzlar Kanuni yükümlülükleri takip edebilmek amacıyla kuruluş kendi faaliyet, ürün ve hizmetleriyle ilgili kanun ve idari düzenlemelerin bir listesini yaparak korumalıdır (Tüzün, T. 1997; TSE 1996c; TSE 1997) 2.5. Amaç ve hedefler Amaç ve hedefler, kuruluşun çevre politikası ile tutarlı olarak, çevre yönetim sistemini içeren konu ve bu sisteme dolaylı etkide bulunan tüm konularda, her yıl artan bir taahhüdü içermelidir. Amaçlar ölçülebilir olmalı ve en fazla ihtiyaç duyulan alanlara öncelik verilerek sıralanmalıdır. Çevre amaç ve hedefleri belirlenirken cevaplanması gereken sorular şunlar olmalıdır (TSE, 1997); Çevre amaç ve hedefleri, kuruluşun çevre politikasını, faaliyet, ürün ve hizmetleriyle ilgili çevre etkilerini yansıtmakta mıdır? Amaç ve hedeflerin gerçekleşmesinden sorumlu görevliler, bunlar için nasıl bir girdi sağlamaktadır? İlgili tarafları görüşleri nasıl göz önünde tutulmaktadır? Amaç ve hedefler için hangi ölçülebilir göstergeler belirlenmiştir? Çevre ile ilgili gelişmeleri yansıtmak için amaç ve hedefler uygun aralıklarla nasıl gözden geçirilmektedir? 2.6. Çevre yönetim programı Çevre yönetim programı, çevre amaç ve hedeflerine ulaşmak için uygulanacak yöntemleri içermektedir. Çevre ile ilgili hedeflere ulaşmak için yapılacakları, çizelgeleri, kaynak ve sorumlulukları belirleyen kısa vadeli bir plandır. Bu plan her yıl düzenlenmeli, gerçekleşenler ve gerçekleşmeyenler, sebep ve sonuçları ile birlikte ele alınmalıdır Bünye ve sorumluluk Çevre yönetiminin etkinliğini sağlamak amacıyla, görevler, sorumluluk ve yetkiler tarif edilmeli, belgeye bağlanmalı ve ilgililere duyurulmalıdır. Çevre ile ilgili iç denetim, dokümantasyon ve sertifika işlemlerinin hangi makamlarca yürütüleceği açıkça belirtilmelidir. Sistem dahilinde diğer sorumluluklardan bağımsız olarak yönetim temsilcisi atamalı ve yönetim temsilcisinin görevleri; 527

6 Sistemi kurmak, uygulamak ve sürdürmek, Sistem performansını üst yönetime raporlamak olmalıdır Eğitim, bilinç ve ehliyet Çevre bilincinin etkin bir biçimde gerçekleştirilebilmesi ve çevre yönetim sisteminin etkinliğinin artırılması ile ilgili olarak, uygun bir eğitim sağlanmalıdır. Etkin bir eğitim sisteminin oluşması için; Çalışanların eğitim ihtiyaçları belirlenmeli, Tespit edilen ihtiyaçlar için eğitim planı yapılmalı, Çalışanların aldığı eğitim belgelenmeli, Eğitim programı sürekli olarak geliştirilmeli, Kuruluşla birlikte iş yapanlarda eğitime dahil edilmeli ve Çevre politikası ve amaçlarına uyum sağlanmalıdır (Doğan ve Doğan 1991) İletişim Kuruluş, çevre boyutları ve çevre yönetim sistemi yönünden çeşitli kademeler ve çeşitli görevleri yapan birimler arasında iletişim sağlamalıdır. Ayrıca kuruluş dışındaki ilgili taraflardan gelen belgelerin kabulü, kaydı ve cevaplandırılması ile ilgili usuller belirlenmeli ve bunların sürekliliği sağlanmalıdır (Tüzün, T. 1997) ÇYS ile ilgili belgeye bağlama ve belge kontrolü Bu aşamada çevresel dokümanlar ve doküman kontrol prosedürleri hazırlanır. ÇYS de belgeleme işlemlerinde kilit unsur çevre el kitabıdır. Bu kitabın yapısı, kuruluş yapı ve sistemine göre farklılıklar gösterebilir. Çevre el kitabında, dokümanlar okunaklı, tarihli, sıralı ve düzenli bir şekilde hazırlanmış olmalıdır. Çevre el kitabında ayrıca (Doğan ve Doğan 1991). Sistemin bütünü tanımlanmalı, Organizasyon, sorumluluklar ve bunların arasındaki ilişkiler ortaya konmalı Kuruluşun işlev ve faaliyetleri belirtilmeli, Çevre hedef ve detayları bulunmalıdır. Kuruluş; bu TS ISO standardı tarafından gerekli görülen bütün belgelerin; Yerinin tayini, Belirli süreler içerisinde gözden geçirmeleri, gerektiğinde bu işlemin uygun şekilde yapılmasının ve yeterliliklerin yetkili personel tarafından onaylanmasını, En son kopyalarının, ÇYS nin etkin bir biçimde çalışması için önemli görülen işlemlerin yapıldığı bütün mahallerde bulundurulmasını, 528

7 Geçerliliğini yitirmiş yazıların, gönderildikleri ve kullanıldıkları yerlerden hemen toplatılmasını ve istenilmeyen kullanımlarının önlenmesini, Hukuki sebeplerden dolayı bilgilerin saklanması gereken yazıların uygun şekilde belirtilmesini sağlamak amacıyla gerekli usulleri belirlemeli ve bunları sürdürmelidir. Belgeler okunabilir olmalı, yürürlük ve gözden geçirme tarihini taşımalı, kolayca belirlenebilmeli, belirli süre boyunca düzgün bir şekilde saklanmalıdır. Değişik belgelerin uygulamaya konması ve değiştirilmesi ile ilgili usul ve sorumluluklar belirlenmelidir (TSE, 1996c) İşlem kontrolü Kuruluş, politika amaç ve hedeflerine uygun olarak tespit edilmiş önemli çevre boyutlarıyla bağlantılı işlem ve faaliyetleri bakım işlemlerini de içine alacak şekilde belirlemelidir. Bunuda şu şekilde planlamalıdır (TSE, 1996c); Usullerdeki işlem kontrol kıstaslarına uyumun sağlanması, Kuruluş tarafından kullanılan mal ve hizmetlerin önemli çevre boyutları ile bağlantılı usullerin tedarikçilere ve müteahhitlere bildirilmesi, -Yoklukları çevre politika ve amaçlarından sapmalara yol açabilecek, belgeye bağlama usullerinin tespit edilmesi ve sürekliliğinin saptanması Acil hal hazırlığı ve bu hallerde yapılması gereken işler Kuruluş, kazalara ve acil hallere maruz kalma ihtimalinin belirleme ve bu hallerde ortaya çıkabilecek çevre etkilerinin önlenmesi veya hafifletilmesi için usuller koymalı bu usulleri uygun aralıklarla denemeli ve bunların sürekliliğini sağlamalıdır. Kazaların ve acil hallerin ortaya çıkmasından sonra, acil hal hazırlığı ve bu hallerde yapılması gerekenler gözden geçirilmeli, gerektiğinde düzenlemeler yapılmalıdır İzleme ve ölçme Kuruluş, çevre üzerine önemli etkileri olan faaliyet, ürün ve hizmetlerini izlemek ve ölçmek için dokümante prosedürler oluşturmalı ve sürdürülmesini sağlamalıdır. Bu prosedürler, performansın izlenmesi, ilgili işletme kontrolleri ve kuruluşun çevre amaç ve hedeflerini de içermelidir. İzleme aletleri kalibre edilmeli, sürekliliği sağlanmalı ve bu işlemin kayıtları, kuruluşun prosedürlerine göre saklanmalıdır. Kuruluş; ölçme ve doğrulama ile ilgili yöntemleri de belirlemelidir. Bu amaçla; Kalibrasyon sertifikaları bulunmalı, Doğrulama yöntem ve ölçüm zamanı ile yerleri belirlenmeli, Elde edilen veriler değerlendirilmelidir (TSE, 1996c, Doğan ve Doğan 1991) Uygunsuzluk, düzeltici ve önleyici faaliyet Uygunsuzluklar ile ilgilenilmesi, araştırılması ve önleyici faaliyetlerin başlatılması için prosedürler oluşturulmalıdır. Bu prosedürlerde uygunsuzluklarla ilişkili olarak yetki ve sorumluluklar da belirtilmeli ve şu adımları kapsamalıdır; 529

8 Uygunsuzlukların sebeplerinin belirlenmesi, Gerekli düzeltici faaliyetlerin belirlenmesi ve uygulanması, Uygunsuzlukların tekrarını belirlemek için gerekli kontrollerin veya kontrol mekanizmalarında gerekli değişikliklerin yapılması, Yapılan değişikliklerin kayıtlarının tutulması. Fiili veya potansiyel Uygunsuzlukların sebeplerinin ortadan kaldırmak için yapılan faaliyetler, problemin büyüklüğüne uygun ve ortaya çıkan çevre etkisiyle orantılı olmalıdır (TSE, 1996c) Kayıt Kuruluş, ÇYS nin gereklerine uygun olara, elde edilen ve planlanan çevresel amaç ve hedeflere ait değerlerin kayıtlarının tutulmasına ait bir kayıt sistemi oluşturmalıdır. Kuruluş, çevreyle ilgili kayıtların belirlenmesi, sürekliliği ve yönetimi için gerekli usulü koymalı ve bunları sürdürmelidir. ÇYS kayıtları anlaşılır, okunaklı ve ilgili faaliyet, ürün ve hizmetin izlenebilirliğine elverişli olmalıdır. ÇYS kayıtları kaybolmayacak ve zara görmeyecek bir şekilde saklanmalı ve korunmalıdır. Bu kayıtların saklanma süreleri belirlenmeli ve kaydedilmelidir (TSE, 1996c) ÇYS denetimi Çevre faaliyetleri ve sonuçlarının planlanan düzenlemelere göre etkin uygulanıp uygulanmadığını ve bu hedeflere ulaşmak için yeterli olup olmadığının denetlenmesidir. ÇYS denetimi, kuruluş içi seçilen personel ve kuruluş dışındaki taraflarca yürütülebilir, her iki durumda da bu denetimi yapan kişiler objektif, tarafsız olmalı ve konuda eğitimli olmalıdır Yönetimce gözden geçirme Kuruluş yönetimi, sürekli gelişmenin, ÇYS nin kuruluş ve mevcut şartlara uygunluğunun, dolaysıyla kuruluş çalışmalarındaki başarının devam ettirilebilmesi için ÇYS ni belirli aralıklarla gözden geçirip değerlendirmelidir. Gözden geçirme faaliyetleri mümkün olduğu kadar kapsamlı olmalı ve kuruluşun çevresel performansının ISO ile uyumluluğunu göstermelidir (TSE, 1996c; TSE, 1997). 3. Belgelendirme Süreci ISO Belgelendirme sürecinin 8 ile 18 ay arasında değişmektedir (Babakri, et all, 2003). ISO Çevre Yönetim Sistemi kurmak için bir danışman kuruluşa başvurmak esastır. Danışman kuruluşlar, ISO belgesi almak isteyen kuruluşlara hem iç denetim hakkında eğitim vermekte olup hem de dış denetimi yaparak ISO sertifikası verme yetkisi olan kuruluşlardır. Ayrıca üniversitelerin ilgili bölümlerinden de yardım alınabilir (SGS, 1997). Bu belge 3 yıl için geçerli olup Çevre Yönetim Sisteminin işletilmemesi durumunda belgeyi askıya alma veya belge iptali mümkündür (BVQI, 1999). 530

9 4. SONUÇ Endüstriyel faaliyetlerin hükümetler tarafından her geçen gün daha sıkı kontrol edilmesi ve çevre ile ilgili yasal düzenlemelerin koştuğu şartları ihlal edenlere uygulanan cezaların artması, birçok ülkede tüketicilerin çevreye daha az zarar veren ürünleri tercih eder duruma gelmesi ve çevreyle ilgili konularda yeterli gayreti sarf etmeyen şirketlerin hem ulusal hem de uluslar arası pazarlarda rekabet gücünü kaybetme ihtimali kuruluşlar için ISO belgesine sahip olmayı daha da önemli hale getirmektedir. Bunun yanı sıra doğal kaynakların tükenmesi ve su, hava ve toprak kirliliğinin gelecek nesilleri tehdit eder hale gelmesi ve hatta yaşanması da ISO çevre yönetim sisteminin kuruluşlarda uygulanmasını toplum ve çevre açısından ne kadar önemli hale geldiğini göstermektedir. Sonuç olarak; ISO Çevre Yönetim Sistemi, doğal kaynak kullanımını azalttığı, temiz üretim teknolojilerinin kullanımını teşvik ettiği ve Avrupa Birliği tarafından da benimsenmiş bir uygulama olması sebebiyle bu uygulamanın ülkemizde de yaygınlaştırılması gerekmektedir. 5. KAYNAKLAR Atasoy, B. (1998) Çevre Yönetimi ve ISO Çevre Yönetim Standartları, Gazi Üniv. Babakri K.A., Bennett, R.A. and Franchetti, M. (2003) Critical factors for implementing ISO standard in United States industrial companies, J. of Cleaner Prod., 11: Bektaş, H. (1997) ISO e Genel Bir Bakış, 2. Ulusal Çevre Müh. Kong., TMMOB, ÇMO, İstanbul BVQI Fro Bureau Veritas Quality International (1999), ISO Çevre Yönetim Sistemi Eğitim Notları, İstanbul Doğan, G. ve Doğan E. (1991) ISO Çevre Yönetimi, Çevre Yönetim Sistemi ve Çevre Korumasına Katkıları, 2. Ulusal Çevre Müh. Kong., TMMOB, ÇMO, İstanbul Fresner J. (1998) Cleaner production as a means for effective environmental management,journal of Cleaner Production,; 6:171-9 Hikmetoğlu, H. ve Hot, K. (1998) ISO Çevre Yönetimi, Çevre Yönetim Sistemi ve Uygulamaları 6. endüstriyel Kirlenme Kontrolü Semp. İTÜ, İstanbul Orecchini, F. (2000) The ISO certification of a machine-process, Journal of Cleaner Production, 8;61 68 SGS Seminer Programı (1997), SGS Çevre Yönetim Sistemleri Eğitim Rehberi, İstanbul S&Q Mart Kalite Güvenlik Sanayi ve Ticaret A.Ş., (1991) ISO İç Denetçi Eğitimi TSE, (1996a)TS-EN ISO Çevre Yönetim Sistemleri El Broşürü, Ankara TSE, (1996b) Çevre Yönetimi Sistemi Eğitim notları, Ankara TSE, (1996c) TS-EN ISO Çevre Yönetimi, Çevre Yönetim Sistemleri- Özellikleri ve Kullanım Kılavuzu, Ankara TSE, (1997) TS-EN ISO Çevre Yönetimi, Çevre Yönetim Sistemleri- Prensipler, Sistemler ve Destekleyici Teknikler için Genel Kılav, Ankara Tüzün, T. (1997) ISO Çevre Yönetimi, Çevre Yönetim Sisteminin Maddeleri ve Faydaları 2. Ulusal Çevre Müh. Kong., TMMOB, ÇMO, İstanbul 531