2009 Sektör Raporu 0

Transkript

1 29 Sektör Raporu

2 I. 29 YILI SEKTÖR RAPORU ÖZETİ 2 a) Akaryakıt Pazarındaki Gelişmeler 2 b) Akaryakıt ve Otomotiv Yakıtlarında Vergiler ve İşlem Hacimleri 3 c) Ham Petrol Fiyatları 3 d) 29 Yılı Genel Değerlendirmesi 3 e) Özet Tablo 5 II. 29 YILI AKARYAKIT İSTATİSTİKLERİ 6 a) Motorinler 6 b) Benzinler 8 c) Otomotiv Yakıtları 9 d) Siyah Ürünler 1 e) Akaryakıtlar 12 f) Yağlama Yağları 13 III. DOLAYLI VERGİLER VE SEKTÖREL BÜYÜKLÜKLER 16 a) Enerji Ürünlerinde ÖTV Tutarları 16 b) Petrol Sektöründen Sağlanan Dolaylı Vergiler 18 c) Sektörel Büyüklükler 19 d) Enerji Ürünlerinin Kalorifik Değerleri ve Vergileri 2 e) Enerji Ürünlerinde Vergiler; Türkiye / Avrupa 22 IV. 29 YILINDA SEKTÖRDEKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER 24 a) Bayilik Anlaşmaları Hakkkındaki Rekabet Kurulu Kararı 24 b) EPDK Tavan Fiyat Uygulaması 24 c) Akaryakıt Piyasasında Marker Uygulaması ve Vergi Kaybı d) Petrol ve LPG Piyasasının Lisanslı Faaliyetlerindeki Gelişmeler 26 Sonucunu Doğuran Faaliyetler e) Uluslararası Petrol Piyasaları 26 V. PETDER ÇALIŞMALARI 27 a) PETDER Genel Kurul Toplantısı 27 b) TURKUAZ Petrol Ürünleri A.Ş. PETDER Üyesi Oldu 27 c) PETDER Atık Motor Yağı Toplama Faaliyetleri 27 VI. KAYNAKÇA 29 VII. İLETİŞİM VE ÜYE BİLGİLERİ

3 I. 29 YILI SEKTÖR RAPORU ÖZETİ: a) Akaryakıt Pazarındaki Gelişmeler: 29 yılında Benzinler, Motorinler ve LPG Otogaz ın toplamı olarak ifade edilen toplam otomotiv yakıtları tüketimi 28 yılına göre % 2,3 azalarak 18 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. 29 yılında toplam motorin tüketimi (motorin ve kırsal motorin) 28 yılına göre % 3,9 azalarak yaklaşık 15,9 milyon m³ olarak gerçekleşmiştir. Ülkemizdeki ticari ve sınai faaliyetlerin önemli bir göstergesi olan kırsal motorin tüketimi bu yıl % 9,4 azalarak yaklaşık 11,9 milyon m³ e gerilemiştir. Motorin (Düşük Kükürtlü) tüketimi, geçtiğimiz yıllardaki artışını 29 yılında da devam ettirerek bir önceki yıla göre % 17,3 artarak 4 milyon m 3 e ulaşmıştır. Toplam benzin tüketimi 29 yılında, 28 yılına göre % 2,7 oranında azalarak yaklaşık 2,9 milyon m³ olmuştur. Otogaz LPG tüketiminin 28 yılına göre yaklaşık % 9 oranında artarak 2,3 milyon ton olduğu, dökme ve tüplü LPG tüketimi toplamının ise % 3,6 oranında azaldığı tahmin edilmektedir. Böylece toplam LPG tüketiminin bir önceki yıla göre % 4 oranında arttığı tahmin edilmektedir. 29 yılında fuel oil ve kalyak türlerinden oluşan siyah ürün tüketimi, % 3,5 azalarak yaklaşık 1,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu azalma yaklaşık 84 bin ton düzeyinde olup siyah ürünlerde bugüne kadar görülen en büyük oransal gerilemedir. 2

4 Toplam yağlama yağları tüketiminin veri tabanına katılan şirketlerin sağladığı bilgiler üzerinden yapılan tahminlere göre 29 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık % 1 azalarak 461 bin ton olarak gerçekleştiği hesaplanmaktadır. Bu hesaplama, veri derleme sistemine katılan şirketlerin toplam pazar içindeki payının % 65 olduğu öngörüsü üzerinden, veri sağlayan şirketlerin fiilen gerçekleştirdiği toplam yağlama yağları esas alınarak hesaplanmıştır. 28 yılına göre yağlama yağları tüketimi, motor yağlarında % 4, dişli ve transmisyon yağlarında % 11, kimyasallarda %8, endüstriyel yağlarda ise % 22 oranlarında azaldığı hesaplanmaktadır. b) Akaryakıt ve Otomotiv Yakıtları Sektörlerinin Sağladığı Vergiler ve İşlem Hacimleri: Akaryakıt ve madeni yağ sektörlerinde daralan tüketime rağmen, yıl içinde yapılan ÖTV artışları nedeniyle, 29 yılında akaryakıt tüketiminden sağlanan dolaylı vergilerin (KDV ve ÖTV) geçen yılın aynı dönemine göre % 3,5 oranında artarak 29,5 milyar TL ye ulaştığı, toplam LPG tüketiminden elde edilen dolaylı vergiler toplamının ise % 7,1 oranında artarak 5,5 milyar TL'ye ulaştığı, böylece akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan dolaylı vergi gelirlerinin bir önceki yıla göre % 4 artarak 35 Milyar TL ye ulaştığı hesaplanmaktadır. c) Ham Petrol Fiyatları: 28 yılı ortalaması varil başına 97 ABD Doları olan ham petrol fiyatı, 29 yılında ortalama 62 ABD Doları olmuştur. 29 yılı boyunca 4 8 ABD Doları aralığında seyreden varil başına ham petrol fiyatları, raporun hazırlandığı dönemde 7-8 ABD Doları düzeyinde seyretmektedir. d) 29 Yılı Genel Değerlendirmesi: 28 yılı sonunda başlayan küresel ekonomik krizin olumsuz etkileri, 29 yılı boyunca akaryakıt sektöründe de tüketim azalması, finans ve kredi sorunları ile kendini göstermiştir. 3

5 29 yılı Mart ayında Rekabet Kurumu, intifa veya kira şerhi ile uzun süreli anlaşma yapılan akaryakıt ve LPG istasyonlarının sözleşme sürelerinin rekabet etmeme yükümlülüğü açısından beş yılı aşamayacağı hakkındaki Rekabet Kurulu Kararını yayınlamıştır. Bu Kararın 21 yılında sektörün en önemli konusu olması beklenmektedir. EPDK'nın motorin ve benzinlerde iki ay süreyle tavan fiyat uygulaması, 29 yılının Petrol Sektöründeki bir diğer önemli gelişmesi olmuştur. İki aylık bir dönem için yapılan bu uygulama sonrasında tekrar serbest piyasa uygulamasına dönülmüştür. 15 Temmuz 29'da ve 31 Aralık 29 tarihlerinde T.C. Maliye Bakanlığı nca bazı akaryakıt türlerinden alınan maktu ÖTV tutarları artırılmıştır. ÖTV artışı sonrasında yasal tüketimin azaldığı ve yasa dışı ve/veya vergi kaybı sonucunu doğuran arttığı, özellikle 1 numara yağ vb. isimler altında yapılan faaliyetlerin ciddi büyüklüğe ulaştığı görülmektedir. Tür faaliyetler, son beş yıldır artış eğiliminde olan kırsal motorin tüketiminde 29 yılında yaşanan gerilemenin önemli bir nedenidir. Sadece baz yağ ve atık yağların akaryakıtlara karıştırılması nedeniyle nedeniyle ortaya çıkan piyasa faaliyetlerinin yıllık 5 bin tondan fazla olduğu ve bu durumun neden olduğu vergi kaybının ise 6 milyon TL/Yıl ın oldukça üzerine çıktığı tahmin edilmektedir. Bu raporda kullanılan; 1- Akaryakıt verileri, toplam pazar payı % 95'in üzerinde olduğu hesaplanan 11 akaryakıt dağıtım firmasının gönüllü katılım esasına göre Price Waterhouse & Coopers isimli bağımsız araştırma kuruluşuna verdikleri beyanlardan derlenmiştir. Bu veriler, Türkiye toplam akaryakıt pazarının % 95 ini kesin, kalan % 5 lik bölümünü ise, önceki yıllardaki resmi tüketim değerleri üzerinden yapılan tahminler ölçüsünde temsil etmektedir. % 5 olduğu öngörülen bu dilim verileri EPDK ile yapılan çalışma neticesinde 28 yılı sonu itibarı ile güncellenmiştir. Derlenen verilerin toplam üzerinden düzeltilmesinde, 25 yılı öncesi için PİGM verilerinden, 25 yılı sonrası için EPDK verilerinden yararlanılmıştır. 2- LPG verileri, EPDK raporlarından temin edilen değerler üzerinden yapılan tahmini değerlerdir. 3- Yağlama yağları verileri, önemli pazar payına sahip sekiz dağıtım firmasından gönüllü katılım esasına göre bağımsız araştırma kuruluşunca derlenmektedir. Verileri derlenmekte olan beş dağıtım firmasının toplam pazarın % 65 ini temsil ettiği kabul edilmekte ve toplam yağlama yapları tüketimlerinin hesaplanmasında bu oran kullanılmaktadır. Türkiye toplam yağlama yağları üretimi ve tüketimi resmi olarak teyid edilemediğinden derlenen bilgilerin pazarı yansıtma oranı kesin olarak verilememektedir. 4

6 e) Özet Tablo Yıllık Tüketimler Fark Değişim Beyaz Ürün Toplamı m ,7% Kurşunsuz 95 Oktanlı m ,5% Kurşunsuz 97 ve Üzeri Oktanlı m ,3% Katkılı Kurşunsuz m ,% Benzinler Toplamı m ,7% Gazyağı m ,% Kırsal Motorin m ,4% Motorin ( Düşük Kükürtlü ) m ,3% Motorinler Toplamı m ,9% Beyaz Ürün Toplamı ton ,8% Kurşunsuz 95 ton ,5% Kurşunsuz 97 ve Üzeri Oktanlı ton ,3% Katkılı Kurşunsuz ton ,% Benzinler Toplamı ton ,7% Gazyağı ton ,% Kırsal Motorin ton ,4% Motorin ( Düşük Kükürtlü ) ton ,3% Motorinler Toplamı ton ,9% Kalyak ton ,7% 6 No.FO ton ,7% Siyah Ürün Toplamı ton ,5% Toplam Akaryakıt* ton ,6% Tüplü** ton ,7% Dökme** ton ,% Otogaz** ton ,9% Toplam LPG** ton ,% Toplam Otomotiv Yakıtları*** ton ,3% Motor Yağları, Dişli ve Transmisyon Yağları**** ton ,1% Endüstriyel Yağlar, Deniz Yağları ve Gresler **** ton ,7% Kimyasallar **** ton ,3% Toplam Yağlama Yağları**** ton ,1% Brent tipi ham petrol ABD $ /varil 97, 62, -35, -36,1% Akaryakıt Tüketimi İşlem Hacmi ***** Milyar TL 57,2 51,4-5,8-1% Akaryakıt Toplam Dolaylı Vergi ***** Milyar TL 28,5 29,5 1, 4% LPG Tüketimi İşlem Hacmi***** Milyar TL 11,7 11,7, % LPG Toplam Dolaylı Vergi***** Milyar TL 5,1 5,5,4 8% * Siyah + beyaz ürünleri ifade etmektedir, ** EPDK LPG Sektör Raporu değerleri kullanılarak hesaplanmıştır. *** Benzin Türleri, Motorin Türleri ve Otogaz Toplamı **** Yağlama yağları tüketimi, düzenli veri sağlayan ve pazarın % 65'ini temsil eden şirket verileri kullanılarak hesaplanan toplam pazar tahminidir. ***** Tüketimlerden ve birim fiyatlardan hesaplanan tahmini değerlerdir Akaryakıt verileri 11 ve Yağlama Yağları verileri 5 dağıtım şirketinden PwC tarafından gönüllülük esasına göre derlenmiştir. 5

7 1 m3 II. 29 YILI AKARYAKIT İSTATİSTİKLERİ: a) Motorinler Son beş yıldır artış eğilimi gösteren motorin tüketimi ilk kez 29 yılında gerilemiştir. 29 yılında motorin türleri toplam (motorin ve kırsal motorin) tüketimi, 28 yılına göre % 3,9 azalarak yaklaşık 15,9 milyon m³ olmuştur. 29 yılında % 17,3 artarak 4 milyon m 3 olan motorin (düşük kükürtlü) tüketiminin toplam motorin türleri tüketimindeki payı ise % 2'den % 25 e çıkmıştır. Motorin türleri arasında en büyük paya sahip olan kırsal motorinin tüketimi bu yıl % 9,4 azalarak yaklaşık 11,9 milyon m³ e gerilemiştir. Böylece son yılların aksine kırsal motorin tüketimi ciddi miktarda (1.2 milyon ton) azalmıştır Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü ) Şekil 1: Yıllara Göre Toplam Motorin Tüketimi (m3/yıl) 6

8 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 2,6% 25,2% 79,4% 74,8% Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü) Şekil 2: Kırsal motorin ve motorinin toplam motorin tüketimi içindeki payları. Aşağıdaki grafikte, kırsal motorin ve (düşük kükürtlü) motorinin son beş yıldaki tüketim gelişimi görülmektedir. Burada dikkati çeken önemli konu 29 yılındaki kırsal motorin tüketiminde görülen ciddi gerilemedir (% 9,4). Grafikte görüleceği üzere motorin (düşük kükürtlü) tüketiminde yeni nesil dizel motorlu araçların piyasaya girişi nedeni ile sürekli bir artış yaşanmış ve buna karşılık kırsal motorinde de 29 yılına kadar artış eğilimi devam etmiştir. 29 yılında ise, motorin tüketimi aynı düzeyde artmaya devam etmiş, kırsal motorin tüketimi ise büyük bir düşüş (1.24 milyon m 3 ) göstermiştir. Bu düşüşün belirli bir bölümü düşük kükürtlü motorine geçişten meydana gelmekle birlikte, asıl nedeninin 1 numara yağ vb. gibi isimler altında motorin piyasasına yapılan akaryakıt harici çeşitli ürünlerin satışından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu konu 29 yılına ilişkin genel sektör sorunlarının incelendiği bölümde detaylı olarak tartışılmıştır Kırsal Motorin (m 3 ) Motorin (m 3 ) Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü ) Şekil 3: Kırsal motorin ve motorinin yıllık tüketim eğilimleri. 7

9 1 m3 b) Benzinler 29 yılında toplam benzin tüketimi, % 2,7 oranında azalarak yaklaşık 2,9 milyon m³ olmuştur. Bu azalmada, daha düşük ÖTV uygulanması nedeniyle fiyat avantajına sahip olan otogazın benzin tüketiminden artan miktarda pay almasının önemli bir etkisi bulunmaktadır. Nitekim 29 yılı itibariyle ilk kez oto LPG tüketimi, benzin tüketimini ton cinsinden geçmiştir Kurşunsuz Benzin (RON 95) Kurşunsuz Benzin (RON 97) Süper Benzin/Katkılı Kurşunsuz Normal Benzin Şekil 4 : Toplam benzin tüketiminin yıllara göre değişimi. Benzin tüketimindeki % 2.7 lik daralma, özellikle benzinde ciddi bir büyüklükte artan ÖTV ile birlikte ekonomik kriz dikkate alındığında makul bir daralma olarak kabul edilmelidir. Ayrıca benzin tüketiminin daha çok bireysel tüketime yönelik olması da artan fiyat etkisini gösterebilmektedir. 29 tüketimleri motor özellikleri yüzünden yağlama özelliği olan benzin kullanan eski araçların azaldığını ve katkılı kurşunsuz benzin tüketiminin %2 pay ile piyasadan fiilen çekilme noktasına geldiğini göstermektedir. Bu durum aşağıdaki grafikte görülmektedir. 8

10 Milyon Ton 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 3,7% 2,% 1,3% 1,% 86,1% 88,% Kurşunsuz Benzin (RON 95) Kurşunsuz Benzin (RON 97) Katkılı Kurşunsuz Şekil 5: Benzin türleri tüketiminin toplam benzin tüketimi içindeki payları. c) Otomotiv Yakıtları 29 yılında toplam otomotiv yakıtları (Benzinler, Motorinler ve LPG Otogaz) tüketimi % 2,3 oranında azalarak yaklaşık 18 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Aşağıdaki grafikte toplam otomotiv yakıtlarının son yedi yıllık döneme ait gelişimi grafik olarak gösterilmiştir. Son on yıllık dönem dikkate alındığında ilk kez 29 da otomotiv yakıtları tüketiminde bir gerileme görülmüştür Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü ) Benzinler LPG Otogaz Şekil 6: Otomotiv yakıtları tüketiminin yıllara göre değişimi, 9

11 1 ton Otomotiv yakıtları ile ilgili bir diğer önemli gelişme ise, ilk kez oto LPG tüketiminin benzin tüketimini (ton cinsinden) geçmiş olmasıdır. 29 yılı itibariyle Otogaz tüketimi 2.3 milyon tonun üzerine çıkmış, Benzin ise 2.28 milyon ton olarak gerçekleşmiştir Otogaz LPG ,4% Benzinler ,6% Otogaz LPG ,2% Benzinler ,8% Şekil 7: 28 ve 29 yılları benzin ve otogaz LPG tüketimleri karşılaştırması. d) Siyah Ürünler Siyah ürün tüketimi 29 yılında, önceki yıla göre % 3,5 oranında azalarak yaklaşık 1,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde kalorifer yakıtı tüketimi, % 16,7 azalarak yaklaşık 321 bin ton, Fuel Oil No: 6 tüketimi ise % 32,7 (yaklaşık 84. ton) azalarak yaklaşık 1,6 milyon ton olmuştur. Böylece siyah ürünlerde uzun zamandır süregelen azalma devam etmiş ve siyah ürünlerin pazarındaki daralma son on yılın en büyük oranına (% 3,5) ulaşmıştır. Bu gelişme aşağıdaki iki grafikte gösterilmektedir Fuel Oil No:6 83% Kalorifer Yakıtı 17% Fuel Oil No:6 Kalorifer Yakıtı Şekil 8: Siyah ürünler tüketiminin yıllara göre değişimi. 1

12 1% 8% 13,9% 16,7% 6% 4% 86,1% 83,3% 2% % Fuel Oil No:6 Kalorifer Yakıtı Şekil 9: Siyah ürün türleri tüketiminin toplam siyah ürün tüketimi içindeki payları. Siyah ürünler pazarında 29 da yaşanan yaklaşık 84. ton luk daralma dikkat çekici büyüklüktedir. Fuel oil ve kalorifer yakıtı tüketiminde uzun yıllardır süregelen daralma büyük ölçüde doğalgaza geçiş ile ilişkilidir. Bu açıdan fuel oil/kalyak tüketimi ile doğalgaz tüketimi arasındaki ilişkiyi inceleyen aşağıdaki grafik dikkat çekici olup bu durumu açıklamaktadır. 7 Siyah Ürün (Milyon Ton) Doğalgaz (Milyar m 3 ) Fuel Oil Türleri (ton) Doğalgaz (bcm3) Şekil 1: Siyah ürün türleri ve doğalgaz tüketiminin yıllara gore değişimi. 11

13 1 ton e) Akaryakıtlar Toplam akaryakıt (Benzinler, Motorinler, Gazyağı, Kalorifer Yakıtı ve Fuel Oil) tüketimi 29 yılında % 7,6 oranında azalarak yaklaşık 17,7 milyon ton olmuştur. Aşağıdaki grafikten görüldüğü üzere Türkiye nin toplam akaryakıt tüketimi uzun yıllardır aynı düzeyde devam etmektedir. Sadece 27 ve 28 yıllarında bir miktar artış gösteren akaryakıt tüketimi 29 da gerilemiş bulunmaktadır Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü ) Benzinler Fuel Oil No:6 Kalorifer Yakıtı Şekil 11: Toplam akaryakıt tüketiminin yıllara göre değişimi. Türkiye nin akaryakıt tüketimindeki değişimi gösteren bu grafik motorin payının giderek arttığını siyah ürünlerin ise azaldığını ve sonuç olarak toplam akaryakıt tüketiminin 18 milyon ton düzeyinde stabil olduğunu göstermektedir. Bir sonraki grafik kırsal motorin (%57), düşük kükürtlü motorin (%19,2) olmak üzere motorinlerin toplam akaryakıtların %76,2 si gibi önemli bir büyüklüğe ulaştığını göstermektedir. 12

14 1% 8% 12,4% 12,3% 2,% 1,8% 9,% 12,9% 6% 15,1% 19,2% 4% 58,2% 57,% 2% % Kırsal Motorin Motorin (Düşük Kükürtlü) Benzinler 28 Fuel Oil No:6 29 Kalorifer Yakıtı Şekil 12: Akaryakıt türlerinin toplam akaryakıt tüketimi içindeki payları. f) Yağlama Yağları ALPET, BP, CASTROL, LUKOIL, OPET, POAŞ, SHELL, TOTAL ve MOIL firmalarının gönüllü katılımı ile sağlanan ve toplam pazarın yaklaşık % 65 lik bölümünü temsil ettiği tahmin edilen bilgilere göre 29 yılında toplam yağlama ürünleri tüketimi geçen yılın aynı dönemine göre % 1 oranında azalmıştır. Bu bölümde Türkiye nin madeni yağ pazarına ilişkin değerlendirmeler, PWC tarafından derlenen ve sektörün %65 ini temsil eden kuruluşların düzenli sağladığı veriler dikkate alınarak yapılmıştır. Bu veriler kullanılarak 29 yılı itibariyle Türkiye nin toplam madeni yağ tüketimi 461. ton olarak hesaplanmıştır. Yıllık toplam yağlama ürünleri pazarının karşılaştırmalı grafiği aşağıda verilmektedir; % - 1 Deniz Yağları ve Gresler Endüstriyel Yağlar Kimyasallar Dişli ve Transmisyon Yağları MotorYağları Şekil 13: 28 ve 29 yılları yağlama yağları tüketimi (Ton). *Toplam tüketimin yaklaşık %65 ine karşılık gelen yağlama yağları tüketimi üzerinden! 13

15 28 Deniz Yağları 4% Gresler 9% 29 Deniz Yağları 3% Gresler 1% Endüstriy el Yağlar 32% MotorYağ ları 39% Endüstriyel Yağlar 28% MotorYağlar ı 42% Kimyasal lar 9% Dişli ve Transmis yon Yağları 7% Kimyasallar 1% Dişli ve Transmisyo n Yağları 7% Şekil 14: 28 ve 29 yıllarında yağlama yağları içerisindeki ürün gruplarının payları (%). *Toplam tüketimin yaklaşık %65 ine karşılık gelen yağlama yağları tüketimi üzerinden! Motor Yağları 29 yılında motor yağları (monograde ve multigrade) tüketimi geçen yıla göre % 1 oranında azalmıştır. Bu çalışmaya veri sağlayan 8 şirketin toplam motor yağı satışı 123. ton olarak gerçekleşmiştir. Çevre ve Orman Bakanlığı verilerine göre Türkiye nin toplam motor yağı pazarı ise yaklaşık 2. ton dur. Bu dönemde motor yağları toplam yağlama ürünleri içerisinde yaklaşık % 42 lik payı oluşturmuştur. Motor yağları tüketimine ilişkin karşılaştırmalı grafikler aşağıda verilmektedir; Motor Yağları Tüketimi (Ton) 29 Monogra de 13% % Multigrad e 87% 2. 28* 29* MotorYağları Multigrade MotorYağları Monograde Şekil 15: 28 ve 29 yıllarında motor yağları tüketim miktarları (ton) ve payları (%). (Toplam tüketimin yaklaşık %65 ine karşılık gelen yağlama yağları tüketimi üzerinden hesaplanmıştır.) 14

16 Endüstriyel Yağlar Toplam endüstriyel yağların (hidrolik, proses, diğer) veri tabanına katılan şirketlerin satışları bazında tüketim 29 yılında % 22 oranında azalarak yaklaşık 83 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde endüstriyel yağlar, toplam yağlama ürünleri içerisinde yaklaşık % 28 lik pay teşkil etmiştir. Endüstriyel yağlar tüketiminin karşılaştırmalı grafikleri aşağıda verilmektedir; 125. % Diğer; Proses Yağları; Hidrolik; Diğer; Proses Yağları; Hidrolik; Diğer 41% Hidrolik 38% 28* 29* Proses Yağları 21% Hidrolik Proses Yağları Diğer Şekil 16: 28 ve 29 yıllarında endüstriyel yağlar tüketim miktarları (ton) ve payları (%). *Toplam tüketimin yaklaşık %65 ine karşılık gelen yağlama yağları tüketimi üzerinden! III- DOLAYLI VERGİLER VE SEKTÖREL BÜYÜKLÜKLER : a) Enerji Ürünlerinde ÖTV Tutarları Akaryakıt ve LPG sektörü dolaylı vergiler açısından önemli büyüklükte vergilerin sağlandığı sektörlerin başında gelmektedir. 15 Temmuz 29 ve 31 Aralık 29 tarihlerinde T.C. Maliye Bakanlığı tarafından akaryakıt ve LPG'ye uygulanan ÖTV miktarları yeniden düzenlenmiştir. Yeni ÖTV tutarları ve değişim tablosu aşağıda verilmiştir. Aşağıdaki tablodan görüldüğü üzere, yapılan son vergi artışları sonucunda akaryakıt ürünlerindeki ÖTV tutarları diğer enerji ürünlerine göre önemli ölçüde farklı hale gelmiştir. 15

17 Birim Eski ÖTV Yeni ÖTV (31 Aralık 29) Değişim (TL) Değişim (%) K. Benzin 95 TL/Lt 1,6915 1,8915,2 11,8% 18% K. Benzin 98 TL/Lt 1,8915 2,135,12 6,4% 18% Katkılı K. Benzin TL/Lt 1,6915 1,8915,2 11,8% 18% Kırsal Motorin TL/Lt 1,845 1,2345,15 13,8% 18% Motorin (D. K.) TL/Lt 1,1545 1,345,15 13,% 18% Gazyağı TL/Lt,765,765,,% 18% Fuel Oil No: 6, TL/Kg,224,224,,% 18% Kalyak TL/Kg,476,476,,% 18% Otogaz LPG TL/Lt,6149,7157,1 16,4% 18% Diğer LPG TL/Kg 1,3 1,21,18 17,5% 18% Doğalgaz (ev+sanayi) TL/m3,23,23,,% 18% Doğalgaz (motorlu taşıtlar) TL/m3,6964,6964,,% 18% Kömür TL/Kg,,,,% 18% Tablo 1 : 31 Aralık 29 itibarı ile bazı önemli enerji ürünlerindeki ÖTV tutarları KDV (%) Yukarıdaki tabloda görüleceği üzere son ÖTV düzenlemesi ile benzin enerji ürünleri içinde en fazla ÖTV uygulanan ürün özelliğini devam ettirmiş, hatta benzin ve diğer enerji ürünleri arasındaki vergi farkı daha da açılmıştır. Bu durum aşağıdaki grafikte daha açık olarak görülmektedir. K. Benzin 98 K. Benzin 95 Motorin Kırsal Motorin Otogaz LPG Gazyağı Doğalgaz (taşıt)** Kalyak * Fuel Oil No: 6 * Doğalgaz** Elektrik Kömür ** TL/m 3 * TL/Kg * TL/Kg ** TL/m 3,,5 1, 1,5 2, Şekil 17 : Akaryakıt ve bazı diğer enerji ürünlerinde itibariyle geçerli ÖTV miktarları (TL/lt). Bilindiği üzere, dolaylı vergiler akaryakıt sektöründe tüketiciye yansıyan fiyatın en önemli bölümünü oluşturmaktadır. Örneğin, benzinde litrede TL olan ÖTV ile, (pompa satış fiyatının 3.65 TL/lt olduğu bir durumda) KDV tutarı olan.557 TL/lt birleştiğinde toplam pompa fiyatının TL/lt dolaylı vergi olmakta, bu durumda benzinde dolaylı vergilerin payı toplam pompa fiyatının (3,65 TL/lt) % 67 sini geçmektedir. Benzin, motorin ve LPG gibi 16

18 petrol ürünlerinin birer enerji ürünü olması nedeniyle tüketiciye yansıyan fiyatları açısından vergilerin boyutunun diğer ürünler ile karşılaştırılmasında yarar görülmektedir. Çeşitli enerji ürünlerindeki dolaylı vergilerin (ÖTV + KDV) yaklaşık olarak tüketiciye yansıyan fiyatlar içindeki payı aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Şekil 18: Çeşitli enerji ürünlerinin tüketici fiyatları içindeki dolaylı vergilerin payı (%). b) Petrol Sektöründen Sağlanan Dolaylı Vergiler: Bir önceki bölümde akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan dolaylı vergilerin tüketiciye yansıyan fiyatlar içindeki payı incelenmiştir. Aşağıdaki grafikte ise akaryakıt ve LPG'den sağlanan dolaylı vergi gelirlerinin son yedi yıl içindeki gelişimi gösterilmektedir. Görüldüğü üzere akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan dolaylı vergiler her yıl sistematik bir şekilde artmakta ve 29 yılı itibariyle 35 milyar TL/Yıl düzeyine ulaşmış bulunmaktadır. Yine grafikten görüleceği üzere yıllarını kapsayan son beş yıl içinde akaryakıt sektörü 15 Milyar TL civarında bir vergi geliri sağlamış bulunmaktadır. 17

19 35 3 Milyar TL Toplam ÖTV Toplam KDV Şekil 19: Akaryakıt ve LPG den sağlanan toplam dolaylı vergilerin yıllara göre değişimi. Yapılan hesaplamara göre 29 yılında akaryakıt tüketiminden sağlanan dolaylı vergiler (KDV ve ÖTV) geçen yıla göre % 4 artarak 29,5 milyar TL, toplam LPG tüketiminden elde edilen dolaylı vergiler ise % 8 artarak 5,5 milyar TL'yi olmuştur. Böylece akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan dolaylı vergi gelirleri bir önceki yıla göre % 4 artarak 35 milyar TL olduğu hesaplanmaktadır. Aşağıdaki grafikler akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan dolaylı vergi gelirlerinin ürün cinslerine göre hesaplanan dağılımını göstermektedir Milyar TL 4,4 1,1 24,6 KDV+ÖTV 4,1 % 5,1 1,3 27,2 KDV+ÖTV Beyaz Ürünler Toplam Siyah Ürünler Toplam LPG Toplam Şekil 2: Akaryakıt ve LPG sektörlerinden sağlanan Dolaylı Vergi gelirleri c) Sektörel Büyüklükler Her ne kadar, dolaylı vergiler tüketiciye ulaşan fiyatın önemli bir parçasını oluşturmakta ise de özellikle kırsal motorin ve siyah ürünlerdeki önemli tüketim gerilemesi nedeniyle işlem hacmi üzerinden değerlendirdiğimiz zaman sektör büyüklükleri önemli ölçüde gerilemiştir. 18

20 Milyar TL Milyar TL Sonraki iki grafikte akaryakıt ve LPG için hesaplanan sektör büyüklükleri görülmektedir. Akaryakıt sektöründeki işlem büyüklüğü 29 yılında yaklaşık % 1 azalmış ve 51.4 Milyar TL olarak gerçekleşmiştir. LPG sektöründe ise otogazdaki önemli büyümenin etkisi tüplü ve dökme LPG deki daralma etkisini telafi etmiş, toplam 11.7 Milyar TL olan toplam işlem hacmi değişmemiş ve bir önceki yıl ile aynı kalmıştır. Böylece Akaryakıt + LPG olarak hesaplanan toplam büyüklük ise 68.9 Milyar TL den 63.1 Milyar TL ye gerilemiştir ,2 3,7 9,6-1 % 51,4 2,4 9, , 39,6 1 Sektör Büyüklüğü Sektör Büyüklüğü Motorinler Toplam Benzinler Toplam Siyah Ürünler Toplam Şekil 21: 28 ve 29 yıllarında Akaryakıt sektöründeki işlem hacimleri (Milyar TL) ,7 11,7,6,7 % 4,4 4, ,7 6, Otogaz Tüplü Dökme Şekil 22: 28 ve 29 yıllarında LPG sektöründeki işlem hacimleri (Milyar TL). Vergiler ve sektörel büyüklükler açısından bakıldığında irdelenmesi gereken bir diğer önemli konu ise petrol ve petrol ürünlerinin Türkiye nin enerji ürünleri tüketimi içindeki payı ve enerji ürünlerinin kalorifik değerleridir. Bu konu ileriki bölümde daha da detaylandırılmış olup sadece enerji ürünlerinden sağlanan vergi gelirlerinin dağılımı açısından bu bölümde kısaca incelenmiştir. 19

21 d) Enerji Ürünlerindeki Kalorifik Değer ve Kalorifik Değer Üzerinden Vergiler: Aşağıdaki grafikte Türkiye nin toplam enerji ürünleri tüketimi hidroenerji, doğalgaz, kömür ve petrol ürünleri olarak yıllara göre verilmiştir. Bu grafik petrol eşdeğeri olarak Türkiye nin toplam birincil enerji talebinin % 31 inin petrol ürünleri, % 32 sinin doğalgaz, % 3 unun kömür ve % 7 sinin diğer kaynaklardan (yenilenebilir, vb) karşılandığını göstermektedir. Son 1 yıllık dönemde petrolün toplam enerji talebindeki payı artmaz iken doğalgaz 13,1 den 32,5 mtoe a, kömür ise 25,5 den 3 mtoe a çıkmıştır Milyon Ton Petrol Eşdeğeri 7 5,4 7,6 25,5 21,8 21,2 8 21,8 1,4 13,1 14,4 15,6 18,8 19,9 24,2 27, ,1 29,9 3,6 31, ,5 3,5 32,3 32, 9 26,1 9,9 28,8 8, 7,5 7,5 31, 31,6 3,4 3, 32,4 32, Petrol Doğal Gaz Kömür Hidro Enerji Şekil 23: Türkiye nin birincil enerji tüketiminin türlere ve yıllara göre değişimi. Bir sonraki grafik, enerji ürünlerinden sağlanan vergiler ile bu ürünlerin tüketim büyüklükleri arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Burada petrol Türkiye nin toplam enerji talebi içinde % 32 lik bir tüketimi temsil ederken, tüm enerji türlerinden sağlanan dolaylı vergilerin % 85 ini oluşturduğu görülmektedir. Bu durum petrolün bir enerji kaynağı olarak doğalgaz ve kömürden çok daha fazla ve büyük oranda vergilendirildiğini göstermektedir. 2

22 Diğer; 1% 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Diğer; 7% Kömür 3% Doğal Gaz 32% Akaryakıt + LPG 31% Doğal Gaz 12% Akaryakıt + LPG 85% Kömür 1% 32 Milyar TL 36 Milyar TL Tüketim Dolaylı Vergi Şekil 24: Türkiye nin enerji tüketiminde ve sağlanan dolaylı vergi gelirlerinde enerji türlerinin payları. Enerji ürünlerinin vergilendirilmesinde, özellikle Avrupa ülkelerinde yüksek vergi uygulaması rastlanılan bir durumdur. Almanya, İngiltere ve Hollanda gibi ülkeler önemli ölçüde vergi uygulayan ülkeler olup enerji ürünlerindeki vergiler açısından Türkiye nin durumunun incelenmesinde yarar görülmektedir. Bu durum bir sonraki bölümde incelenmiştir. e) Enerji Ürünlerinde Vergiler; Türkiye / Avrupa Akaryakıta uygulanan vergiler açısından her zaman dünyada en üst sıralarda yer alan Türkiye, 15 Temmuz 29 ve 31 Aralık 29 tarihlerinde yapılan ÖTV düzenlemeleri sonrasında benzin ve motorinde dünyanın en çok vergi uygulayan ülkesi haline gelmiştir. Aşağıdaki grafikte Türkiye de 31 Aralık 29 tarihi itibarı ile K. Benzin ve Motorin (düşük kükürtlü) içerisindeki dolaylı vergiler (KDV + ÖTV) toplamının diğer Avrupa ülkeleri ile karşılaştırılması gösterilmektedir. Bu iki grafikten de görüleceği üzere benzinde dolaylı vergiler toplamı 1.13 /lt ile Avrupa nın (ve dünyanın) en yüksek vergisi Türkiye dir. Ülkemize en yakın ülke Hollanda ile fark.21 /lt (yaklaşık 45 kuruş/lt) olmuş, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya nın iki katından fazla hale gelmiştir. Benzer bir durum motorinde görülmektedir. Motorinde de Türkiye artık en yakın ve yüksek vergi uygulayan İngiltere nin de önüne geçerek tüm dünyada en yüksek vergi uygulayan ülke haline gelmiştir. 21

23 Türkiye Hollanda Almanya Finlandiya Belçika Danimarka Fransa Portekiz İngiltere AB 16 Euro Bölgesi İtalya İsveç AB 27 İrlanda Slovakya Slovenya Avusturya Macaristan Çek Cumhuriyeti Malta Litvanya Lüksemburg Yunanistan İspanya Polonya Estonya Letonya Bulgaristan Romanya Güney Kıbrıs K. Benzin 95, /L,92,86,85,83,83,81,8,79,78,77,76,76,72,7,68,67,62,62,62,62,6,59,58,58,57,55,5,44,43 1,13,,2,4,6,8 1, 1,2 Türkiye İngiltere Slovakya Almanya İsveç İtalya Slovenya Danimarka İrlanda Fransa AB 27 Hollanda AB 16 Euro Avusturya Macaristan Çek Portekiz Estonya Belçika Finlandiya Malta Letonya İspanya Yunanistan Bulgaristan Polonya Litvanya Lüksemburg Romanya Güney Kıbrıs Motorin, /L,66,65,63,61,61,6,6,6,58,58,57,55,54,54,54,54,52,52,5,49,47,46,45,43,43,42,39,37,82,79,,2,4,6,8 Şekil 25 : Türkiye ve diğer bazı Avrupa ülkelerinde pompa fiyatlarındaki dolaylı vergi miktarları. ( kaynak : ( itibarı ile) Enerji ürünlerinin sağladığı kalorifik değer, enerji verimliliği açısından çok önemli bir göstergedir. Bir enerji ürününe birim kalorifik değer başına uygulanan vergi ülkenin enerji ürünleri üzerindeki önceliklerini ortaya koymaktadır. Bu tür karşılaştırmalarda yaygın olarak bir enerji ürünün 1 kcal ısıl değerine karşılık gelen vergi miktarı dikkate alınmaktadır. Aşağıda Türkiye'de her bir enerji ürününün 1 kcal'lik ısıl değeri için uygulanmakta olan ÖTV tutarı grafiksel olarak karşılaştırılmıştır. Bu grafikte görüldüğü üzere, 1 kcal enerji sağlamak için tüketiciler kırsal motorin kullandığında yaklaşık 67 Kuruş vergi öderken aynı miktarda enerjinin elde edilmesinde kömür kullandığında 2 kuruş vergi ödemektedirler. Bu da özellikle petrol ürünlerinin aleyhine dengesiz bir durum olduğunu ortaya koymaktadır. 22

24 Enerji Ürünlerinde Net "1 kcal" Başına Uygulanan ÖTV (Kuruş) K. Benzin 95 26,72 Motorin 17,49 Kırsal Motorin 15,97 Otogaz LPG LPG Tüplü/Dökme Propan 11,96 11,88 12,63 Doğalgaz (Taşıt) 9,18 Kalyak 5,98 Fuel Oil - No 6 3,4 Doğalgaz Kömür Elektrik,3,, 31 Aralık 29 tarihi itibarı ile 1 kcal için kuruş cinsinden ödenen ÖTV, 5, 1, 15, 2, 25, 3, Kuruş / 1 kcal Şekil 26: 1 kcal karşılığı ısı elde edilmesi için kullanılan farklı yakıtların ÖTV miktarları. * Elektrik fiyatında ÖTV bulunmamakta, buna karşın; enerji fonu, TRT fonu ve Belediye Tüketim Vergisi bulunmaktadır. Yukarıdaki grafikten görüleceği üzere aynı kalorifik değer için benzine - Motorinin iki katı - LPG nin iki buçuk katı - Doğalgazın ise 9 katı ÖTV uygulanmaktadır. IV. 29 YILINDA SEKTÖRDEKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER: a) Bayilik Anlaşmalarındaki Grup Muafiyetinin Beş Yıl İle Sınırlanması Hakkındaki Rekabet Kurulu Kararı Rekabet Kurumu, 11 Mart 29 tarihinde, intifa ve kira şerhi ile yapılan sözleşmelerin bayilere süre uzatımı yönünde baskı oluşturduğu ve piyasada kapama etkisi yaptığı gerekçesi ile bu sözleşmelerin sürelerinin rekabet grup muafiyeti açısından beş yıl ile sınırlandırılmasına karar vermiştir. Bu kararın, daha önceden yapılmış ve halen geçerli olan intifa ve kira şerh sözleşmelerini de kapsadığı ve geriye yönelik uygulama içermesi nedeniyle sektörde önemli etkiler doğurması kesindir. 23

25 Rekabet Kurumu'nun bu önemli Kararının sektör açısından en büyük etkisi, bugüne kadar yapılmış olan yatırımlar ve mevcut sözleşmelerin bu karara uyumlaştırılması sürecinde oluşacaktır. Çünkü, söz konusu karar uyarınca, kararın öncesi bir dönemde tarafların karşılıklı rızası ile beş yıldan daha fazla süreli olacak şekilde imzalanmış olan bir sözleşmenin süresinin Kurumu kararına uyum sağlamak üzere geriye yönelik olarak azaltılması sonucunu doğuracaktır. Sözleşme sürelerinin geriye yönelik olarak kısalması dağıtıcılarca bayilere beş yıldan daha fazla süreler karşılığı yapılmış olan yatırım ve finansal desteklerin /sonucunun ne olacağı sorusunu ortaya koymuştur. Sektörde karardan etkilenecek sözleşme sayısının 7. dolayında olduğu, yapılmış yatırımlar ve finansal desteklerin geri istenmesi açısından dağıtıcı ve bayi ilişkilerinde önemli sorunlara yol açacağı ve çok sayıda ihtilafın yargıya götürülmesinin kaçınılmaz olacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenlerle Rekabet Kurumunun bu kararına sektörün uyum sağlaması ve etkileri 21 yılının sektör için en önemli konusu olacaktır. b) EPDK Tavan Fiyat Uygulaması Bilindiği üzere T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu 25 Haziran 29 tarihinde almış olduğu Kurul Kararı ile 27 Haziran ile 27 Ağustos 29 tarihleri arasında iki ay süre ile, benzin ve motorin pompa fiyatlarında dağıtıcı ve bayiler için yayınlanmış olan bir formül ile hesaplanmak üzere tavan fiyat uygulamasına geçmiştir. Tavan fiyat uygulamasında, benzin ve motorinin sadece uluslar arası piyasalardaki vergisiz değerlerini ve geçerli döviz kurlarını esas alarak, Türkiye deki rafineri fiyatlarını ve nakliye unsurunu dikkate almaksızın, dağıtıcı ve bayi masraf ve kar payları Kurumca belirlenmiş bir tavan ile sınırlanmıştır. Uygulama iki ay devam etmiş olmakla birlikte son beş yılda petrol sektörü üzerinden oluşturulan; serbest piyasa yaklaşımına duyulan güven ortamını olumsuz etkilemiştir. c) Akaryakıt Piyasasında Marker Uygulaması ve Vergi Kaybı Sonucunu Doğuran Faaliyetler : Petrol Piyasası Kanunundaki Kaçak Petrol Tanımının; Kurumca belirlenen seviyede ulusal marker içermeyen akaryakıt olarak yapılmış olması uygulamada önemli sorunlara neden olmaktadır. Bu tanım uyarınca teknik ve/veya ölçüm hatalarına dayalı nedenlerle bütünüyle yasal olan bir akaryakıt kaçak akaryakıt tanımlaması içine girebilmektedir. Yapılan saha denetimleri sırasında denetim ile görevli resmi personelin saha denetim cihazları ile yaptığı ölçümlerde rafineri ve dağıtıcı terminallerinde alınan olumlu sonuçlar, resmi tutanak altına alınmış olması ve bu tutanaklar doğrultusunda ticari faaliyet devam ettirilmiş olmasına rağmen, birkaç ay sonra şahit numuneler üzerinde yapılan testlerin farklı sonuç vermesi, sektörde bu konudaki endişelerin haklılığını ortaya koymaktadır. Ulusal marker ile ilgili sorunların rafineri ve dağıtım şirketlerinin hemen tamamında yaşanmış olması sadece marker seviyesine dayalı bir kaçak petrol tanımlamasının sektörde ciddi sorunlara yol açacağının önemli bir göstergesidir. Bu nedenle Petrol Piyasası Kanunundaki kaçak petrol tanımının tek başına ulusal marker seviyesine dayalı olmaktan çıkarılması gereği ortaya çıkmıştır. 24

26 15 Temmuz ve 31 Aralık 29'da bazı akaryakıtlardaki ÖTV'nin artırılması ve bununla birlikte akaryakıt harici ürünlerin ÖTV tutarları ile akaryakıtların ÖTV tutarları arasındaki farkın daha da açılması sonrasında kayıt dışı veya vergi kaybı sonucu doğuran piyasa faaliyetlerinde önemli bir artış görülmektedir. 28 yılı Haziran ayında akaryakıt ve akaryakıt harici ürünlerin ÖTV lerinin dengelenmesi sonrasında önemli ölçüde çözümlenmiş olan 1 numara yağ sorunu, takip eden dönemde bu dengenin bozulması (akaryakıt dışı ürün ve müstahzarların ÖTV sinin düşürülmesi ve düşük ÖTV üzerinden tecil terkin uygulaması) sonucunda 29 yılının ikinci yarısı itibariyle tekrar ciddi bir şekilde ortaya çıkmıştır. Özellikle kırsal motorin tüketiminin 29 yılında önceki yıla göre yaklaşık bir milyon ton civarında küçülmüş olması kayıtdışı ya da vergi kaybı sonucunu doğuran faaliyetlerin arttığı yorumunu kuvvetlendirmektedir. İçinde bulunduğumuz dönemde piyasa gözlemlerimiz 1 numara yağ adı altında motorin pazarına yapılan satışların bu sorunun en önemli kısmını oluşturduğunu göstermekte olup bu konuya ilişkin değerlendirmeler aşağıda yapılmıştır. c.1) Akaryakıt ve Muadili Ürünlerdeki Vergi Farklılıklarının Suiistimali ve Neden Olduğu Vergi Kayıpları Akaryakıt harici ürünlerin akaryakıtlara karıştırılması veya akaryakıtı ikame edecek şekilde farklı isimler ile kullanılması ülkemizde çok sık rastlanan bir sorun olmuştur. Bu alanda iki farklı tip faaliyet vergi kaybı / haksız rekabet sonucunu doğurmaktadır. Bunlardan birincisi, akaryakıt harici ürünlerin vergi / fiyat farkı gibi nedenler ile doğrudan akaryakıtı ikame edecek şekilde piyasaya sunulması veya akaryakıt ile karıştırılması şeklinde gerçekleşmektedir. İkincisi ise atık maddelerin (madeni yağlar, bitkisel yağlar, solventler vb.) gibi maddeler üzerinden akaryakıt ve madeni yağ piyasasına yapılan satışlardır. c.1.1) Akaryakıt harici ürünlerin akaryakıtlara karıştırılması ve/ veya akaryakıt yerine kullanılması: Bu tür işlemlere verilecek en önemli örnek motorin piyasasında 1 numara yağ adı altında yapılan faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerde motorin yerine baz yağlar ve müstahzarlar, atık yağlar (madeni yağ, bitkisel yağ) ve ağır solventler; benzin yerine ince solventler, etanol ve diğer alkoller; siyah ürünlerin yerine atık yağlar (madeni yağ, bitkisel yağ) kullanılmakta veya karıştırılmaktadır. Bu gibi vergi kaybı sonucunu doğuran uygulamalar da akaryakıtlar ile onların yerine ikame edilen veya karıştırılan maddelerin ÖTV tutarları arasındaki fark doğrudan suiistimal konusu olmaktadır. Örneğin kırsal motorinin ÖTV si olan 1,2345 TL/Lt ile müstahzar veya akaryakıt harici ürün sınıfında işlem gören bazı maddelerin ÖTV tutarı olan,3 TL/Kg arasındaki fark 1 numara yağ ve benzeri isimler altında motorin piyasasına satılmasına yol açmaktadır. 25

27 Nitekim bugün tüm sanayi siteleri, kamyon garajları ve yol boylarında 1 numara yağ vb. gibi isimler altında tenekeler içinde bu tür ürünler satılmakta ve bu maddeler otobüs, kamyon, minibüs gibi birçok araç tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. Piyasa faaliyetlerinin büyüklüğü ve yaygınlığı dikkate alındığında bu suiistimalin boyutlarının giderek arttığı ve basına da sıklıkla yansıdığı görülmektedir. c.1.2) Atık madeni yağ ve bitkisel yağlar ile atık solvent vb. gibi ürünler üzerinden akaryakıt piyasasına yapılan kayıt dışı ve/veya vergi kaybı sonucunu doğuran girişler: Akaryakıt harici ürünler üzerinden akaryakıt piyasasına yapılan kayıt dışı ve / veya vergi kaybı / haksız rekabet sonucunu doğuran bir diğer önemli giriş de başta atık madeni yağlar olmak üzere atık maddeler ile yapılan faaliyetlerden doğmaktadır. Yılda 2. ton civarında atık madeni yağ kayıt altına alınamamakta ve benzer şekilde önemli miktarda slope vb. gibi denizcilik atıkları, çeşitli solventlerde akaryakıt piyasasına girdiği tahmin edilmektedir. Özetle bu konuda yapılan tahminler farklı G.T.İ.P. lerden (düşük ÖTV li akaryakıt harici ürünler) ithal edilen madeni yağ, baz yağ türleri ve atık madeni yağlar üzerinden yılda en az 5. ton düzeyinde motorin yerine kullanma veya karıştırma işlemi olduğunu göstermektedir. Bu miktarın neden olduğu ÖTV kaybının ise yılda 6 Milyon TL nin üzerinde olduğu hesaplanmaktadır. Ayrıca bu tür maddelerin akaryakıt olarak piyasaya satılması, haksız rekabet yaratmakta ve çevre ve insan sağlığına zarar vermektedir. Tüm bunların dışında ÖTV siz deniz yakıtları ve/veya transit yakıtların tekrar iç piyasaya sokulması, akaryakıt kaçakçılığı gibi kaçak / kayıt dışı faaliyetlerde ayrı ve kapsamlı önemli bir konudur. Bu konu, kaçak ve kayıt dışı akaryakıt başlığı altında diğer yayınlarımızda irdelenmiştir. c.2) İthalat İşlemlerindeki Sorunlar, Diğer Teknik ve Operasyonel Sorunlar ve Ülke Ekonomisine Getirdiği Kayıplar İle Gereksiz Mali Yükler 25 yılından itibaren başlayan liberalleşme sürecinde petrol ve LPG piyasalarında önemli ve olumlu gelişmeler kaydedilmiştir. Artık gelinen aşamada serbest piyasa düzeni ve liberalleşme sürecini daha da geliştirebilmek için, ithalat işlemlerinde bürokratik yüklerin azalması ve daha dinamik ve rekabetçi bir piyasanın oluşması gerekmektedir. Bu konuda, akaryakıt sektörü özellikle ithalat süreçlerindeki yavaşlık, gereksiz ve mükerrer testler nedeni ile ciddi sorunlar ve mali yükler ile karşı karşıya kalmaya devam etmektedir. Türkiye nin yılda 8 milyon ton civarında motorin ithalatı yapmak mecburiyetinde olduğu ve bu ithalat sürecinin gün gibi çok uzun süreler aldığı dikkate alındığında konunun ülke ekonomisi ve rekabet ortamı açısından önemi ortaya çıkmaktadır. Bu konu petrol fiyalarının önemli değişiklikler gösterdiği dönemlerde çok daha önemli olmaktadır. Akaryakıt ithalat süreçlerinde ortaya çıkan bu sonucun giderilmesi yönünde önemli çabalar 26

28 yürütülmekte olup bu sorunun çözümlenmesi ile ülke ekonomisine önemli bir katkı yapılmış ve akaryakıt sektörü daha rekabetçi bir yapıya kavuşturulmuş olacaktır. d) Petrol ve LPG Piyasasının Lisanslı Faaliyetlerindeki Gelişmeler : 29 yılı sonu itibarı ile petrol piyasasında; 4 rafineri, 54 dağıtıcı, 82 depolama tesisi, akaryakıt istasyonu EPDK'dan lisanslı olarak faaliyet göstermektedir. Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) piyasasında ise 64 dağıtıcı, 82 depolama tesisi, otogaz istasyonu, 1 LPG tüpü imalatçısı EPDK'dan lisanslı olarak faaliyet göstermektedir. Lisanslı otogaz bayiliklerinin yaklaşık % 9'ı akaryakıt istasyonlarında yer almaktadır. e) Uluslararası Petrol Piyasaları Uluslararası piyasalarda ham petrol fiyatlarında 28 yılında görülen olağanüstü değişimler 29 yılında gözlemlenmemiştir. Son yıllardaki ham petrol varil fiyatının değişimleri aşağıdaki grafikte görülmektedir. USD/Varil 14, 12, 28 Ortalama 97 USD/Varil 1, 8, 6, 4, 24 Ortalama 38,2 USD/Varil 25 Ortalama 54,6 USD/Varil 26 Ortalama 65,1 USD/Varil 27 Ortalama 72,4 USD/Varil 29 Ortalama 62 USD/Varil 2, Günlük Ortalama Brent Yıllık Ortalama Şekil 27: Varil başına günlük ve yıllık ortalama brent tipi ham petrol fiyatlarının değişimi (USD/Varil). V. PETDER ÇALIŞMALARI ve ÖNEMLİ SEKTÖREL GELİŞMELER: a) PETDER Genel Kurul Toplantısı: Petrol Sanayi Derneği (PETDER) in 1 Ekim 29 tarihinde yapılan Genel Kurul Toplantısı ile yeni Yönetim Kurulu Üyeleri belirlenmiştir. Oluşan Yönetim Kurulu bu raporun iletişim ve üye bilgileri bölümünde yer almaktadır. 27

29 b) TURKUAZ Petrol ürünleri A.Ş. Petrol Sanayi Derneği üyesi oldu : Zülfikarlar Grubunun enerji sektöründeki kuruluşu TURKUAZ Petrol Ürünleri A.Ş., 29 yılında PETDER e üye olmuştur. Turkuaz ın PETDER e katılması ile birlikte akaryakıt, madeni yağ ve LPG piyaslarında faaliyet gösteren üyeleri ile Petrol Sanayi Derneğinin temsil ettiği yapı daha da genişlemiştir. Böylece üye sayısı 14 e yükselen Petrol Sanayi Derneği Madeni Yağ, LPG ve akaryakıtlarda sektörün en önemli bölümünü temsil etmektedir. c) PETDER Atık Motor Yağı Toplama Faaliyetleri: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı nın, atık motor yağlarının toplanması ve bertaraf edilmesi konusunda tek kuruluş olarak yetkilendirdiği PETDER, 29 yılında bir milyon kilometre kat ederek farklı işletmeden 15 bin seferde yaklaşık 18 bin ton atık motor yağı topladı. Atık motor yağları, içerdiği yüksek enerji değeri nedeniyle, (birçok AB ülkesinde yapıldığı üzere) Bakanlıkça lisanslandırılmış özel tesislerde enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Tamamen kamu yararına yapılan, atık motor yağı bulunan tüm işletmelere bedelsiz olarak hizmet sağlamayı amaçlayan bu proje için başlangıcından bugüne kadar PETDER, toplam 11,5 milyon TL kaynak aktarımı sağlamıştır. Atık motor yağlarının enerji olarak ya da ileri teknoloji rafinasyon yöntemleri kullanılarak tekrar baz yağına çevrilerek geri kazanılması AB mevzuatı açısından da tercih edilen ve öncelik tanınan bir yöntemdir. Diğer taraftan atık motor yağlarının içindeki kirletici parametrelerin belirli düzeylerin üzerine çıkması halinde tehlikeli atık olarak imha edilmesi gerekmektedir. Bu yapı genel olarak değerlendirildiğinde atık madeni yağların yönetiminde üç önemli unsur ortaya çıkmaktadır. 1- Piyasaya sunulan yağlama yağlarının atık haline dönüştükten sonra ne kadarının kayıt altında toplanabildiği 2- Toplanan atık yağların hangi yöntemler ile çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek hale getirildiği 3- Bu uygulamaların toplam yaşam döngüsü analizleri (life cycle analysis) ile ne şekilde desteklendiği 28

30 Toplama Miktarı ve Sefer Sayısı Toplama Miktarı (ton) Sefer Sayısı(adet) Şekil 28: yılları arasında atık yağ toplama miktarı (ton) ve sefer sayısının aylık değişimi. Bu üç önemli unsur, bir çok atık yönetimi sisteminde olduğuı gibi, atık madeni yağlar konusunda da, özellikle AB uyum süreci açısından büyük önem taşımaktadır. Sonraki sayfada yer alan grafikler, atık yağların toplanma verimliliği ile toplanan atık yağların bertaraf / geri kazanım usülleri açısından Türkiye ile AB ülkelerindeki genel tabloyu ortaya koyması açısından önemlidir. Türkiye Atık Madeni Yağ Toplama Oranı 27 Toplam Madeni Yağ Miktarı = 5. ton Tahmini Atık Yağ Miktarı = 25. ton Avrupa Birliği Atık Madeni Yağ Toplama Oranı 25 Toplam Madeni Yağ Miktarı = 5.7 milyon ton Tahmini Atık Yağ Miktarı = 2.85 milyon ton Kayıt Altına Alınan 15% Kayıt Dışı 85% Kayıt Altına Alınan 74% Kayıt Dışı 26% Türkiye Atık Madeni Yağ Değerlendirme Yöntemleri 27 Avrupa Birliği Atık Madeni Yağ Değerlendirme Yöntemleri 25 Hammadde Geri Kazanım 5% Enerji Geri Kazanım 42% Hammadde Geri Kazanım 37% Enerji Geri Kazanım 5% * Bertaraf 8% Bertaraf 13% Şekil 29: Türkiye ve Avrupa atık yağ toplama oranları ve değerlendirme yöntemleri Kaynak: European Re-refining Industry section 28 Raporu, T.C. Çevre ve orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı(28-212) 29

31 Gelişmiş ülkeler bazında yapılan değerlendirmeler atık yağların yönetimi konusunda standart bir uygulama bulunmadığını göstermektedir. Buna rağmen AB kaynaklarına göre Avrupa ülkelerinde toplanan atık yağların % 63 ünün enerji olarak geri kazanıldığı görülmektedir. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı verilerine göre ülkemizde bu oran % 51 dir. Ülkemizde yılda yaklaşık 5 bin ton madeni yağ tüketildiğinden hareketle yaklaşık 25 bin ton atık madeni yağ oluşmuş olması beklenmektedir. 28 yılında toplanan toplam 34 bin 28 ton atık yağın, 16 bin 9 tonu Rafinasyon ve Rejenerasyon Tesislerinde, 17 bin 38 ton u ise çimento, kireç, demir çelik ve bertaraf tesislerinde ürün veya enerji olarak geri kazanılmıştır. Türkiye de kayıt altına alınan toplam atık yağ miktarı oluşması beklenen miktarın % 15 idir. Oluşan atık yağın % 85 inin akıbeti ise bilinmemekte veya kayıt altına alınamamaktadır. Kayıt miktarın AB üyesi ülkeler için ortalaması % 26 lar seviyesindedir. Petrol Sanayi Derneği olarak atık motor yağlarının toplanması projesinde son beş yıldır edinilen saha bilgileri, atık yağların önemli miktarda akaryakıtlara karıştırıldığına işaret etmektedir. Nitekim 29 yılı boyunca, tek yetkilendirilmiş kuruluş olarak yapılan tüm çalışmalara rağmen kayıt altına alınabilen aık motor yağı miktarı 18. ton civarında kalmıştır. Bu gelişmeler, en az 2. ton civarında atık yağın kayıt dışı toplanarak akaryakıtlara karıştırıldığını göstermekte, bu durumun kırsal motorinde yaşanan aşırı tüketim daralması ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Bu şekilde neden olunan vergi kaybının ise 3 Milyon TL nin üzerinde olduğu hesaplanmaktadır. VI. KAYNAKÇA: Bu raporda kullanılan akaryakıt verileri toplam pazar payı % 95 in üzerinde olduğu hesaplanan 11 akaryakıt dağıtım firmasının gönüllü katılım esasına göre bağımsız araştırma kuruluşu PWC (Price Waterhouse Coopers) verdikleri beyanlarından derlenmiştir. Bu gönüllü veri oluşturma sistematiğine katılmayan akaryakıt dağıtım şirketlerine ait bilgiler için EPDK'dan temin edilen önceki dönem bilgileri kullanılarak hesaplama yapılmıştır. Raporda kullanılan akaryakıt ve madeni yağ sektörüne ait diğer veriler için EPDK, ve PİGM verileri referans alınmıştır. LPG sektörüne ait veriler ise EPDK LPG sektör raporu ile ve Türkiye LPG Derneğinin yayınlamakta olduğu verilerden temin edilmiştir. Enflasyon, GSMH, TÜFE, kur değerleri, taşıt sayısı ve toplam araç parkı verileri için Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Merkez Bankası tarafından halka açık olarak yayınlanan değerler dikkate alınmıştır. Ham petrol fiyatları için kaynak olarak Platts değerleri kullanılmıştır. 3

32 2-29 Dönemi Akaryakıt ve LPG Tüketimleri 2-29 Dönemi Akaryakıt ve LPG Tüketimleri Kurşunsuz 95 Oktanlı m Kurşunsuz 97 ve Üzeri Oktanlı m Süper/Katkılı Kurşunsuz m Benzinler Toplamı m Gazyağı m Kırsal Motorin m Motorin (Düşük Kükürtlü) m Motorinler Toplamı m Beyaz Ürün Toplamı m Kurşunsuz 95 ton Kurşunsuz 98 ton Katkılı Kurşunsuz ton Benzinler Toplamı ton Gazyağı ton Motorin ton Düşük Kükürtlü Motorin ton Motorinler Toplamı ton Beyaz Ürün Toplamı ton Kalyak ton Fuel Oil No: 6 ton Siyah Ürün Toplamı ton Toplam Akaryakıt ton LPG Tüplü ton LPG Dökme ton LPG Otogaz ton LPG (tüplü, dökme, otogaz)* ton Toplam Otomotiv (Beyaz Ürün+Otogaz) ton * Tüplü, dökme ve otogaz LPG tüketimleri EPDK'nin raporlarından alınmıştır, 29 yılı değerleri tahminidir. Şekil 29: 2-29 yılları arasında akaryakıt ve LPG tüketimleri. 31