Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği

Transkript

1 Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği doi /tt Tuberk Toraks 2016;64(2): Geliş Tarihi/Received: Kabul Ediliş Tarihi/Accepted: KLİNİK ÇALIŞMA RESEARCH ARTICLE Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği Ayşe COŞKUN BEYAN 1 Yelda VAROL 2 1 Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, İş ve Meslek Hastalıkları Bilim Dalı, İzmir, Türkiye 1 Department of Occupational Medicine, Faculty of Medicine, Dokuz Eylul University, Izmir, Turkey 2 Dr. Suat Seren Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Göğüs Hastalıkları Kliniği, İzmir, Türkiye 2 Clinic of Chest Diseases, Dr. Suat Seren Chest Diseases and Chest Surgery Training and Research Hospital, Izmir, Turkey ÖZET Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği Giriş: İşyerinde sigara bırakma faaliyetleri hem sağlık hem de güvenlik riskleri nedeniyle önemli ve öncelikli hale gelmiştir. Çalışmamızda patlama ve yangın açısından yüksek riskli bir iş yerinde çalışan işçilerin sigara bırakma programı sonrası 6 aylık sigara bırakma başarı oranlarını belirlemeyi amaçladık. Materyal ve Metod: Boya üretim biriminde çalışan 276 kişide zorunlu sigara eğitimi verildikten sonra sigara içtiği tespit edilen 147 çalışana sigara bırakma girişim (SBG) programına katılmaları teklif edildi. Çalışanlara veri toplama formu ile sigara başlama yaşı, içilen sigara miktarı (paket/yıl), aile üyelerinin sigara içme tutum ve davranışları, sigara içme sebepleri, sigara bağımlılığı ve zararları konusunda çalışanın öz değerlendirmesini içeren anketler düzenlendi. Fagerström nikotin bağımlılık testi (FNBT) ile bağımlılık düzeyleri sorgulandı. Bulgular: Çalışanlarının 270 (%97) i erkek ve 6 (%3) sı kadındı. Ortalama yaşları 36.8 ± 8.4 yıl idi. Aktif sigara içicisi olan 144 kişinin ortalama yaşı 38.4 ± 6.9 idi. Ortalama içilen sayı 18.5 paket/yıl ± 12.8 idi. Sigara başlama yaş ortalaması 19.8 ± 4.9 idi. Fagerström nikotin bağımlılık ölçeği puan ortalaması ise 6.6 ± 1.9 saptandı. Elli bir (%35.4) çalışan SBG ye katıldı. Bu eğitimine katılan grup ile SBG eğitimine katılmayan grup arasında; kronik hastalık varlığı (p= 0.03), toplam tüketilen sigara (paket/yıl) (p< 0.001), sigaraya başlama yaşı (p= 0.001), sigara bırakmak için herhangi bir yöntem deneme durumu (p= 0.002), sigara zararı öz değerlendirme ortalama puanı (p< 0.001), FNBT ortalama puanı (p< 0.001), sigara bağımlılığı öz değerlendirme ortalama puanı (p= 0.001) ve sigaranın sosyal bir ortam olduğu düşüncesinin varlığı (p 0.001) açısından istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu. Altıncı ayın sonunda sigara bırakma oranları karşılaştırıldığında, SBG katılan gruptan 12 (%23) çalışan sigarayı bıraktı, 39 (%77) çalışan halen sigara içiyordu. SBP programına katılmayan gruptan ise 4 (%4) çalışan sigarayı bıraktı, 89 (%96) çalışan sigara içmeye devam ediyordu. İki grup arasındaki fark istatistiksel anlamlı idi (p< 0.001). Sonuç: Çalışmamızda sigara bırakma girişimine katılan çalışanlar katılmayanlara göre daha yüksek sigara bırakma oranı sergilemişlerdir. Çalışan sağlığını geliştiren bu uygulamaların standardizasyo- Yazışma Adresi (Address for Correspondence) nu için yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. Dr. Yelda VAROL Anahtar kelimeler: Sigara bırakma, işçi sağlığı, işyeri, nikotin Dr. Suat Seren Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Göğüs Hastalıkları Kliniği, İZMİR - TURKEY bağımlılığı yeldavatansever@hotmail.com 144

2 Coşkun Beyan A, Varol Y. SUMMARY The effectiveness of smoking cessation program in a workplace with high risk Introduction: Initiatives for smoking cessation (SC) at workplace have become more prominent due to both health and safety risks associated with smoking. We aimed to determine 6-month successful SC rates of a group of employees who participated in a SC program as they worked in a workplace that exhibited high risk of fire and explosion. Materials and Methods: Having delivered a compulsory smoking training to the paint manufacturing department with 276 employees, we invited 147 smoker employees to participate in a SC initiative (SCI) program. The SCI program was implemented by the occupational health and safety (OHS) staff. Employees were administered a self-reported questionnaire including the age at starting smoking, number of cigarettes smoked (pack years), family members' attitudes towards smoking, reasons for smoking and harms of smoking. Nicotine addiction levels were assessed with Fagerström Nicotine Dependence Test (FNDT). Results: 276 employees (270 male and 6 female) had an average age of 36.8 ± 8.4 years. 144 active smokers presented an average age of 38.4 ± 6.9 and smoked on average 18.5 ± 12.8 pack/year. Active smokers started smoking at the age of 19.8 ± 4.9 on average. Their average score in FNDT was 6.6 ± 1.9 points. Fifty-one (35.4%) employees participated in the SCIs. The participants in the SCP training exhibited statistically significant differences with respect to the following parameters: chronic disease (p= 0.03), pack/year (p< 0.001), age at starting smoking (p= 0.001), attempted methods to SC (p= 0.002), average score in self-reported harms of smoking (p< 0.001), average FNDT score (p< 0.001), average score of self-reported smoking addiction (p= 0.001), and whether the smoker considers smoking a means of socialization (p 0.001). After six months, we observed that 12 (23%) of the participants, and 4 (4%) of the non-participants employees quitted smoking (p< 0.001). Conclusion: In our study, participants in the SCI exhibited higher SC rates compared to the non-participants. Further studies are required to standardize such initiatives, which improve occupational health. Key words: Smoking cessation, occupational health, workplace, nicotine addiction GİRİŞ Çalışma ortamlarında sunulan iş sağlığı ve güvenliği (İSG) hizmetlerinin büyük bir kısmının işe giriş muayenesi, periyodik muayene, iş kazalarını önleme, acil müdahale ve meslek hastalıkları tanı ve izlemi gibi temel hizmetlerden oluştuğu bilinmektedir (1). Oysa çalışma ortamları çalışanların organize bir yapı içinde olmaları ve kolay ulaşılabilmeleri nedeniyle sağlığı geliştirici faaliyetlerin uygulanması için avantajlı ortamlardır (1). Bu nedenle işyerinde sigara bırakma faaliyetleri hem sağlık hem de güvenlik riskleri nedeniyle önemli ve öncelikli hale gelmiştir (2). Asbest maruziyeti olan bir işyerindeki bir çalışanın sigara içmesi durumunda akciğer kanseri riski 55 kat artmaktadır. Yine yanma ve tutuşma riski olan maddelerle çalışan işçilerin sigara içmesi iş kazaları oluşabilmektedir (2). Topluluktan dışlanma korkusu, arkadaşları örnek alma, arkadaş desteği, kötü örneklerin görülmesi gibi diğer insanlarla ve çevre ile olan etkileşimler işyerlerinde sigara bırakma faaliyetlerinin uygulanması için kolaylaştırıcı ve özendirici olabilmektedir (3). Sigara bırakma müdahalesinin işyerinde uygulanması izin ve sevk almayı azaltmakta ve sağlık hizmetinden yararlanmayı arttırmaktadır (4). Özellikle İSG personeli tarafından sağlık özellikleri bilinen bir grupta uygulanacak program standart özelliklerinin dışına çıkarılarak değiştirilebilir, geliştirilebilir yeni müdahaleler eklenebilir ve programın gözetimi daha kolay yapılabilir. Bilir ve arkadaşları sigara bırakma programı uyguladıkları bir işyerinde %45 sigara bırakma oranına ulaştıklarını bildirmişlerdir (2). Bu çalışmanın amacı patlama ve yangın açısından yüksek riskli bir iş yerinde çalışan işçilerin İSG eğitimleri kapsamında uygulanan sigara bırakma programı sonrası 6 aylık sigara bırakma başarı oranlarını belirlemektir. Aynı zamanda sigara bırakma programına katılıma etki eden faktörleri ve çalışanların sigara bırakma eğitimleri sonrası sigara bırakmaya yönelik davranış değişikliklerini araştırmayı amaçladık. MATERYAL ve METOD Evren ve Örnek Seçimi Araştırma prospektif izlem çalışması olarak planlanmıştır. İSG kurulu tarafından onaylanan programın uygulanma alanı fabrika bölümleri arasında en çok sigara içme oranına (%53) sahip olması nedeniyle 1. boya üretim birimi olarak seçilmiştir. Bölümde 276 kişi çalışmakta ve 3 vardiya şeklinde üretim yapılmaktadır. Her bir vardiya için bir İSG eğitmeni görevlendirilmiştir. İSG eğitmenleri; iş yeri hekimi, iş güvenliği uzmanları ve iş yeri hemşiresinden oluşmaktadır. Eğitimler interaktif oturumlar şeklinde Tuberk Toraks 2016;64(2):

3 Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği uygulanmış ve İSG profesyonelleri tarafından planlanmıştır. Çalışmada tüm bölüm çalışanlarına ulaşılması hedeflenmiştir. Çalışanların sosyodemografik verileri, sigara içme durumları değerlendirilmiştir. Çalışanların sigara içme tutum ve davranışları, sigaranın zararları ile ilgili bilgi seviyesini ölçmek üzere Sigara içme tutum ve risk algısının değerlendirilmesi anketi verilmiş ve çalışanları bu anketi doldurmaları istenmiştir. Çalışanlar sigara alışkanlıkları açısından İSG profesyonelleri tarafından hazırlanan veri toplama formu ile sorgulanmıştır. Anket; toplam içilen sigara miktarı (paket/yıl), sigaraya başlama yaşı, aile üyelerinin sigara içme tutum ve davranışları, sigara içme sebepleri, sigara bağımlılığı ve zararları konusunda çalışanın öz değerlendirmesini sorgulayan sorulardan oluşmaktadır. Öz değerlendirme için likert soruları oluşturulmuştur. 1. Sigaranın sağlığınıza olan zararına şiddet verecek olsanız kaç verirsiniz? (1 en az, 5 en çok) 2. Sigara bağımlılığınıza şiddet verecek olsaydınız kaç verirdiniz? (1 en az, 5 en çok) Toplanan anketler değerlendirilmiş ve skorlanmıştır. Fagerström nikotin bağımlılık testi (FNBT), SBP program 1. bölüm kapsamında sigara içtiği belirlenen tüm çalışanlara uygulanmıştır. Test altı sorudan oluşmaktadır. Testte 0-2 puan çok düşük düzeyde, 3-4 puan düşük düzeyde, 5 orta düzeyde, 6-7 yüksek, 8-10 puan ise çok yüksek düzey nikotin bağımlılığı olarak yorumlanmıştır. Sigara bırakma programı 2 aşamada yürütülmüştür: 1. Sigara Bırakma Programı Eğitimi (SBP 1) Sigara ve zararları eğitimi zorunlu İSG eğitimleri kapsamında olması nedeniyle tüm çalışanlara verilmiştir. İlk oturum (30 dakika); sigaranın zararları ile ilgili sözlü ve görsel sunumlardan oluşmaktadır. Anlaşılır bir ifade ile nikotin bağımlılığından bahsedilmiş, sigara içiminin bir hastalık olduğu vurgulanmış ve her hastalık gibi tedavi edilmesi gerektiği anlatılmıştır. Sigara bırakılması sonrası görülen motive edici fizyolojik gelişmelerden bahsedilmiştir. Eğitim sonrası sigara bırakma girişimlerine katılım gönüllülük esasına dayandırılmıştır. Transtheoretical model ile sigara bırakma konusunda çalışan düşüncesini sorgulayan soru hazırlanmıştır. Sigarayı bırakma konusunda ne düşünüyorsunuz? 1. Recontemplation: Düşünmüyorum Önümüzdeki 6 ay içinde sigara bırakmayı düşünmüyorum. 2. Contemplation: Düşünüyorum Önümüzdeki 6 ay içinde sigarayı bırakmayı düşünüyorum. 3. Preparation: Hazırlanma. 4. Action: Sigarayı bırakma programı uyguluyorum. 5. Maintanance: Sürdürme. Bu sınıflamaya göre çalışanlar gruplandırılmıştır. SBP 1. bölüm eğitimi sonrası SBG uygulamasına katılmak istemeyen çalışanlara ise programa katılmamama sebeplerini sorgulayan açık uçlu soru hazırlanmıştır. (Sigara bırakma programına neden katılmıyorsunuz? Sebebini belirtiniz.) 2. Sigara Bırakma Programı (SBP 2) İkinci oturum (30 dakika); sigara bırakma yöntemleri ile ilgili sözel sunumdan oluşmuştur. Birinci boya üretim bölümünde 3 vardiya şeklinde çalışılmaktadır. Her bir vardiya için bir İSG eğitmeni görevlendirilmiştir. Eğitimler interaktif oturumlar şeklinde uygulanmış ve İSG profesyonelleri tarafından planlanmıştır Bilgilendirme sonrası sigara bırakma kararı veren çalışanlar yüz yüze görüşme yöntemi ile değerlendirilmiştir, kişiye uygun yöntem ve sonrasında soru ve sorunların tartışılması için danışman İSG personeli belirlenmiştir. Sigara Bırakma Girişimleri (SBG) İSG personeli ve çalışan tarafından birlikte karar verilmiştir. SBE ikinci oturum eğitimi ve sigara bırakma polikliniği profesyoneli gözetiminde uygulanacak yöntemler olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. İSG personeli tarafından sigaranın bırakma ile ilgili haftada en az bir kez görüşme yapılmış İSG personeli uygun gördüğü aralıklarda çalışanı çalışma ortamında da ziyaret etmiştir. SBE ikinci oturumu sonrası sigara bırakma girişiminde yetkin olunamayan çalışan uzman sigara bırakma polikliniğine yönlendirilmiştir ve takip eden hekimi ile iletişim kurularak ve çalışanın tedavisine devam etmesi sağlanmıştır. İzlem SBP alınan tüm çalışanların sigara içme durumu, sigara bırakma sürecine katılımı etkileyen faktörler ve sigara bırakma konusundaki düşünceleri 6 ay sonunda sorgulanmış sigara bırakma oranları belirlenmiştir. SBG katılmayan personelin 6 ay sonra transtheoretical model ile yeniden sigara bırakma konusundaki düşünceleri sorgulanmıştır. 146 Tuberk Toraks 2016;64(2):

4 Coşkun Beyan A, Varol Y. İstatistiksel Analiz Normal dağılıma uygunluk testi ile değerlendirilme sonrası; İki bağımsız grubun karşılaştırılmasında Man-Whitney U testi kullanılmıştır. Sürekli değişkenler ortalama, standart sapma ve ortanca, minimum maksimum değerler ile verilecektir. Kategorik veriler için iki bağımsız grup arasındaki fark Ki-kare testi ile değerlendirilecektir. Başlangıçtaki sigara içme durumu ile 6. ayın sonunda sigara içme durumları Mc-Nemar testi ile karşılaştırılmıştır. İstatiksel anlamlılık düzeyi %95 güven aralığında p= 0.05 olarak kabul edilmiştir. Bütün analizler SPSS 15.0 paket programında yapılmıştır. BULGULAR Birinci boya üretim bölümünde toplam 276 çalışan bulunmaktadır. İSG eğitimlerine katılım zorunlu olduğu için 276 (%100) çalışanın tümüne ulaşılmıştır. Çalışanlarının 270 (%97) i erkek ve 6 (%3) sı kadındı. Erkek çalışanların tümü boya üretim operatörü, kadın çalışanların tümü temizlik görevlisiydi. Çalışanların ortalama yaşı 36.8 ± 8.4 saptandı. İSG personeli tarafından yapılan durum saptamada: 102 (%37) çalışan hiç sigara içmemiş, 30 (%10.9) çalışan eski içici ve 146 (%52.2) çalışan aktif sigara içicisiydi (Tablo 1). SBP Program 1. bölüm sırasında sigara içtiği öğrenilen 146 çalışanın tümüne ulaşılması hedeflendi. 146 çalışandan 144 (%98) üne ulaşıldı. SBP Program 2. bölümde değerlendirilen çalışanların verileri Tablo 1'de sunulmuştur. Çalışanların ortalama yaşı 38.4 ± 6.9 idi. Ortalama içilen sayı 18.5 paket/yıl ± 12.8 idi. En az içen 2 paket/yıl en fazla içen 80 paket/yıl sigara içmişti. Sigara başlama yaş ortalaması 19.8 ± 4.9 idi. Çalışanların kendi bağımlılık algılarını değerlendirdikleri sorunun ortalama puanı 4.19 ± 0.7 idi. Fagerstörm nikotin bağımlılık ölçek puan ortalaması ise 6.6 ± 1.9 olarak saptandı. Sigaranın zararları ile ilgili şiddet değerlendirmesinde verilen ortalama puan 4.19 ± 0.7. Tablo 1. Sigara içen çalışanların demografik verileri n= 144 (%)* Yaş (ortalama ± SD) 38.4 ± 6.9 Medeni durum Evli ya da birlikte 127 (88.2) Bekar ya da ayrı 17 (11.8) Ek hastalık Var 13 (9) Yok 131 (91) Öğrenim durumu Ortaokul ve altı 54 (37.5) Lise ve üstü 90 (62.5) Çalışma süresi (ay) Ortalama ± SD 116 ± 82 Min-maks Sigara (paket/yıl) Ortalama ± SD 18.5 ± 12.8 Min-maks 2-80 Sigaraya başlama yaşı Ortalama ± SD 19.8 ± 4.9 Min-maks FNBTP** Ortalama ± SD 6.6 ± 1.9 Min-maks 1-10 * Sütun yüzdesi. ** FNBTP: Fagerström nikotin bağımlılık testi puanı Sigara içen çalışanlardan 63 (%43.8) ü daha önce kendi başına ya da yardım alarak sigara bırakmayı denemişti. Çalışanların %57 sinin ailesinden en az bir kişi daha halen sigara içiyordu. 144 (%100) çalışan da sigaranın sağlığa zararlı olduğunu düşündüğünü belirtti ortalama şiddet puanı 4.16 ± 0.7 idi. 78 (%54.2) çalışan işyerinde daha çok sigara içtiğini belirtti. 66 (%45.8) çalışan sigara içmenin onlar için sosyal bir ortam oluşturduğunu düşündüklerini belirttiler. Çalışanlardan 104 (%72.2) ü işyerinde kullanılan kimyasalların yan etkilerinin sigara ile arttığını düşündüklerini belirttiler. SBP 1. Program ve SPB Program 2 nin 1. oturumu sonrası 51 (%35.4) çalışan SBG girişimlerine katılmak istediklerini, 93 (%64.5) çalışan ise katılmak istemediklerini belirttiler. Katılmama sebeplerini değerlendiren soruya 62 (%66) çalışan "sigarayı bırakacağıma inanmıyorum" cevabını verdi (Tablo 2). SBG eğitimine katılan grupta %15.7 kronik hastalık varken, katılmayan grupta %5.4 idi (p= 0.03). SBG grubunda toplam içilen sigara sayısı ortalama 23.5 ± 13.3, eğitime katılmayan grupta 15.7 ± 11.8 idi (p< 0.001). Girişim grubunda sigara başlama yaşı 18.3 ± 4.1, SBG ye katılmayan grupta 20.6 ± 5.2 (p= 0.001) bulundu. SBG grubunun %60 ı katılmayan grubun ise %34 ü daha önceden sigara bırakma için herhangi bir yöntem denemişti (p= 0.002). SBG programına katılan grupta sigara zararı öz değerlendirme ortalama puanı 4.5 ± 0.5 katılmayan grupta 3.9 ± 0.6 idi (p< 0.001). SBG eğitimine katılan grupta FNBT ortalaması 5.6 ± 1.9 katılmayan grupta 7.1 ± 1.8 idi (p< 0.001). Girişim Tuberk Toraks 2016;64(2):

5 Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği Tablo 2. Sigara içen çalışanların sigara içme tutum ve davranışları ve risk algıları n= 144 Daha önce sigara bırakmak için herhangi bir yöntem denediniz mi? Evet 63 (43.8) Hayır 81 (56.3) Ailenizde sigara içen var mı? Evet 83 (57. 6) Hayır 61 (42.4) Sigaranın sağlığınıza zararlı olduğunu düşünüyor musunuz? Evet 144 (100) Hayır - Sigaranın sağlığınıza zararına şiddet verecek olsanız kaç verir siniz? Ortalama ± SD 4.16 ± 0.7 Min-maks 3-5 Çalışma ortamında daha çok sigara içtiğinizi düşünüyor musunuz? Evet 78 (54.2) Hayır 66 (45.8) Çalışma ortamında sizi en çok sigara içmeye teşvik eden nedir? Yemekten sonra olan aralar 109 (75.6) Gün içinde arkadaşlar ile verilen aralar 25 (17.3) Vardiya girişleri 45 (31) Sigaranın sizin için sosyal bir ortam oluşturduğunu düşünüyor musunuz? Evet 66 (45.8) Hayır 78 (54.2) Kullandığınız kimyasallar sigaranın yan etkilerini artırıyor mu? Evet 104 (72.2) Hayır 3 (0.02) Fikrim yok 37 (25.6) Sigara bırakma programına katılacak mısınız? Evet 51 (35.4) Hayır 93 (64.5) Sigarayı bırakabileceğime inanmıyorum 62 Programın etkinliğine inanmıyorum 56 Sigarayı bırakmak istemiyorum 12 Sigara içmek benim için sosyal bir aktive 31 Arkadaşlarımın çoğu sigara içiyor 25 Eşim sigara içiyor 36 grubunda sigara bağımlılığı öz değerlendirme puan ortalaması 3.9 ± 0.7, katılmayan grupta 4.3 ± 0.6 idi (p< 0.001) (Tablo 3). Altıncı ayın sonunda sigara bırakma oranları karşılaştırıldığında, SBG katılan gruptan 12 (%23) çalışan sigarayı bıraktı, 39 (%77) çalışan halen sigara içiyordu. SBP programına katılmayan gruptan ise 4 (%4) çalışan sigarayı bıraktı, 89 (%96) çalışan sigara içmeye devam ediyordu. SBP katılan grupta istatistiksel olarak anlamlı düzeyde sigara bırakma olmuştur (p< 0.001). Programa katılmayan grupta başlangıç ve 6. ayın sonunda sigara bırakma oranları açısından istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (p= 0.125) (Tablo 4). SBG ye katılmayan personelin zorunlu ilk eğitimden 6 ay sonraki sigara bırakma düşünceleri sorgulandığında 63 (%67.7) çalışan sigarayı bırakmayı düşünmediğini, 26 (%28) çalışan 6 ay içinde sigarayı bırakmayı düşündüğünü, 4 (%4.3) çalışan ise kendi kendine bıraktığını söylemiştir. TARTIŞMA Çalışmamızda, yangın ve patlama açısından yüksek riskli bir işyerinde sigara içtiği öğrenilen çalışanların büyük bir kısmına ulaşılarak SBP yürütülmüştür. Altıncı ayın sonunda, SBG programı ile istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha fazla çalışan sigarayı bırakmıştır (p< 0.001). Bilir ve arkadaşları sigara bırakma programı uyguladıkları bir işyerinde %45 sigara bırakma oranına ulaştıklarını bildirmişlerdir (2). Smedslund ve arkadaşları işyerlerinde uygulanan sigara bırakma girişimleri sonucu % oranında sigara bırakma başarısı elde edildiğini belirtmişlerdir (5). Mishra ve arkadaşları ise aynı oranı %20, Ga ve arkadaşları %20 oranında sigara bırakma başarısı elde ettiklerini belirtmişlerdir (6,7). Bilir ve arkadaşlarının da vurguladığı gibi iş yerleri, çalışanların günlük yaşantılarının en az üçte birini harcadıkları ve organize gruplar halinde bulundukları ortamlardır. Bu avantaj sigara bırakma gibi sağlığı geliştirici faaliyetlerin uygulanması ve izlemini kolaylaştırmaktadır (2). Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan çalışma yaşamında sağlık gözetimi rehberinde; iş yerlerinin kilo verme, doğru beslenme, stres yönetimi ve sigarayı bırakma gibi sağlığı geliştirici faaliyetlerin uygulanması için oldukça uygun yerler olduğunu belirtmişlerdir. Çalışanlar organize ve sistemli topluluklar olarak iş yerlerinde bulunurlar, ulaşımları kolaydır ve kontrol ve izlemleri diğer topluluklara göre daha kolaydır. Bu nedenle İSG personellerinin sağlığı geliştirici faaliyetleri uygulamaları gerektiği belirtilmiştir (1). Biz de çalışmamızda çalışanların %98 ine ulaşarak, nere- 148 Tuberk Toraks 2016;64(2):

6 Coşkun Beyan A, Varol Y. Tablo 3. Sigara bırakma tedavilerine başvuran ve başvurmayan grupların karşılaştırılması SBG eğitimine katılan grup (n= 51)* SBG eğitimine katılmayan grup (n= 93)* p Yaş Ortalama SD 38.2 ± ± Ortanca (min-maks) (23-61) (12-35) Medeni durum Evli ya da birlikte 47 (92.2) 80 (86.0) 0.27 Bekar ya da ayrı 4 (7.8) 13 (14.0) Kronik hastalık varlığı Var 8 (15.7) 5 (5.4) 0.03 Yok 43 (84.3) 88 (94.6) Öğrenim durumu Ortaöğrenim ve altı 15 (29.4) 39 (41.9) 0.13 Lise ve üstü 36 (70.6) 54 (58.1) Çalışma süresi Ortalama SD ± ± Ortanca (min-maks) 98.0 (1-336) 84 (4-305) Sigara sayısı (Paket/yıl) Ortalama ± SD 23.5 ± ± 11.8 < Ortanca (min-maks) 23 (2-80) 12 (2-80) Sigaraya başlama yaşı Ortalama ± SD 18.3 ± ± Ortanca (min-maks) (11-33) (12-35) Sigara bırakmak için herhangi bir yöntem deneme durumu Evet 31 (60.8) 32 (34.4) Hayır 20 (39.2) 61 (65.5) Sigara zararı öz değerlendirme Ortalama ± SD 4.5 ± ± 0.6 < Min-maks FNBTP** Ortalama ± SD 5.6 ± ± 1.8 < Min-maks Sigara bağımlılığı öz değerlendirme Ortalama ± SD 3.9 ± ± Min-maks Ailede sigara içen kişi varlığı Var 30 (58.8) 53 (56.9) 0.82 Yok 21 (41.1) 40 (43.0) Sigaranın sosyal bir ortam oluşturduğunu düşüncesi Evet 10 (19.6) 56 (60.2) < Hayır 41 (80.4) 37 (39.8) Pearson Ki-kare, p< * Sütun yüzdesi. ** FNBTP: Fagerström nikotin bağımlılık testi puanı OR: 1.31 ( ). Tuberk Toraks 2016;64(2):

7 Yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişim programının etkinliği Tablo 4. Gruplar arası sigara içme durumunun karşılaştırılması Sigara içme 6. ay durum Sigara içme başlangıç durumu İçiyor İçmiyor p SBG eğitimine katılan grup (n= 51) < SBG eğitimine katılmayan grup (n= 93) SBG: Sigara bırakma girişim. Mc-Nemar testi, p< deyse sigara içen tüm çalışanlara sigaranın zararları ve sigara bağımlılığı ile ilgili temel eğitimleri vererek hedef kitlemize ulaşmayı başardık. Ayrıca SBG ye katılan çalışanlara gün içinde çalışma ortamlarında ziyaretlerin verilmesi ve bireysel görüşme tekniğinin uygulanması sigara bırakma başarısının altında yatan etmenlerden olabilir. Nitekim Cahill ve arkadaşları tarafından işyerlerinde uygulanan sigara bırakma yöntemleri gözden geçirilerek etkinliklerini karşılaştırdıkları derlemelerinde bireysel görüşme tekniğinin uygulanmış olduğu 8 çalışmada (3516 katılımcıda) sigara bırakma etkinliği oranının OR 1.96 (%95 CI ) olduğu belirtilmiştir (8). Çalışmamızda, SBG programına katılımı etkileyen faktörlere bakıldığında sigaraya genç yaşta başlayan ve ağır içiciler daha çok katılmıştır. Mishra ve arkadaşları Hindistan'da bir iş yerinde yürüttükleri sigara bırakma programına katılma kararı ve sigara bırakma başarısında sigara başlama yaşının etkili olmadığını belirtmişlerdir (6). Mishra ve arkadaşlarından farklı olarak bizim çalışmamızda kronik hastalık varlığı da sorgulanmıştır. SBG ye başvuran grup sigara içmeye daha erken başlayan, daha çok sigara içen ve aynı zamanda daha fazla kronik hastalığı olan gruptur. Bu nedenle sigara başlama yaşı sigara bırakma girişimine katılmaya istekli olma üzerine etkili bulunmuş olabilir. Pimple ve arkadaşları ise 224 çalışan üzerinde uygulandıkları sigara bırakma girişimlerine katılımı etkilen faktörlerde yalnızca oral prekanseröz lezyonu olmanın etkili bir faktör olduğunu, sigaraya başlama yaşı ya da toplam sigara içme öyküsü gibi değişkenlerin etkili olmadığını belirtmişlerdir. Ancak oral prekanseröz lezyonunda kronik bir süreç olduğu ve kanser gelişme riski nedeniyle çalışanlarda korku yarattığı ve programa daha çok başvuru yapmalarını sağladığını düşündüklerini belirtmişlerdir (9). Çalışma grubumuzda malign hasta olmamakla birlikte çalışanlarda kronik hastalık varlığı sigarayı bırakmak için istek yaratmış olabilir. Verilerimiz daha önce herhangi bir yöntem ile sigara bırakmaya başvuran çalışanların SBG programına daha fazla başvurduğunu göstermiştir. Bu durum literatürde farklılıklar içermektedir. Bazı araştırıcılar çalışmamızda olduğu gibi önceki deneme öyküsünün etkili olduğunu, bazıları etkisiz bulduklarını belirtmişlerdir (6,9). Çalışmamızda, sigara bırakma programına katılımı etkileyen diğer faktör, programa başvuran grubun sigara bağımlılığı öz algısı ve FNBT ye göre bağımlılık puanlarının katılmayan gruba göre anlamlı derecede daha düşük olmasıdır. Bu sonucumuz literatüre göre farklıdır. Pimple ve arkadaşları FNBT sonucunun programa katılım kararında etkisinin olmadığını, Davas ve arkadaşları ise sigara bırakma programlarına FNBT si daha yüksek olan çalışanların katıldıklarını belirtmiştir. (9,10). Gördükki nicel olarak daha az bağımlı olduğu bulunan çalışanlar programa katılım konusunda istekli davranmıştır. SBP ye katılmayan grup için hazırlanan açık uçlu sorularda Sigara bırakma programına neden katılmıyorsunuz? sorusuna 62 (%43) çalışan Sigarayı bırakabileceğime inanmıyorum cevabını vermiştir. Bu durum düşük bağımlılık algısının çalışanların sigara bırakma motivasyonuna katkı sağladığını göstermektedir. İşyerlerinde uygulanacak bu tarz programlarda bu gruplar hedef grup olarak seçilebilir. Programa katılmayan yüksek nikotin bağımlı gruplar için nikotin bağımlılığının bir hastalık olduğu ana fikrinde olan, sigara bırakma başarı örneklerinin ağırlıklı olduğu eğitimler verilebilir. Programa katılmayan 56 (%38) çalışan ise "bu yöntemlerin etkinliğine inanmıyorum" cevabını vermiştir. Bu durumda sorular daha da derinleştirilerek inançsızlığın kaynağı öğrenilebilir ya da diğer sigara bırakma yöntemlerinden faydalanılan karma bir model oluşturulması düşünülebilir (4,8,11,12). İş yerlerinde uygulanan sigara bırakma girişimlerinin diğer önemli sonucu, başlangıçta sigara bırakma programına katılmayan çalışanların sigarayı bırakan diğer çalışanları gördükçe fikirlerini değiştirerek sigarayı bırakmayı düşünmeleridir. Bizim çalışmamızda SBP ye katılmayan 26 (%28) çalışan 6. ayın sonundaki değerlendirmede sigarayı altı ay içinde bırakmayı düşündüklerini belirtmişlerdir. Güneş ve arkadaşları sigara bırakma eğitimlerinin sonrasında sigara içenle- 150 Tuberk Toraks 2016;64(2):

8 Coşkun Beyan A, Varol Y. rin %30 unun 6 ay içinde sigarayı bırakmayı düşündüğünü, %29.2 sinin ise bırakma hazırlık aşamasında olduklarını bildirmiştir. Pimple ve arkadaşları ise aynı oranı %80 e yükselttiklerini bildirmiştir (9,13). Bu nedenle sigara bırakma oranları sonuçlarının yanında bu değişim de göz önünde bulundurulmalı ve diğer çalışanların motivasyonu için kullanılması düşünülmelidir. Yine bu çalışanların sigara bırakma tutum değişikliklerini ve başarılarını inceleyecek yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. İşyerleri sağlığı geliştirici faaliyetler için yapılacak eğitimler ve sigara bırakma programları için bulunmaz fırsatlar sunar. Çalışmamamızda da gösterdiğimiz gibi yangın açısından yüksek riskli bir işyerinde sigara bırakma girişimine katılan çalışanlar katılmayanlara göre daha yüksek sigara bırakma oranı sergilemişlerdir. Ayrıca eğitimler sonucu sigara bırakmayı düşünen çalışan sayısı da artmıştır. Çalışan sağlığını geliştiren bu uygulamaların standardizasyonu ve yaygınlaştırılması için yeni çalışmalara ve yasal düzenlemelere ihtiyaç vardır. KAYNAKLAR 1. T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. Çalışma Yaşamında Sağlık Gözetimi Rehberi, Ankara 2012: Bilir N, Yıldız A. Çalışma hayatı ve sigara (Sigarasız İşyerleri). Ankara 2008: Glasgow RE, Hollis JF, Ary DV, Lando HA. Employee and organizational factors associated with participation in an incentive-based work sitesmoking cessation program. J Behav Med 1990;13: Cahill K, Moher M, Lancaster T. Workplace interventions for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev 2008;4: CD Smedslund G, Fisher K, Boles M, Lichtensei E. The effectiveness of workplace smoking cessation programmes: a metaanalysis of recent studies. Tob Control 2004;13: Mishra G, Maimudar P, Gupta S, Rane S, Uplap P, Shastri S. Workplace tobacco cessation program in India: A success story. Indian J Occup Environ Med 2009;13: Gao J, Zheng P, Fu H. Application of theory of organizational change for smoking cessation in workplace. Wei Sheng Yan Jiu 2010;39: Cahill K, Lancaster T. Workplace interventions for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev 2014;2:CD Pimple S, Pednekar M, Mazumdar P, Goswami S, Shastri S. Predictors of quitting tobacco-results of a worksite tobacco cessation service program among factory workers in Mumbai, India. Asian Pacific J Cancer Prev 2012;13: Davas A, Durusoy R, Pirgan N. Bir işyerinde sigara bırakma programına katılımı etkileyen etmenler. Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi 2012;44: Cahill K, Lancaster T, Green N. Stage-based interventions for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev 2010; 11:CD Martín Cantera C, Puigdomènech E, Ballvé JL, Arias OL, Clemente L, Casas R, et al. Effectiveness of multicomponent interventions in primary healthcare settings to promote continuous smoking cessation in adults: a systematic review. BMJ Open 2015;5:e Güneş G, Ilgar M, Karaoğlu L. The effectiviness of an educational programme on stages of smoking behavior for workers at a factory in Turkey. Ind Health 2007;45: Tuberk Toraks 2016;64(2):