This article was checked by ithenticate. HADÎS RİVÂYETİNDE İHTİSÂR -HANÎF ZEYD B. AMR A DAİR BİR BUHÂRÎ RİVÂYETİ ÖRNEĞİ- Fahri HOŞAB * ÖZET

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi Referees/Hakemler: Doç. Dr. Veysel ÖZDEMİR Yrd. Doç. Dr. Necmeddin ŞEKER This article was checked by ithenticate. HADÎS RİVÂYETİNDE İHTİSÂR -HANÎF ZEYD B. AMR A DAİR BİR BUHÂRÎ RİVÂYETİ ÖRNEĞİ- Fahri HOŞAB * ÖZET Hadîs rivayetinde, lafzî rivayet esas olmakla beraber, bazı ravilerin hafızasının, bazılarının kabiliyetinin ve rivayet lafzını koruma tedbirlerinin yetersiz olmasından dolayı, bazı hadîsleri mânâ ile rivayet zarureti doğmuştur. Hadîsleri mânâ ile rivayetin neticelerinden biri de hadîsin lafzında ihtisârda bulunmaktır. Hadîs rivayetinde ihtisarı caiz gören âlimler olduğu gibi caiz görmeyenler de vardır. Hadîs rivayetinde ihtisarı caiz görenler, mânâ ile rivayeti bir mecburiyet olarak değerlendirmişlerdir. Ancak bunlar da rivayette ihtisara bazı şartlar çerçevesinde cevaz vermişlerdir. Bu şartlar; rivayetin tamamına ulaşma imkânının bulunması; hadîsin zikredilmeyen kısmının rivayet edilen kısımdan mânâ olarak bağımsız olması; rivayette ziyade yapıldığı şüphesinin doğma ihtimalinin bulunmaması; ihtisar yapan ravinin âlim ve fakih olmasıdır. Hadîs rivayetinde ihtisar, bazen hadîslerin doğru anlaşılmasını zorlaştırmakta, hadîsin ihtisar olunmamış tam metninin ziyade olarak anlaşılmasına yol açmakta, metinler arasında teâruz görüntüsü vermekte, muhtasar rivayetin sıhhatinden şüphe duyulmasına yol açmakta, fıkhını ortaya çıkarmada zorluklar yaşanmakta ve bu durumdaki hadîslere yönelik birtakım tenkitleri beraberinde getirmektedir. Muhtasar rivayetlerin sebep olduğu müşkilleri ortadan kaldırabilecek en önemli çare, hadîslerin değişik rivayetlerinin bir araya getirilip ihtisar edilen kısımların yerlerine konularak anlaşılmasıdır. Bunu gerçekleştirebilmek için yapılması gereken ilk iş, muhtasar hadîslerin ihtisar öncesi tam metnine ulaşmaktır. Muhtasar hadîslerin tam metnine veya farklı rivayetlerine ulaşma, hadîslerin sıhhati ile ilgili şüpheleri ortadan kaldırabileceği gibi, metnin daha doğru anlaşılması ve fıkhının daha isabetli tespitine vesile olmaktadır. * Yrd. Doç. Dr. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri, El-mek: fahrihosab@hotmail.com

2 124 Fahri HOŞAB Makale konusu muhtasar Buhârî hadisinin tahlilinde de bu yol takip edilmiş; hadîsin farklı rivayetlerine ulaşılarak söz konusu rivayetle karşılaştırılmış senedi, metni ve fıkhî muhtevası bu çerçevede değerlendirilmiş ve ihtisardan kaynaklanan müşkiller halledilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Hadîs, rivayet, ihtisar, lafız, mânâ, fıkıh. ABBREVIATION IN HADIS TRANSMISSION -AN EXAMPLE OF A BUKHARI NARRATIVE ABOUT HANEEF ZAYD B. AMR- ABSTRACT In the hadith transmission, one-to-one transmission is essential, but because of the poor memory of some narrators, the weak ability and unwariness of some to protect the narration, some hadiths were transfered with their meanings. One of the conclusions of hadiths with their meanings is the abbreviation of the hadith. There are scholars who do not see fit as well as scholars who regard the abbreviation as appropriate in hadith transmission. Those who regard the abbreviation as suitable in the transmission of hadith have considered the narration with meaning as a necessity. However, these also seemed appropriate in some circumstances to shorten the narration. These conditions are; the possibility of reaching the whole of the narrative; that the unmentioned part of the hadith is independent of the narrated part; there is no doubt that there is a surplus in the hadith narration; shortening narrator is the scholar and the fakeeh. Abbreviation in hadith transmission sometimes makes difficult to understand the hadiths correctly, leads to over understanding of the full text of hadith, gives a picture of contradiction between texts, leads to doubtfulness of the abridged narration, causes difficulties in revealing its meaning and brings with it some criticism about hadiths in this case. The most important remedy in to avoid the problems caused by abbreviated narrations is to put together the different variants of the hadiths and place them in shortened phrases. The first thing to do in order to do this is to reach the full text of the abbreviated hadiths before abbreviation. Reaching the full text or different variants of the abbreviated hadiths removes the doubts about the correctness of hadiths and allows a more accurate understanding of the text. This article which deals with the abbreviated Bukhari hadith was followed in the following way; different variants of the hadith were reached and compared with the in question narrative; narrator chain, text and meaning have been evaluated in this framework and problems caused by abbreviations have been tried to be solved.

3 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 125 STRUCTURED ABSTRACT In the hadith transmission, one-to-one transmission is essential, but because of the poor memory of some narrators, the weak ability and unwariness of some to protect the narration, some hadiths were transfered with their meanings. One of the conclusions of hadiths with their meanings is the abbreviation of the hadith. There are scholars who do not see fit as well as scholars who regard the abbreviation as appropriate in hadith transmission. Those who regard the abbreviation as suitable in the transmission of hadith have considered the narration with meaning as a necessity. However, these also seemed appropriate in some circumstances to shorten the narration. These conditions are; the possibility of reaching the whole of the narrative; that the unmentioned part of the hadith is independent of the narrated part; there is no doubt that there is a surplus in the hadith narration; shortening narrator is the scholar and the fakeeh. Abbreviation in hadith transmission sometimes makes difficult to understand the hadiths correctly, leads to over understanding of the full text of hadith, gives a picture of contradiction between texts, leads to doubtfulness of the abridged narration, causes difficulties in revealing its meaning and brings with it some criticism about hadiths in this case. The most important remedy in to avoid the problems caused by abbreviated narrations is to put together the different variants of the hadiths and place them in shortened phrases. The first thing to do in order to do this is to reach the full text of the abbreviated hadiths before abbreviation. Reaching the full text or different variants of the abbreviated hadiths removes the doubts about the correctness of hadiths and allows a more accurate understanding of the text. This article which deals with the abbreviated Bukhari hadith was followed in the following way; different variants of the hadith were reached and compared with the in question narrative; narrator chain, text and meaning have been evaluated in this framework and problems caused by abbreviations have been tried to be solved. The narrative of Bukhari's book "Zebaih", which is the subject of the article, is a narration narrated by shortening the line. Because the hadith has been conveyed with a short message while a long story and description are available due to the incident that it has transited. In addition, some hadith sources have narrations that convey the same fact, and we see longer stories and portraits in these narrations. This shows that there are some expressions which should be included in the hadith but not mentioned. There is no narrative that can be evaluated as a complete and healthy text about the hadith in the research, the hadith sources, the prehistory of the hadith, and so on. However, there is a different rumor related to the research topic "Zebâih" narration, in Buhari's work titled Sahîh, titled "Menâkibu'l-Ensâr", which itself is also conclusive, but the book contains close and more words. In both Bukhari narratives, it seems that the abbreviation is not based on writers but on ravi. When the narratives are evaluated, we can

4 126 Fahri HOŞAB say that the discrepancy between the two narratives is due to the constant narrations of the ravets in the rivay from the common narrator Musa bin Ukbe. It is seen that Bukhari's problems with the above two mentioned narratives are not problematic in terms of health in both cases when the senes are subjected to criticism. When we combine the texts of two rich Bukhari hadiths, the main text is approached and some of the gaps related to meaning are filled. The article narrated in the "Zebâih" section of the Sahih of Bukhari brought about the problems of fiqh, which were in some concealed narratives, and urged them to evaluate the hadith commentaries and jurists for their solution. On the other hand, some secularists tried to bring out the consequences against the Islam s unity of Allah and the understanding of prophecy through an expression in the hadith. Those who commented had made some explanations about the possibility that the illiterate text was missing or misunderstood by the unfaithful. Some contemporary researchers have commented with the traditions that bear the above, are weak in terms of script, and have problems in their text. The Undersecretaries evaluated the story in the light of the narratives, which bear the banner above and are frail and have problems in their text. Bukhari, who has taken both the narrative of the article and the other controversial narratives that openly clarify the closed sides of this article to the Sahih name, has been faithful to the texts conveyed to the ravens and places them in two different parts of these two books which bear some lexical differences about the same event. The writer has taken both narratives because he has a strong sense of the narrations of the narrations, and since there is little contradiction between the meanings of the two narrations, which are slightly different. In this movement, Bukhari, who was also a jurist and a jurist at the same time, revealed the title of the subject in his work, understood a meaning contrary to the basic principles of Islam from the literal hadith and he did not see a problem of fiqh. It is also possible to make the above judgment when we evaluate the ritual in the context of the unity of the Qur'an, Sunnah and Siyer. The verses and hadiths related to the subject in the aforementioned sources do not allow the issue of a complaint contrary to the basic principles of Islam from the narration. As it is in evaluating the narrative of the great Buhari which is the subject of the production, the meaningful hadith texts should be evaluated by bringing together different rumors of different texts, the meaning should be built on these evaluations and the fiqh should be put forward on the basis of this emerging meaning of the meaning. Keywords: Hadith, narrative, abbreviation, meaning, fiqh.

5 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 127 Giriş Hadîsler / Sünnet, Hz. Peygamber in (sav) beyânlarını ve tatbikatını müteakib Sahabe tarafından şifahî veya kitabî olarak rivayet olunmaya başlamıştır. Hadîs rivayetinde, Hz. Peygamber in (sav) beyânının aynı ifadelerle naklini ifade eden lafzî rivayet esas olmakla beraber, insan hafızasının / ferdî kabiliyetlerin ve rivayet lafzını muhafaza tedbirlerinin yetersizliği sebebiyle, mânâ ile rivayet zarureti / ruhsatı ortaya çıkmıştır. Mânâ ile rivayet in neticelerinden biri de rivayette ihtisâr dır. Hadîs rivayetinde ravi tarafından veya hadîs kaynaklarının te lifinde müelliflerce yapılan bir tasarruf olarak ihtisâr veya muhtasar rivayet in sebep ve neticeleri ile ilgili klâsik hadîs usûlü eserlerinde değerlendirmeler yapıldığı gibi, mevzu ile ilgili günümüz hadîs araştırmacılarından bazıları da çalışmalar yapmış veya bu hususa çalışmalarında yer vermiştir. 1 Hadîs Rivayetinde İhtisar İhtisar lügatte, kısaltmak ; Bir şeyi belli bir şeye tahsis etmek mânâsına gelmektedir. 2 Hadîs ıstılahatında ise ihtisar, Bir hadîsin bir kısmını alıp bir kısmını bırakmak 3 ; ihtiyaca göre hadîsin bir kısmını bırakıp diğer kısmı rivayetle yetinmek 4 ; Mânâsını bozmadan hadîsin bir kısmını hazfederek diğer kısmını rivayet etmek, hadîsi kısaltmak; hadîsin anlatmak istediğini, mânâyı tam aktaracak şekilde kısaca ifade etmek 5 mânâlarına gelmektedir. Hadîs rivayetinde ihtisarı caiz görenlerin yanı sıra caiz görmeyenler de vardır. Hadîs rivayetinde ihtisara cevaz verenler, mânâ ile rivayeti bir zaruret ve mecburiyet olarak görenlerdir. Ancak bunlar da muhtasar rivayeti bazı şartlar çerçevesinde caiz görmüşlerdir. Bu şartlar; rivayetin tamamına ulaşma imkânının bulunması 6 ; hadîsin hazfedilen kısmının rivayet edilen kısımdan mânâ olarak bağımsız olması 7 ; rivayette ziyade yapıldığı şüphesinin doğma ihtimalinin bulunmaması 8 ; ihtisar yapan ravinin âlim ve fakih olmasıdır. 9 Lafız ile rivayeti esas kabul edip mânâ ile rivayeti caiz görmeyenler, dolayısıyla rivayette ihtisarı da caiz görmemekte ve fıkhî mahzurlarına dikkat çekmekteler. 10 Hadîs rivayetinde ihtisar iki şekilde yapılır: Hadîs, birden fazla hüküm ihtiva ediyorsa, lafız parçalara ayrılır ve her parça ait olduğu mevzuda zikredilir. Bu tür ihtisara taktî denir. 11 Bir diğer ihtisar şekli ise, hadîsin lafzını bölerek 1 Türkiye de, ihtisar veya muhtasar rivayet i işleyen Hadîs araştırmaları için bkz. Karacabey, Salih, Hadîste İhtisar ve Muhtasar Rivayetten Kaynaklanan Problemler, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 11, sayı: 1, 2002, s ; Erul, Bünyamin, Tasarrufâtu r-ruvât fî Mutûni l-merviyyât, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2001, cilt: XLII, s ; Ürkmez, Ahmet, Ebû Dâvûd Süneni nde Tekrar ve İhtisar, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1); Doğanay, Süleyman, Hadîs Rivayetinde Ravi Tasarrufları ve Doğurduğu Problemler; İstanbul 2009, s İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu l-fadl Muhammed b. Mukerrem, Lisânu l- Arab, Beyrût ts., IV, Nevevî, Yahyâ b. Şeref, et-takrîb ve t-teysîr li Ma rifeti Suneni l-beşîri n-nezîr, Beyrût 1404/1987, s Cezâirî, Tâhir b. Sâlih, Tevcîhu n-nazar ilâ Usûli l-eser, Beyrût ts., s Aydınlı, Abdullah, Hadîs Istılahları Sözlüğü, İstanbul 2009, s İbnu s-salâh, Osmân b. Abdirrahmân eş-şehrezûrî, Ulûmu l-hadîs, Dımaşk 1406/1986, s a.g.e., s İbn Cemâ a, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm el-hamevî, el-menhelu r-revî fî Muhtasari Ulûmi l- Hadîsi n-nebevî, Dımaşk 1986, s Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed el-bustî, Me âlimu s-sunen, Beyrût 1980, I, Bkz. Karacabey, a.g.m., s Suyûtî, Ebu l-fazl Celâluddîn Abdurrahmân, Tedrîbu r-râvî fî Şerhi Takrîbi n-nevevî, Medîne 1392/1972, II, 105.

6 128 Fahri HOŞAB sadece gerekli olan kısmını alıp kalanını hazfetme ya da bir kısmını bir yerde, kalan kısmını aynı isnadla başka bir yerde nakletmedir. Bu tür ihtisara da harm denir. 12 Bahsi geçen ihtisar şekillerini ve örneklerini Buharî, Müslim, Ebû Dâvûd vs. gibi müelliflerin eserlerinde görmek mümkündür. Nitekim makale içerisinde Buhârî nin Sahîh inde yer alan muhtasar bir rivayetin değerlendirmesine yer vereceğiz. Hadîs Rivayetinde İhtisarın Sebebiyet Verdiği Müşkiller ve Hal Yolları Hadîslerin doğru anlaşılmasını zorlaştıran ve hadîs metinleri arasında teâruz görüntüsü veren, dolayısıyla bu durumdaki hadîslerin sıhhatinden kuşku duyulmasına yol açan önemli problemlerden biri de hadîs rivayetinde ihtisar meselesidir. 13 Her muhtasar rivayette, ihtisar için vazgeçilmez şartlar olarak kabul edilen kaidelere uyulmadığından 14 hadîsleri anlama ve fıkhını ortaya çıkarmada zorluklar yaşanmış ve yaşanmaktadır. Rivayet edilen metne göre hadîste yapılan küçük bir ihtisar, mânânın tamamen bozulmasına veya mânâ kaymasına; bu da hadîsin muhtasar olmayan rivayetlerine ulaşılamadığı zaman yanlış anlamaya, yanlış anlamayı bertaraf etmek için metin tenkidi sisteminin işletilerek reddedilmesine 15 ve haksız yere İslâm Dininin değerlerinin çarpıtılarak itham edilmesine yol açabilmektedir. 16 Bilhassa ihtisar şekillerinden taktî, zaman zaman hadîslerdeki ifade bütünlüğünün bozulması, yanlış anlama-yorumlama ve sıhhat şüphesi problemlerini beraberinde getirebilmektedir. 17 İhtisar edilen metnin yanında hadîsin tam metninin ziyade olarak anlaşılması da mümkündür. Bu yanlış anlama, ravinin hadîse ziyade yaptığı zannına ve zabt açısından tenkidine sebep olabilir. 18 Hadîsin maruz kaldığı ravi / sened tenkidi de, hadîsin fıkhının tahricini zorlaştıran hususlar arasındadır. Hadîs kaynaklarımızdaki muhtasar rivayetlerden kaynaklanan müşkillerin varlığı kabul edilmeli ve bunları ortadan kaldıracak çareler aranmalıdır. Bu problemleri ortadan kaldırabilecek en önemli çare ise hadîslerin değişik rivayetlerinin bir araya getirilip ihtisar edilen kelimelerin yerlerine konularak düşünülmesi 19 ve anlaşılmasıdır. Bunu sağlayabilmek için yapılması gereken ilk iş, muhtasar hadîslerin ihtisar olunmadan önce nakledilen tam metnine ulaşmaya çalışmaktır. Muhtasar hadîslerin tam metnine veya farklı rivayetlerine ulaşma, hadîsin sıhhati hususundaki şüpheleri ortadan kaldırabileceği gibi, metnin daha doğru anlaşılması ve fıkhının daha isabetli tespitine vesile olacaktır. Hadîs Rivayetinde Bir İhtisar Örneği: Hanif Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Hadîs rivayetinde ihtisar, sebep olduğu müşkiller ve müşkillerin halline dair bir örnek ve uygulamayı, muhtasar olduğunu tespit ettiğimiz bir Buhârî rivayeti üzerinde göstermeye çalışacağız. Buhârî nin (v. 256) es-sahîh inin ez-zebâih ve s-sayd kitabındaki rivayet şöyledir: 12 Uğur, Mücteba, Hadîs Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992, s Karacabey, a.g.m., s a.g.m., a.g.m., s a.g.m., s a.g.m., s a.g.m., s a.g.m., s. 57.

7 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 129 "ح د ث ن ا م ع ل ى ب ن أ س د ح د ث ن ا ع ب د ال ع ز يز ي ع ن ي اب ن ال م خ ت ار أ خ ب ر ن ا م وس ى ب ن ع ق ب ة ق ال : أ خ ب ر ن ي س ال م أ ن س م ع ب د الل ي ثد ع ن ر س و ل الل أ ن ل ق ي ز ي د ب ن ع م ر و ب ن ن ف ي ل ب أ س ف ل ب ل د ح و ذ اك ق ب ل أ ن ي ن ز ل ع ل ى ر س ول الل ال و ح ي ف ق د ل ي ر س و ل الل س ف ر ة ف يه ا ل م ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا ث م ق ال : نثي ل آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي " Rivayet bize, Mu allâ b. Esed (v. 218) Abdulazîz b. el-muhtâr (v.?) Mûsâ b. Ukbe (v. 141) Sâlim b. Abdullâh (v. 106) Abdullâh b. Ömer (v. 73) tarikiyle ulaşmıştır. Hadîsin senedi tahdîs (ح د ث ن ا) ve ihbâr (أ خ ب ر ن ا) siğasıyla sevk olunmuş, tahammülü semâ ve kıraat yollarıyla gerçekleşmiştir. Hadîsin Türkçe tercümesi şöyledir: Allah ın Resûlü, Mekke yakınındaki Beldah vadisinin alt tarafında Zeyd b. Amr b. Nufeyl ile buluştu. Bu (buluşma) kendisine vahy indirilmesinden önce idi. Orada Allah ın Resûlü, Zeyd b. Amr'a içinde et yemeği bulunan bir sofra takdim etti. Zeyd, bundan yemeyi kabul etmedi. Sonra da: Ben sizin putlarınız üzerine kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben üzerine Allah'ın ismi anılmış olanlardan başkasını yemem. dedi. 20 Rivayet, aynı lafızla, Affân b. Müslim Vüheyb Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer ve Yahyâ b. Âdem Züheyr b. Mu âviye Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikleriyle Ahmed b. Hanbel in (v. 241) el-müsned inde 21 ; Abdullâh b. Muhammed el-medînî İshâk b. İbrâhîm Yahyâ b. Âdem Züheyr b. Mu âviye Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikiyle İbn Hibbân ın (v. 354) es-sahîh inde 22 ; Ahmed b. Süleymân Affân b. Müslim Vüheyb Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikiyle Nesâî nin (v. 303) es-sünenu l-kübrâ sında 23 ; İsmaîl b. Mes ûd Fudayl b. Süleymân Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer ve İbn Ma mer Affân b. Müslim Vüheyb Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikleriyle Bezzâr ın (v. 292) el-müsned inde 24 ; Muhammed b. En-Nadr el-ezdî Ebû Ğassân Mâlik b. İsmâ îl Zuheyr b. Mu âviye Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer ve Alî b. Abdülazîz Mu allâ b. Esed Abdulazîz b. el-muhtâr Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikleriyle Taberânî nin (v. 360) el-mu cemu l- Kebîr inde 25 ; 20 Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ îl, el-câmiu s-sahîh, İstanbul 1992, ez-zebâih ve s-sayd Ahmed b. Hanbel, el-musned, İstanbul 1992, II, 68-69, 89-90, İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-bustî, es-sahîh, Beyrût 1414/1993, XII, Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu ayb, es-sunenu l-kübrâ, Beyrût 1421/2001, Menâkıb 13, VII, Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr el-basrî, el-bahru z-zihâr (el-musned), Medîne 1409/1988, XII, Taberânî, Ebu l-kāsım Musnidu d-dunyâ Süleymân b. Ahmed, el-mu cemu l-kebîr, Kâhire 1404, XII,

8 130 Fahri HOŞAB Muhammed b Abdullah Ebu l-hasen Alî b. Muhammed Alî b. Abdülazîz Mu allâ b. Esed Abdülazîz b. el-muhtâr Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikiyle Beyhakî nin (v. 458) es-sünenu l-kübrâ 26 ve es-sünenu s-suğrâ sında 27 ; Affân b. Müslim Vüheyb Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer, Mu allâ b. Esed Abdülazîz b. el-muhtâr Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer ve Mâlik b. İsmâ îl Züheyr b. Mu âviye Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikleriyle İbn S ad ın (v. 230) et-tabakâtu l-kübrâ sında yer almaktadır. 28 Muhammed b. Ebû Bekir Fudayl b. Süleymân Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikiyle ve "أ ن الن ب ي : ل ق ي ز ي د ب ن ع م ر و ب ن ن ف ي ل ب أ س ف ل ب ل د ح ق ب ل أ ن ي ن ز ل ع ل ى الن ب ثي ال و ح ي ف ق ثدم ت ل ى الن ب ثي س ف ر ة ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا ث م ق ال ز ي د : نثي ل س ت آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي و أ ن ز ي د ب ن ع م ر و ك ان ي ع يب ع ل ى ق ري ش ذ ب ائ ه م و ي ق ول : الش اة خ ل ق ه ا الل و أ ن ز ل ل ه ا م ن الس م اء ال م اء و أ ن ب ت ل ه ا م ن ا ل ر ض ث م ت ذ ب ون ه ا ع ل ى غ ي ر اس م الل ن ك ار ا ل ذ ل ك و ع ظ ام ا ل " Hz. Peygamber, kendisine vahiy gelmezden önce Beldah Vadisinin alt tarafında Zeyd b. Amr b. Nufeyl ile buluştu. Bu sırada Hz. Peygamber'e bir sofra takdim edildi. Hz. Peygamber ondan yemekten çekindi. Sonra Zeyd şöyle dedi: Ben sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben yalnız üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yerim. Abdullah b. Ömer devamla dedi ki: Muhakkak ki Zeyd b. Amr, Kureyş'i kestikleri hayvanlardan dolayı ayıplar ve şöyle derdi; Koyunu Allah yaratmıştır. Onun faydalanması için gökten yağmur yağdırmış, yerden de ona nebat bitirmiştir. Sonra siz onu, inkâra saparak Allah adından başka bir ad anarak kesiyor ve tazimde bulunuyorsunuz. derdi. lafzıyla Buhârî nin Sahîh inde 29 ; Ebu l-hasen Alî b. Ahmed b. Abdân Ahmed b. Ubeyd es-saffâr Ebû Sa îd es- Sükkerî İsmâ îl b. Mes ûd Fudayl b. Süleymân Mûsâ ibn Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer, Muhammed b Abdullah Ebu l-hasen Alî b. Muhammed Muhammed b. İsmâ îl İsmâ îl b. Mes ûd Fudayl b. Süleymân Mûsâ ibn Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer ve Muhammed b Abdullah Ebu l-hasen Alî b. Muhammed Muhammed b. İsmâ îl Muhammed b. Abdullâh b. Bezî Fudayl b. Süleymân Mûsâ ibn Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikleriyle ve Sahîh in Menâkibu l-ensâr bölümündeki lafza çok yakın, " ل ق ي ر س ول ه للا ز ي د ب ن ع م ر و ب ن ن ف ي ل ب أ س ف ل ب ل د ح و ذ ل ك ق ب ل أ ن ي ن ز ل ع ل ى ر س ول ه للا ال و ح ي ف ق د م ت إ ل ي ه س ف ر ة ف أ ب ى ز ي د أ ن ي أ ك ل م ن ه ا و ق ال ز ي د : إ نها ال ن أ ك ل م هما ت ذ ب ح ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ال ن أ ك ل إ ال م هما ذ ك ر اس م ه للا ع ل ي ه و إ هن ز ي د ب ن ع م ر و ك ان ي ي ي ع ل ى 26 Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî, es-sunenu l-kübrâ, Beyrût 1424/2002, Sayd Beyhakî, es-sunenu s-sağîr, Karatşi ts., Sayd İbn S ad, Ebû Abdillâh Muhammed, et-tabakâtu l-kübrâ, Medîne 1421/2001, III, Buhârî, Menâkibu l-ensâr 24.

9 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 131 ق ر ي ش ذ ب ائ ح ه م و ي ق ول : ال هشاة خ ل ق ه ا ه للا ت ي ال ى و أ ن ز ل ل ه ا م ن ال هسم اء م اء و أ ن ب ت ل ه ا م ن األ ر ض ث هم ت ذ ب ح ون ه ا ع ل ى غ ي ر اس م ه للا ت ي ال ى إ ن ك ار ا ل ذ ل ك و إ ع ظ ام ا ل ه " Hz. Peygamber, kendisine vahiy gelmezden önce Beldah Vadisinin alt tarafında Zeyd b. Amr b. Nufeyl ile buluştu. Bu sırada Hz. Peygamber'e bir sofra takdim edildi. Zeyd ondan yemekten çekindi. Sonra Zeyd şöyle dedi: Biz sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemeyiz. Biz yalnız üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yeriz. Abdullah b. Ömer devamla dedi ki: Muhakkak ki Zeyd b. Amr, Kureyş'i kestikleri hayvanlardan dolayı ayıplar ve şöyle derdi; Koyunu Allah yaratmıştır. Onun faydalanması için gökten yağmur yağdırmış, yerden de ona nebat bitirmiştir. Sonra siz onu, inkâra saparak Allah adından başka bir ad anarak kesiyor ve tazimde bulunuyorsunuz. derdi. lafzıyla Beyhakî nin Delâilu n-nubuvve sinde yer almaktadır. 30 Rivayetteki aynı hâdise, farklı senedler ve farklılıklar ve tafsilata yer veren lafızlarla Ahmed b. Hanbel 31, Ebû Dâvûd et-tayâlîsî 32 ve Ebû Ya lâ nın Müsned lerinde 33, Nesâî nin es-sunenu l- Kubrâ sında 34, Hâkim en-nîsâbûrî nin el-müstedrek inde 35, Taberânî nin el-mu cemu l- Kebîr inde 36, Zehebî nin Siyeru A lâmu n-nubelâ sında 37 ve İbn Abdilberr in el-istî âb fi Ma rifeti l-ashâb ında 38 yer almaktadır. Ancak bu rivayetlerin senedlerinde cerh edilen raviler bulunmakta 39 ; metinlerde yukarıda sıralanan sahih rivayetlerle aralarında te âruz teşkil edecek ve fıkhî müşkillere sebebiyet verecek ifadeler bulunmakta; bazı rivayetler de kendi içinde tenakuzlar barındırmaktadır. 40 Sıralanan bu rivayetlerin tek tek değerlendirilmesi, bir makalenin sınırlarını aşabilecek tafsilat gerektirdiğinden ve söz konusu muhtasar Buhârî rivayetinin anlaşılmasına ve makaleden elde edilecek neticeye bir katkı sağlayamayacağından sened ve metin açısından ayrıca tahlil ve tenkidlerine girilmeyecektir. Rivayetin Sened Değerlendirmesi Buhârî nin Sahîh inin Zebâih kitabında yer alan hadîsin senedindeki ravilerin adalet ve zabt vasıfları ile ilgili cerh ve ta dîl âlimlerinin yaptığı değerlendirmeler şunlardır: Mu allâ b. Esed: İclî, Hadîste ilminde üstad, sika, adalet ve zabt sahibi demiştir. 41 Ebû Hâtim Sika demiş 42, İbn Hibbân Kitâbu s-sikât ında zikretmiştir. 43 Ebû Hâtim, İmam; hadîsi yazılır, araştırılır; sika demiş, Nesâî sika olarak vasıflandırmıştır. İbn Hacer şu ilave 30 Beyhakî, Delâilu n-nubuvve, Beyrût 1408/1988, II, Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-musned, I, Bkz. Ebû Dâvûd et-tayâlîsi, Süleymân b. Dâvûd, Musnedu Ebî Dâvûd et-tayâlisî, b.y.y., 1420/1999, I, Bkz. Ebû Ya lâ, Ahmed b. Alî el-mevsılî, Musnedu Ebî Ya lâ el-mevsilî, Beyrût 1409/1988, XIII, Bkz. Nesâî, Menâkıb Bkz. Hâkim en-nîsâbûrî, Ebû Abdillâh, el-mustedrek ala s-sahîheyn, Kâhire 1417/1997, III, Bkz. Taberânî, a.g.e., XII, Bkz. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed, Siyeru A lâmu n-nubelâ, Beyrût 1401/1981, I, , Bkz. İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh en-nemerî, el-istî âb fî Ma rifeti l-ashâb, Ammân 1423/2002, II, Bkz. Zehebî, Siyer, I, , Metinlerin muhtevaları arasındaki te âruzun ve bazı metinlerin kendi içindeki tenakuzun tespiti için 31 ve 39. dipnotlar arasında sıralanan Hadîs kaynaklarına bakılabilir. 41 Mizzî, Cemâluddîn Ebu l-haccâc Yûsuf, Tehzîbu l-kemâl fî Esmâi r-ricâl, Beyrût 1403/1983, XXVIII, Mizzî, a.g.e., XXVIII, ; İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân, Kitâbu l-cerh ve t-ta dîl, Haydarâbâd , VIII, Mizzî, a.g.e., XXVIII, ; İbn Hibbân, Kitâbu s-sikât, Haydarâbâd 1393/1973, IX, 182.

10 132 Fahri HOŞAB bilgiyi verir: İclî ondan, hadîslerin senetlerine vakıf, makbul olanı olmayandan ayıran, rivayeti hüccet biri olarak bahsetmiştir. 44 Abdulazîz b. el-muhtâr: İbnu Hibbân es-sikât ında zikretmiş ve Rivayetinde hata yapar. demiştir. 45 Yahyâ b. Ma în, 46 İclî, İbnu l-berkî ve Dârekutnî sika 47, Nesâî, sâlihu l-hadîs (rivayeti iyidir), Ebû Zur a, onda beis yok demişlerdir. 48 Mûsâ b. Ukbe: Ricâl kaynaklarında cerh ve ta dîl âlimlerince sika olarak vasıflandırılmaktadır. 49 Sâlim b. Abdullâh: İclî, sika ; Ahmed b. Hanbel ve İshâk b. Râhûye, en sahih senedle rivayet te bulunduğunu söyler. 50 İbn Hibbân sikalar arasında zikreder. 51 Yukarıdaki değerlendirmelere, rivayetlerini es-sahîh gibi rivayet açısından en güçlü hadîs kaynağı kabul edilen eserine alan Buhârî nin tevsikini de eklediğimizde, zikri geçen ravilerin güvenilir ve hafızası sağlam, dolayısıyla senedin sıhhatli olduğunu tespit etmekteyiz. Rivayetin Metin Değerlendirmesi Makaleye konu teşkil eden Buhârî nin Zebâih rivayetinin lafzının muhtasar bir rivayet olduğu anlaşılmaktadır. Zira hadîs, naklettiği hâdise itibariyle uzunca bir tahkiye ve tasvire müsait iken kısa ve sınırlı bir lafızla nakledilmiştir. Ayrıca, bazı hadis kaynaklarında aynı hâdiseyi nakleden rivayetlerde daha uzun bir tahkiye ve tasvirat görmekteyiz. 52 Bu durum, hadîsin lafzında bazı zikredilmemiş / mahzuf ifadelerin bulunduğunu göstermektedir. Yukarıdaki ilk değerlendirmeden sonra usûl açısından yapılacak olan, hadîsin ihtisar öncesi tam metnine, bu mümkün değilse farklı rivayetlerine ulaşmaktır. Yaptığımız araştırmada, hadîs kaynaklarında, söz konusu hadîsin ihtisar öncesi tam ve sahih bir metni olarak değerlendirebileceğimiz bir rivayete rastlayamadık. Ancak yukarıda zikredilen, Buhârî nin Sahîh inin Menâkibu l-ensâr kitabında aynı hâdise ile ilgili, kendisi de muhtasar ancak söz konusu rivayete yakın ve ziyade lafız barındıran farklı bir rivayet mevcuttur. Sahîh te, Muhammed b. Ebû Bekir Fudayl b. Süleymân Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikiyle gelen ve "أ ن الن ب ي : ل ق ي ز ي د ب ن ع م ر و ب ن ن ف ي ل ب أ س ف ل ب ل د ح ق ب ل أ ن ي ن ز ل ع ل ى الن ب ثي ال و ح ي ف ق ثدم ت ل ى الن ب ثي س ف ر ة ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا ث م ق ال ز ي د : نثي ل س ت آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي و أ ن ز ي د ب ن ع م ر و ك ان ي ع يب ع ل ى ق ر ي ش ذ ب ائ ه م و ي ق ول : الش اة خ ل ق ه ا الل و أ ن ز ل ل ه ا م ن الس م اء ال م اء و أ ن ب ت ل ه ا م ن ا ل ر ض ث م ت ذ ب ون ه ا ع ل ى غ ي ر اس م الل ن ك ار ا ل ذ ل ك و ع ظ ام ا ل " Hz. Peygamber, kendisine vahiy gelmezden önce Beldah Vadisinin alt tarafında Zeyd b. Amr b. Nufeyl ile buluştu. Bu sırada Hz. Peygamber'e bir sofra takdim edildi. Hz. Peygamber ondan yemekten çekindi. Sonra Zeyd şöyle dedi: Ben sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben yalnız 44 İbn Hacer, Ahmed b. Alî, el-askalânî, Tehzîbu t-tehzîb, Beyrût ts., X, İbn Hibbân, Sikât, VII, Mizzî, a.g.e., XVIII, 196; İbn Ebî Hâtim, a.g.e, V, İbn Hacer, Tehzîb, VI, Mizzî, a.g.e., XVIII, 196; İbn Ebî Hâtim, a.g.e., V, , İbn Hacer, Tehzîb, VI, Bkz. Mizzî, a.g.e., XXIX, ; Zehebî, Siyer, VI, ; İbnu Ebî Hâtim a.g.e., VIII, 154; İbnu Hibbân, Sikât, V, Mizzî, a.g.e., X, ; İbn Ebî Hâtim, a.g.e., IV, 184; Zehebî, Siyer IV, İbn Hibbân, Sikât, IV, Ayrıntılı bilgi için bkz. 24 ila 28. dipnotlar arasında yer alan kaynaklardaki rivayetler.

11 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 133 üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yerim. Abdullah b. Ömer devamla dedi ki: Muhakkak ki Zeyd b. Amr, Kureyş'i kestikleri hayvanlardan dolayı ayıplar ve şöyle derdi; Koyunu Allah yaratmıştır. Onun faydalanması için gökten yağmur yağdırmış, yerden de ona nebat bitirmiştir. Sonra siz onu, inkâra saparak Allah adından başka bir ad anarak kesiyor ve tazimde bulunuyorsunuz. derdi. 53 lafzıyla yer alan rivayet, aynı kaynakta yer alan Zebâh teki muhtasar rivayetin tahkiyesinde hazfedilmiş ifadelerin tespiti, hadîsin işitilmesi ve okunmasını müteakiben hâdisenin ve mevzunun bütünlüğüne dair zihinlerde oluşan boşluğun doldurulması, metnin anlaşılması ve ortaya çıkan müşkillerin hallinde istifadeye müsait ifadeler barındırmaktadır. Makale konusu muhtasar rivayette olduğu gibi, Menâkibu l-ensâr daki rivayet de, yine semâ yoluyla alınmış ve tahdîs siğası ile rivayet edilmiştir. Diğer rivayette olduğu gibi bu rivayetin lafzında da ihtisar yapılmıştır. Her iki rivayeti ihtiva eden metin değerlendirmesine geçmeden önce ikinci rivayetin de kısa bir sened değerlendirmesini yapacağız. Cerh ve ta dil âlimlerinin, her iki rivayetin kaynağı olan Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikini müteakiben rivayeti nakleden Menâkibu l-ensâr rivayetindeki ravilerin adalet ve zabt vasıfları ile ilgili değerlendirmeleri şöyledir: Muhammed b. Ebû Bekir: Yahyâ b. Ma în bu râvî hakkında, Sadûk (güvenilir ancak bazen hata yapar). ; Ebû Zur a ise Sikadır. demiştir. 54 Ebû Hâtim, Hadîsi itibar için alınır, doğru sözlü kimsedir. demiş 55, Zehebî, de, Güvenilir bir hafız olarak kaydetmiştir. 56 Fudayl b. Süleymân: İbn Hibbân Fudayl ı sikalar arasında zikretmiş 57, Yahyâ b. Ma în, hakkında Sika değildir. 58, Ebû Zur a, Hadîsi gevşektir. Ondan müteşeddid münekkitlerden Alî b. Medînî rivayette bulunmuştur. 59, Nesâî, Hadîsi i tibar için alınır; kavî değildir. 60, Sâcî, Hadîsi yazılır, araştırılır. Münker rivayetleri var. ve İbnu Kâni, Zayıf bir ravi. demiştir. 61 Daha önceki ravilerle ilgili olarak yaptığımız bir tespit bu iki ravi hakkında da geçerlidir: Buhârî nin, rivayetlerini Sahîh ine aldığı raviler, onun dolaylı tevsikini de almış kişilerdir. Elde ettiğimiz bilgiler çerçevesinde bu ikinci rivayetin senedinin de sıhhatli olduğu anlaşılmaktadır. Her iki Buhârî rivayetinde de ihtisarın müellif kaynaklı değil, ravi kaynaklı olduğu görülmektedir. Rivayetlerin senedi değerlendirildiğinde, iki rivayet arasındaki lafız farklılığının ortak ravi Mûsâ b. Ukbe den rivayette bulunan ravilerin muhtasar rivayetlerinden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Çünkü, rivayeti Mûsâ b. Ukbe den nakleden, Sahîh in Zebâih kitabındaki rivayetin ravileri Mu allâ b. Esed Abdulazîz b. El-Muhtâr ile Müsned teki ravileri Abdullâh b. Ahmed Ahmed b. Hanbel Affân Vuheyb ve Yahyâ b. Âdem Zuheyr hadîsi aynı lafızlarla, Menâkibu l-ensâr daki raviler Muhammed b. Ebû Bekir Fudayl b. Süleymân bu rivayetlerin lafzından farklılığı olan bir lafızla rivayet etmişlerdir. 53 Buhârî, Menâkibu l-ensâr Mizzî, a.g.e., XXIV, 536; Zehebî, Tezkiratu l-huffâz, Beyrût 1376/1956, II, ; İbn Hacer, Tehzîb IX, Mizzî, a.g.e., XXIV, 537; İbn Hacer, Tehzîb, IX, Zehebî, Tezkira, II, Mizzî, a.g.e., XXIII, 274; İbn Hibbân, Sikât, IX, 85-86; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, Mizzî, a.g.e., XXIII, 274; ; İbnu Ebî Hâtim, a.g.e., VII, 72: Zehebî, Mîzânu l- İtidâl, Kâhire 1382/1963, III, 361: İbn Hacer, Tehzîb, VIII, Mizzî, a.g.e., XXIII, 274; ; İbnu Ebî Hâtim, a.g.e., VII, 72-73: Zehebî, Mîzân, III, 361: İbn Hacer, Tehzîb, VIII, Mizzî, a.g.e., XXIII, 274; İbn Ebî Hâtim, a.g.e., VII, 74; Zehebî, Mîzân, III, 361; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 292.

12 134 Fahri HOŞAB Makale konusu muhtasar Zebâih rivayetinde geçen ل ي ر س ول الل س ف ر ة ف يه ا ل م : ف ق د Orada Allah ın Resûlü, Zeyd b. Amr'a içinde et yemeği bulunan bir sofra takdim etti. ifadesi, tahkiyede bir eksikliğin ve mahzuf ifadenin / ifadelerin olduğu intibaını uyandırmaktadır. Zira, ortadaki sofrayı kimin hazırladığı anlatılmamaktadır. Hz. Peygamber mi, başka birisi mi? Yukarıdaki istifhamın zihinde cevap bulması, hadîsin lafzının doğru anlaşılması ve mânâ ف أ ب ى أ ن alan, bütünlüğünün sağlanması açısından önemlidir. Çünkü hadîsin lafzının devamında yer Zeyd, bundan yemeyi kabul : ي أ ك ل م ن ه ا ث م ق ال : نثي ل آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي etmedi. Sonra da: Ben sizin putlarınız üzerine kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben üzerine Allah'ın ismi anılmış olanlardan başkasını yemem. dedi. ifadesi, mânâdaki müşkili derinleştirmektedir. Lafızdan, Hz. Peygamber in putlara kurban kesen topluluk içinde bulunduğu mânâsının anlaşılması muhtemeldir. Menâkibu l-ensâr rivayetinin lafzı, Zebâih rivayetinin eksik tahkiye ve hazftan dolayı zihinlerde bıraktığı boşluğu doldurmakta, bunu yanında oluşan istifhamlara cevap barındırmaktadır. Menâkibu l-ensâr rivayetinin lafzında yer alan, ثدم ت ل ى الن ب ثي س ف ر ة ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا : ف ق Bu sırada Hz. Peygamber'e bir sofra takdim edildi; ondan yemekten çekindi. ifadesi, Allah ın Resûlü nün putlara kurban kesen Kureyşlilerle birlikte hareket etmediğini ve putlar adına kesilen hayvanların etlerinden de yemediğini açıkça göstermektedir. Yukarıdaki ifadeyi, hadîsin sahabî ravisi Abdullah b. Ömer e ait, أ ن ز ي د ب ن ع م ر و ك ان ي ع يب ع ل ى ق ر ي ش ذ ب ائ ه م : Muhakkak ki Zeyd.b Amr, Kureyş'i kestikleri hayvanlardan نثي ل آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى ait, dolayı ayıplardı. ifadesi ile beraber değerlendirdiğimizde, Zeyd b. Amr a Ben sizin putlarınız üzerine kesmekte olduğunuz hayvanların : أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي etlerinden yemem. Ben üzerine Allah'ın ismi anılmış olanlardan başkasını yemem. hitabının muhatapların Kureyşliler olduğu anlaşılmaktadır. Aynı hâdise ile ilgili, İsmâ îl b. Mes ûd Fudayl b. Süleymân Mûsâ ibn Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikiyle Bezzâr ın el-musned inde, Ebu l-hasen Alî b. Ahmed b. Abdân Ahmed b. Ubeyd es-saffâr Ebû Sa îd es-sukkerî İsmâ îl Ebû Abdillâh el-hâfız Alî b. Hamşez el- Adl Muhammed b. İsmâ îl el-mihrân İsmâ îl b. Mes ûd el-cahderî ve Muhammed b. Abdullâh b. Bezî Fudayl b. Süleymân Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullah b. Ömer tarikiyle Beyhâkî nin Delâilu n-nubuvve sinde yer " إ نها ال ن أ ك ل م هما ت ذ ب ح ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ال ن أ ك ل إ ال م هما ذ ك ر اس م ه للا ait, alan rivayetlerin lafzında Zeyd.b Amr a Biz sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemeyiz. Biz yalnız :ع ل ي ه " üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yeriz. ifadesi yer almaktadır. 62 Buhârî rivayetlerindeki lafızdan, kullanılan zamirden dolayı farklılık arz eden bu lafız, hadîsin yukarıdaki iki kaynakta mânâ ile rivayetinin mevcut olduğunu göstermenin yanında hadîsin mânâsını doğru anlamaya sevk edecek de bir ifadedir. Şöyle ki: Yukarıdaki iki rivayetin senedinde yer alan Fudayl b. Süleymân, Buhârî nin Menâkibu l- " نثي ifade, Ensâr kitabındaki rivayetinin senedinde de yer almaktadır. Ancak Buhârî rivayetindeki Ben sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz : ل س ت آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي " hayvanların etlerinden yemem. Ben yalnız üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yerim. şeklindedir. Bezzâr ve Beyhakî rivayetlerinin senedlerini incelediğimizde,... ال ن أ ك ل "إ نها ile başlayan lafzın yine Fudayl b. Süleymân tarafından rivayet edildiğini tespit ediyoruz. Zira rivayeti Fudayl dan alan Buhârî ravisi Muhammed b. Ebû Bekir lafzı نثي ل س ت آك ل " ile başlayan lafızla 62 Bkz. Bezzâr, a.g.e., XII, 272; Beyhakî, Delâilu n-nubuvve, II, 120.

13 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 135 naklederken, rivayeti yine Fudayl dan alan, Bezzâr ve Beyhakî ravisi İsmâ îl b. Mes ûd ve yine Beyhakî ravisi Muhammed b. Abdullâh, ال ن أ ك ل... "إ نها şeklinde rivayet etmişlerdir. Senedleri karşılaştırdığımızda, lafız farklılığının Fudayl dan sonraki ravilerin rivayetinde ortaya çıktığına dair bir tespit yapılamamaktadır. Bu durum gösteriyor ki Fudayl, hadîsi, Buhârî ravisine lafzî olarak rivayet ederken, Bezzâr ve Beyhakî ravilerine mânâ ile yani anladığı hâliyle rivayet etmiştir. Fudayl b. Süleyman ın hadisi mânâ ile rivayetinde, Zeyd b. Amr ın hitabının muhtevasına, Zeyd i ve Hz. Peygamber i, putlara kesilen hayvanların etlerini yemeyenler, sadece Allah ın adı anılarak kesilenleri yiyenler mânâsında bir arada zikretmesi, hadîsi böyle anladığının delili olmanın yanında, rivayeti Sâlim Abdullah b. Ömer tarikiyle alan ve kendisine nakleden Mûsâ b. Ukbe nin de bu mânâyı kasdederek naklettiğini ve dinleyen ravini de böyle anladığını göstermektedir. Aynı hâdise ile ilgili İbn Hibbân ın Sahîh inde, Abdullâh b. Muhammed el-medînî İshâk b. İbrâhîm Yahyâ b. Âdem Zuheyr b. Mu âviye Mûsâ b. Ukbe Sâlim b. Abdullâh Abdullâh b. Ömer tarikiyle gelen rivayette de, ال ن أ ك ل... "إ نها ifadesi yer almaktadır. 63 Rivayeti yukarıdaki rivayetlerle beraber değerlendirdiğimizde, hadisi Mûsâ b. Ukbe den alan Zuheyr b. Mu âviye nin lafızdan yukarıda zikredilen aynı mânâyı anlayarak mânâ ile rivayet ettiğini veya aynı mânânın daha sonraki ravilere de intikal etmesinden dolayı senedin bir yerinde, Biz yemeyiz. mânâsı ile rivayet edildiğini değerlendirmek mümkündür. Çünkü, yine Zuheyr in ravi olarak yer نثي ل rivayetlerde aldığı İbn Hibbân ın es-sahîh i 64 ve İbn S ad ın et-tabakâtu l-kübrâ sındaki ifadesi ravilerce نثي ل آك ل ki, Ben yemem. ifadesi yer almaktadır. 65 Bu da gösteriyor : آك ل anlaşılmıştır. Biz yemeyiz. mânâsıyla : "إ نها ال ن أ ك ل Buhârî nin Sahîh indeki Zebâih rivayetini değerlendiren şârihler de hadîsin lafzından aynı mânâyı anlamışlardır. Şârih İbn Battâl (v. 449), sofranın Hz. Peygamber e Kureyşliler tarafından sunulduğunu, ancak O nun yemeyi reddederek Zeyd b. Amr a takdim ettiğini, Zeyd in de yemeyi reddettiğini; Zeyd in, Ben sizin putlarınız adına kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben yalnız üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yerim. sözünü de Kureyşlilere hitaben söylediğini ifade etmiştir. 66 Diğer Buhârî şârihlerinden İbn Hacer, Aynî ve Kastallânî de, İbn Battâl ın bu değerlendirmesine şerhlerinde yer vermiştir. 67 Yukarıda yer alan tespit ve değerlendirmelerden sonra her iki rivayetin lafzını bir araya getirip tek metin olarak şöyle inşa edebiliriz: "... أ خ ب ر ن ا م وس ى ب ن ع ق ب ة ق ال : أ خ ب ر ن ي س ال م أ ن س م ع ب د الل ي ثد ع ن ر س ول الل أ ن ل ق ي ز ي د ب ن ع م ر و ب ن ن ف ي ل ب أ س ف ل ب ل د ح و ذ اك ق ب ل أ ن ي ن ز ل ع ل ى ر س ول الل ال و ح ي ف ق ثدم ت ل ى الن ب ثي س ف ر ة ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا ف ق د ل ي ر س ول الل الس ف ر ة ف يه ا ل م ف أ ب ى ز ي د ب ن ع م ر و أ ن ي أ ك ل م ن ه ا ث م ق ال : نثي ل آك ل م م ا ت ذ ب ون ع ل ى أ ن ص اب ك م و ل آك ل ل م م ا ذ ك ر اس م الل ع ل ي (ق ال ع ب د الل ب ن ع م ر :) و أ ن ز ي د ب ن ع م ر و ك ان ي ع يب ع ل ى ق ر ي ش ذ ب ائ ه م و ي ق ول : الش اة خ ل ق ه ا الل و أ ن ز ل ل ه ا م ن الس م اء ال م اء و أ ن ب ت ل ه ا م ن ا ل ر ض ث م ت ذ ب ون ه ا ع ل ى غ ي ر اس م الل ن ك ار ا ل ذ ل ك و ع ظ ام ا ل " Bize Mûsâ b. Ukbe haber verdi. Dedi ki. Bana Sâlim haber verdi. Kendisi Abdullah tan işitmiştir. Abdullah şöyle rivayet ediyordu: Allah ın Resûlü, Mekke yakınındaki Beldah vadisinin alt tarafında Zeyd b. Amr b. Nufeyl ile buluştu. Bu (buluşma) kendisine vahy 63 İbn Hibbân, es-sahîh, XII, İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-bustî, es-sahîh, Beyrût 1414/1993, XII, İbn S ad, Ebû Abdillâh Muhammed, et-tabakâtu l-kübrâ, Medîne 1421/2001, III, İbn Battâl, Ebu l-hasen Alî b. Halef, Şerhu Sahîhi l-buhârî, Riyâd ts, V, Bkz. İbn Hacer, Fethu l-bârî bişerhi Sahîhi l-buhârî, Riyâd 1426/2005, VIII, 535, XII, 467; el- Aynî, Bedruddîn Muhammed b. Ahmed, Umdetu l-kârî Şerhu Sahîhi l-buhârî, Beyrût 1421/2001, XVI, 393; Kastallânî, Ebu l- Abbâs Şihabuddîn Ahmed b. Muhammed, İrşâdu s-sârî lişerhi Sahîhi l-buhârî, Kâhire 1326, VII, 427.

14 136 Fahri HOŞAB indirilmesinden önce idi. Bu sırada Hz. Peygamber'e bir sofra takdim edildi. Hz. Peygamber ondan yemekten çekindi. Ardından Allah ın Resûlü, içinde et yemeği bulunan bu sofrayı ona takdim etti. Zeyd b. Amr da bundan yemeyi kabul etmedi. Sonra da: Ben sizin putlarınız üzerine kesmekte olduğunuz hayvanların etlerinden yemem. Ben yalnız üzerine Allah adı anılarak kesilen hayvan etini yerim. dedi. ( Abdullah b. Ömer devamla dedi ki:) Muhakkak ki Zeyd b. Amr, Kureyş'i kestikleri hayvanlardan dolayı ayıplar ve şöyle derdi; Koyunu Allah yaratmıştır. Onun faydalanması için gökten yağmur yağdırmış, yerden de ona nebat bitirmiştir. Sonra siz onu, inkâra saparak Allah adından başka bir ad anarak kesiyor ve tazimde bulunuyorsunuz. derdi. Rivayetin Fıkhî Değerlendirmesi Makale konusu Buhârî nin Sahîh inin Zebâih kitabında geçen rivayet, bazı muhtasar rivayetlerde olduğu, fıkhî müşkilleri beraberinde getirmiş, bunların halli için şarih ve fakihleri değerlendirmeler yapmaya sevk etmiştir. Bazı müsteşrikler ise hadîsin muhtasar lafzındaki bir ifade üzerinden İslâm ın tevhid ve nübüvvet anlayışına muhalif neticeler çıkarmaya çalışmıştır. Şarihler, muhtasar metnin fakih olmayanlarca eksik veya yanlış anlaşılması ihtimaline binaen açıklamalar yapmışlardır. Hattâbî, Zeyd b. Amr ın takdim edilen eti, ibadet maksadıyla dikilmiş olan taşlardan birinin üzerinde kesilmiş hayvanın eti olmasından çekindiğinden dolayı yemekten kaçındığını; Resulullah ın ise, müşriklerin putları adına kestikleri kurbanlardan yemediğini ifade etmektedir. 68 Diğer Buhârî şarihleri de Hattâbî nin bu değerlendirmesine eserlerinde yer vermişlerdir. 69 Buhârî nin zikri geçen rivayetlerini değerlendiren Süheylî de, Hz. Peygamber in kendisine takdim edilen yemekten yediği hususunun mevcut olmadığını ifade etmiştir. 70 Bazı araştırmacılar hadîsi, yukarıda bahsi geçen, sened açısından zayıf ve metninde problemler taşıyan rivayetlerle beraber mütalaa etmişlerdir. Yakın tarihin önemli İslâm araştırmacılarından Muhammed Hamidullah, meseleye, İslam Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti) adıyla Türkçeye tercüme edilen eserinde şu ifadelerle yer verir: Buhârî de naklolunan bir hadîse göre Muhammed A.S.S. bir gün Beldah mevkiinde hemşehrilerinden biri olan Zeyd ubn Amr a rastladı. Hadîsi nakleden, kimin kime olduğunda pek emin değildir fakat bunlardan biri diğerine, bir put (:sanem) adına kesilmiş bir kurbanın etinden ikrâm ettiğinde karşısındaki şu cevabı vermiştir: Ben putlara kurban edilen şeyleri yemem. Bu konuda İmâm Buhârî daha da açıktır ve bizzat Hz. Muhammed A.S.S. ın bir tabak dolusu eti Zeyd ubn Amr a ikram edip verdiğini ve Zeyd in de bunun üzerine, kendisinin dikili taşlar (:ansâb) üzerinde kurban edilmiş hayvanların etlerini yemediğini söyleyerek bu ikramı reddettiğini bize nakletmektedir. 71 Hamidullah ın, Hadîsi nakleden, kimin kime olduğunda pek emin değildir fakat bunlardan biri diğerine, bir put (:sanem) adına kesilmiş bir kurbanın etinden ikrâm ettiğinde ifadesi, meseleyi zayıf rivayetleri de dikkate alan geniş bir açıdan değerlendirdiğini ve Bu konuda İmâm Buhârî daha da açıktır ve bizzat Hz. Muhammed A.S.S. ın bir tabak dolusu eti Zeyd ubn Amr a 68 Hattâbî, A lâmu s-sunen fî Şerhi Sahîhi l-buhârî, b.y.y , s Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî, Sahîhu l-buhârî bişerhi l-kirmânî, Beyrût 1401/1981, XV, 61-62; İbn Hacer, Fethu l-bârî, VIII, 535; Aynî, XVI, 393; Kastallânî, VII, 427, VIII, Suheylî, Ebu l-kāsım Abdurrahmân b. Abdillâh, Ravdu l-unuf, Kâhire 1387/1967, II, Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti), Trc.: Salih Tuğ, İstanbul 1993, I, 49.

15 Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği- 137 ikram edip verdiğini ifadesi de, rivayeti söz konusu ikinci Buhârî rivayetinden müstakil değerlendirdiğini göstermektedir. Müellif, sahih rivayetleri esas alarak ve metindeki ihtisarı vuzuha kavuşturacak diğer Buhârî rivayetini dikkate alarak bir değerlendirme yapma zamanına ve imkânına sahip olabilseydi, daha farklı ve daha isabetli hüküm cümleleri kurabilirdi, kanaatindeyiz. Müsteşrikler rivayeti, tamamen yukarıda bahsi geçen, senedi zayıf ve metninde problemler taşıyan rivayetler ışığında değerlendirmişlerdir. Maxime Rodinson 72 ve Emile Dermenghem, bahse konu Buhârî rivayetini de delil göstererek Hz. Peygamber in risaletten önce mensup olduğu kavmi Kureyş in dinine tabi olduğunu iddia etmişlerdir. 73 Söz konusu Buhârî rivayeti ile ilgili müstakil bir makale kaleme alan M. J. Kister de, rivayeti, Hz. Peygamber in risaletten önce İslâm ın günah saydığı fiillere karşı ilâhî koruma altında olmadığına ve ismet sıfatına sahip bulunmadığına delil olan rivayetler arasında saymış; 74 şarihlerin, rivayetten Hz. Peygamber in putlar adına kesilen kurbanların etinden yediğine dair bir netice çıkarılamayacağına dair değerlendirmelerine de kendince itiraz etmiştir. 75 İlahiyatçı akademisyen Ali Osman Ateş Putlara Kurban Kesme ve Allah tan Başkası Adına Kesilenlerden Yeme Konusunda Hz. Peygamber in Tutumu isimli makalesinde, hâdisenin tamamının nakledilmemesi sebebiyle söz konusu Buhârî rivayetini 76, peygamberlerin, dolayısıyla Hz. Peygamber in ismet sıfatına sahip olup olmadığı tartışmasında müsteşriklere malzeme teşkil eden 77 ve istismar fırsatı tanıyan rivayetler arasında değerlendirmiştir. 78 Bazı Müslüman araştırmacılar bu tür değerlendirmeleri zaman zaman, İslâm ı ve değerlerini muhafaza ve müdafaa saikiyle yapagelmişlerdir. Bu ve benzeri değerlendirmeleri yaparken, istişrak menşeli iddiaların gerisinde müsteşriklerin İslâm a, meselelerine ve müesseselerine dışarıdan ve taraflı bakmalarından kaynaklanan peşin hükümlerini, buna bağlı usûl ve değerlendirme problemlerini ve istişrak müessesesinin teşekkül hedeflerine yönelik dinî ve siyasî mülahaza ve gayretleri de dikkate almak gerekir. Gerçek şu ki; İslâm ın ilmî mirasının intikalinde rivayette ihtisar gibi hususlar, devrin imkânlarının sınırlı oluşu, şartların zorluğu, beşerî sebepler ve işin tabiatından kaynaklanmıştır. Aynı ilmî muhtevaya ait farklı ve zıt değerlendirmeler, münekkitlerdeki farklı ilmî, dinî ve siyasî mülahazaların neticesidir. Söz konusu Buhârî rivayetine dair yapılan değerlendirmelerin birbirinden farklı olmasının sebebi de budur. Makale konusu muhtasar rivayetin ve ondaki kapalı tarafları vuzuha kavuşturan diğer muhtasar rivayetin her ikisini de Sahîh ine alan Buhârî, ravilerce nakledilen lafızlara sadık kalarak aynı hâdise ile ilgili bazı lafız farklılığı taşıyan bu iki rivayeti eserinin iki farklı bölümünde tahric etmiştir. Müellif, rivayetlerin senedlerinin sıhhatli olmasından ve iki rivayetin az da olsa farklılık taşıyan lafızlarının ifade ettiği mânâlar arasında bir tearuz da görmediğinden her iki rivayeti eserine almıştır. Bu tespitten hareketle, muhaddisliğinin yanında aynı zamanda fakih olan ve fıkhını eserine koyduğu bab başlıklarıyla ortaya koyan Buhârî, muhtasar hadîsin lafzından İslâm ın temel esaslarına aykırı bir mânâ anlamamış ve fıkhî bir müşkil görmemiştir. Hadîsi, lafzının zahiri ile ve ikinci Buhârî rivayeti çerçevesinde değerlendirdiğimizde, rivayetin lafzında yer alan ل ي ر س ول الل س ف ر ة ف يه ا ل م ف أ ب ى أ ن ي أ ك ل م ن ه ا : ف ق د Allah ın Resûlü, içinde et yemeği 72 Bkz. Rodinson, Maxime, Hz. Muhammed, Trc.: Atilla Tokatlı, İstanbul 1968, s Bkz. Dremenghem, Emile, Muhammed in Hayatı, Trc. Reşat Nûrî, İstanbul 1930; s Geniş bilgi için bkz. Kister, M. J., Studies in Jâhiliyya and Early Islâm, London 1980, s Geniş bilgi için bkz. a.g.e., s Ateş, Ali Osman, Putlara Kurban Kesme ve Allah tan Başkası Adına Kesilenlerden Yeme Konusunda Hz. Peygamber in Tutumu, Dokuz Eylül İlâhiyat Fakültesi Dergisi IV, 1987, s a.g.m., s. 363, a.g.m., s. 371.