Türk Yönetim Tarihi Oğuz Yılmaz oguzyilmaz90.wordpress.com

Transkript

1 İlmiyye Teşkilatı İlmiyye teşkilatı yargı, yönetim ve belediye hizmetleriyle iç içe geçmiştir. İlmiyye sınıfının üç fonksiyonu vardır. Bunlar eğitim, ifta (fetva görevi) ve yargı ve yönetim görevidir. Bu üç fonksiyonu sırasıyla müderrisler, müftüler ve kadılar yürütürdü. Şeyhülislam müftüler içinde en önde gelendi. Diğer sancak ve kaza müftülerinin tayin işlemini gerçekleştirirdi. Görevi, idari yönden reyi sorulduğunda şer i konularda fetva vermekti. Yani bir hukuk müşaviri gibiydi. Fetva genel ve özel hukuka ait olmak üzere iki türlü verilirdi. Genel hukuka ait konular harp ve sulh ilanı, askeri kanunun tebdili, eşkıyalık yapanların katli gibi konulardır. Bunlara ait fetvaların alınması hükümete aittir. Herhangi mühim devlet işlerinde şeyhülislamın fikir ve mütalaalarından da yararlanılırdı. Divan-ı Hümayun üyesi olmamalarına rağmen harp ve sulh akdi şeyhülislamdan fetva alınarak yapılırdı. Kazaskerler ve kadılar ilmiyye teşkilatının gerçek beyni ve yöneticileridir. Bunun sebebi Divanda rey verip merkezi idareye katılmalarından, yargı ve yönetim işlerini yürütmelerinden ileri gelir. İlmiyye teşkilatının gerçek reisi kazaskerdir. Anadolu ve Rumeli kazaskerleri kendi bölgelerine müderris ve kadı tayin ederlerdi. Kazaskerler divanı hümayun da sadrazam konağında ve kendi konaklarında davalara ve tayin ve azillere bakarlardı. Kazaskerler büyün ilmiyye görevlerinde olduğu gibi belirli bir süre ile sınırlanmıştır. Bunun sebebi daha sonradan yetişen nesle yer açmaktır. Anadolu kazaskerliği rumeliye, Rumeli ise şeyhülislamlığa adaydı. Bütün ilmiyye zümresi medreselerde yetiştirilirdi. Medreselerde kademeli olarak eğitimlerden geçerlerdi. İcazetname ile müderris veya kadı olmak için isimlerini Anadolu veya Rumeli kazaskeri defterine kaydolunurlardı. Rumeli ve Anadolu kazaskerliğine bağlı diğer önemli memuriyet kadılıktır. Kadılar yargı fonksiyonu kadar mülki, mali, beledi alanlarda da önemli role sahipler. Osmanlı kadısı esas olarak idari birim olan sancak ve kazalara tayin edilirdi. Sancak kadısı hiyerarşik olarak daha üstündür. Kadı diğer yöneticilerden bağımsız oluğ doğrudan doğruya merkeze bağlıdır. Kadılar ayrıca vergi toplanmasına nezaret eder, avarız vergisi için avarız hanelerini tespit eder, ayrıca kadı bölgesinde asayişin amirliğini yapardı. Fiyat ve kalite kontrolü, tespiti, esnaf loncalarının denetimi ve işlemlerini kaydetme görevi vardı. Kadı ulaşamadığı yere naibini gönderirdi. 16. Yydan itibaren bu naibler ahaliyi sömürmeye başlamıştır. İlmiyye sınıfında üçüncü kategori padişah hocaları idi. Padişah hocaları şehzadelikten beri padişahın yanında olduğu için büyük nüfus sahibiydi. Medreseler ilmiyye girmek için yegâne yoldu. Ulema (kadılar, müderrisler, müftüler) yatay görev değişiklikleri yapabiliyorlardı. İlmiyye mensuplarının görev sürelerinin aksatılması, kadrolarda tıkanma ve yeni adayların iş bulamamasına neden oldu. Yüksek rütbeli kimselerin çocukları ve kayırdıkları kimseler çok genç yaşta rütbe atlamışlardır. Bu da ilmiyye mesleğini kabiliyet halk çocuklarının yükseldiği bir yol olmaktan çıkarıp, geleneksel toplumlardaki her meslek gibi babadan oğla geçen ve kısa zamanda ulema arasında hanedanlar yaratan bir meslek grubu haline geldi. 1

2 Divan-ı Hümayun Osmanlı divan-ı hümayunu devlet işlerinde birinci dereceden mesul bir organdır. Tarih içinde devamlılık kazanıp kurumsallaşamamış, 18. Yyda geleneksel bir töreni sürdürmekten öteye gitmemiştir. Divanı hümayun devlet işlerinin padişah adına görüşüldüğü ve onun karar almasına yardımcı olan bir yerdir. Fatihten itibaren padişah bir kafes arkasından müzakereleri izlemiş ve görüşülüp kendisine sunulan kararları tasdik etmiştir. Kararlar padişahın ağzından çıkan kabul ile deftere geçirilirdi. Bu deftere mühimme defteri denirdi. Divanın kuvvetli bir hüküm organı haline gelmemiş olması parlamentonun vb. kurulların noksanlığındandır. Divanda bitmeyen veya padişaha arza muhtaç olmayan tüm işler sadrazamın indi divanında müzakere ve hal edilirdi. Divanı hümayun un 17. Yy dan itibaren önemi gittikçe azaldığından, önemli bir çok konuların görüşülüp kararlaştırılması sadrazam dairesine bırakılmıştır. Divanı hümayunun karar organı olarak önemini yitirmesinin bir başka nedeni divan üyesi olan memurların işlerinde gittikçe ihtisaslaşması ve görev alanlarının genişlemesi dolayısıyla bir araya gelememeleridir. Divanı hümayun mülki, askeri, şer i konularda müzakere yapılan ve karar alınan yerdir. Yöneticilerin tek başlarına karar alamayacakları tüm konular burada görüşülürdü. Bundan başka devleti hümayun adli yönden en yüksek temyiz merciidir. Bu görevi kazaskerler yürütürdü. Hukuki davalar Cuma günü Cuma divanı denen divanlarda kazaskerlerce yürütülürdü. Divanın bu konulardaki kararı kesindir. Divanı hümayunun tayin, terfi ve denetleme konularında en üst idari mercidir. Avarız gibi vergiler divanda kararlaştırılırdı. Osmanlı divanı hümayunu savaşta ve barışta devamlı toplanırdı. Divanın normal toplantıları dışında harpte toplanmasına ayak divanı denirdi. Divanı hümayunun hizmetlerini 3 grupta toplayabiliriz. A) Divanı hümayunun asil üyeleri B) Muamelat hizmetleri C) Divanda düzeni sağlayan memurlar Divanın asil üyeleri sırasıyla sadrazam, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, Rumeli ve Anadolu Beylerbeyileri, nişancı, defterdar ve Kubbealtı vezirleridir. Divanı hümayuna maliyeyi temsilen Rumeli defterdarı girerdi. Çünkü o baş defterdardı. Anadolu ve Arabistan defterdarları divana üye değillerdi. Eğer ki vezir rütbesine sahiplerse kaptan-ı derya ve yeniçeri ağası da divan üyesi olurlardı. Şeyhülislam divan üyesi değildir. Çağırılıp fikri sorulursa divana katılıp konuşurdu. 2

3 Maliye Divan-ı Hümayun da maliyeyi temsilen baş defterdar bulunmaktadır. Maliye örgütünde Bizans, Abbasi, iran, ilhanlı etkileri vardır. Baş defterdar hazine işlerini padişah adına yürütmekle görevlidir. Hazineye girecek her türlü paradan haberdardır. Osmanlılarda maliye hazinesi olan beytülmal ın yanında, harp ve fevkalade diğer masrafların karşılanması için ihtiyat hazinesi olarak iç hazine de vardır. Saray masrafları ve kapıkulu askerlerinin maaşları darlık zamanında bu hazineden karşılanır ve daha sonra yerine konurdu. Defterdar iç hazinenin değil, birinci hazinenin sorumlusuydu. Her türlü devlet malının alınıp satılması defterdara aitti ve yılda bir gelir ve giderleri padişah huzurunda tespit edip rapor ederdi. Defterdar köken olarak ilmiyye sınıfındandır fakat onların ayrıcalıklarına sahip değildir. Baş defterdara bağlı önemli memuriyetler şunlardır: a) Başbaki kulu: vergileri tanzim ederdi. b) Cizye başbaki kulu: cizye vergisini toplardı. c) Veznedar: sikke basımı ve reyicinin tespiti görevi buna aitti. d) Defterdar kethüdası: maliyeye ait bütün defterlerin tutulması. e) Defter tezkircisi: hazineye giren çıkan meblağı baş defterdara rapor ederdi. Merkezi örgütün güçsüz olmasından dolayı hükümet sabit gelir elde edebilmek adına vergileri ihale yolu ile mültezimlere vermiştir. 18. Yy da Avrupa da merkezi devletin güçlenmesiyle iltizam sistemi kaldırılmış yerine merkezi vergi örgütü kurulmuştur. Osmanlıda ise tarım, ticaret ve sanayinin gelişememesinden dolayı iltizam yıkıcı ve fakirleştirici bir sistem olarak devam etti. Maliye örgüyü -tüm geleneksel devletlerde olduğu gibi- merkeziyetçi devlet niteliğiyle bağdaşır bir bürokratik örgütlenme değildi. Maliye örgütü de bu güçsüzlüğü telafi edecek biçimde teşekkül etmiştir. Devlet gelirlerini toplamak ve masrafları tespit etmek için Osmanlının timar ve mal defterdarı dediğimiz maliye memurları vardı. İltizam sistemi bu memurların yetkisini daha da artırmıştır. Timar defterdarları timarların teftişi ile de görevliydi. Osmanlıda bütçe Avrupa devletlerinde olduğu gibi gelirleri ve giderleri önceden belirleyen programlar değil, ancak hesabı mali yılsonunda kapayan bir nevi bilanço niteliğindedir. Bu da mali yıl içinde yöneticilerin geniş bir inisiyatifle istedikleri harcamayı yapabildiklerini gösterir. Osmanlı bütçelerinin bir diğer özelliği de eyaletlerin kendi mali işlemi, gelir ve giderleri birimler içindeki büro ve yöneticilerin inisiyatifi ve bilgisi dâhilindedir. Bu Osmanlı ekonomisinin 19. Yya kadar geleneksel bir mali sistem içinde yaşadığının en belirgin kanıtıdır. Ancak Osmanlı devletinin merkez örgütü taşradan belirli gelirler almaktadır. Bunlar: a) Padişah haslarının yıllık gelirleri merkezi bütçenin en büyük gelir kaynağıdır. b) Şer i vergilerden doğrudan merkeze gönderilenler vardır. (cizye ve ağnam resmi) c) Tekalifi divaniye denen vergilerdir. Başlangıçta olağanüstü zamanlarda alınırken gittikçe sık ve normal zamanlarda alınır olmuştur. d) Vilayetlerin kanunnamelerinde yer alan ve merkeze gönderilen hisselerden alınır. 3

4 Ordu ve Donanma Osmanlı ordusu, Anadolu ve Rumeli nin timarlı ordusundan ve kapıkulu askerlerinden oluşmaktaydı. Buna ilave olarak imtiyazlı eyaletlerden gelen yardımcı kuvvetler de vardır. Başlangıçta Osmanlı ordusu atlı birlikler ve gönüllü halktan oluşurken zamanla yerini timarlı sipahilere ve kapı kulu ordusuna bırakmıştır. Osmanlı ordusunu kapıkulu ve sipahi diye ikiye ayırıp incelemek gerekir. Kapıkulu; devşirme askere verilen addır. Bunlar başlıca yeniçeri ve sipahilerden oluşur. Türk ordusu kılıç kalkanlı atlılardan çok, top tüfekli ordulardır. Osmanlı kapıkulu ordusu 17.yy ın sonlarına kadar Osmanlı Devletinde nüfus ve üstünlük sağlamada etkin bir konumdaydı. Devşirme sistemi: Osmanlı kul isteminde harp esirleri, para ile satın alınanlar, tabi devlet hanedanları ve beylerin rehin gönderdikleri çocuklar esası teşkil eder. Devşirme işlemi kapıkulu için temel kaynak olmuştur. Esasen 8-18 yaş arası Hıristiyan çocuklar seçilmekteydi. Şehir uşağı, manastır öğrencileri ve herhangi bir zanaatla uğraşanlar devşirilmezdi. Çocuklar içinden kabiliyetli görülenler Enderun a diğerleri Anadolu ve Rumenlinin yakın köylerine gönderilirdi. Eğitimlerinden sonra önce acemi oğlan kışlalarına sonra yeniçeri kışlalarına gönderilirlerdi. Terfileri liyakate dayalıdır. Birçok vezir buradan çıkmıştır. 16. Yy sonlarından itibaren kapıkulu askerleri Türkler arasından çıkan gençlerden meydana gelmeye başladı. Yeniçeri ocağının bozulması, devşirme geleneğinin kalkmasından sonraya rastlar. 15. yy da yeniçeriler imparatorlukta iktidar sahibini ve siyaseti tayin eden önemli bir odak noktası haline geldi. 16. Yy sonları ve 17. Yy başlarında yeniçerilerin devleti kendi tahakkümleri altına aldıkları görülmüştür. Timar sisteminin bozulması, ateşli silahların icadı, sınırların savunmasındaki güçlükler eyalet ve kapıkulu ordusunun dağılmasında etkin olmuştur. Maliyedeki daralma genişleyen kapıkulu ordusunu besleyememiş ve eyalet ordusu işlemez hale gelmiştir. Artık sık sık ayaklanma çıkaran bir müessese haline gelmiştir. Yeniçeri ordusu 1826 da kanlı bir iç savaşla kaldırıldı. Tüm bunlar gösteriyor ki geleneksel devlet sistemi, merkezi modern bir orduyu besleyip kuracak durumda değildir. Denizcilik: Başlangıçtan beri Osmanlı ufak bir donanmaya sahipti. Donanma hafif gemilerden müteşekkildi. Bazı kalyon tipi gelişmiş gemiler kullanılsa da donanma esas itibariyle hafif gemilerden oluşurdu. Osmanlı tüm denizci devletler gibi korsanlık faaliyetlerini destekler ve bunları vurucu güç olarak himaye ederdi. 19. yy da gemi sayınının giderleri düşünülmeden artırılması bir mali yıkıma ve dış borçlanmaya sebep olmuştur. Donanmasın en büyük amiri vezir rütbesindeki kaptan-ı derya dır. Kaptanı derya Divan-ı Hümayun üyesidir. 4

5 Osmanlı Eyalet İdaresi Geleneksel devletlerde ulaşım ve haberleşme imkanlarının yetersizliği, yaygın ihtisaslaşmanın bulunmaması, bürokrasinin dar kadrolardan oluşması gibi nedenlerden ötürü merkeziyetçi devlet yapısı oluşmamış, yerel yönetim gruplarına ihtiyaç duyulmuştur. Fakat bu yerel birimler Avrupa daki gibi zenginleşip feodalitesini kuramamışlar, Osmanlı merkezi idaresinin otoritesine tabi kalmışlardır. Bu zenginleşememenin nedeni de Avrupa da bulunan ekonomik kaynakların Osmanlı da mevcut olmayışıdır. İlk devirlerde Osmanlı hükümdarları bir bölgeyi idare etmek için ikili bir denge (kadı ve bey) kurmuşlardır. Bey sultanın icrai otoritesine temsil ederken kadı da hukuki işlerden sorumluydu. Ülkenin geniş topraklara sahip olmaması, bu sistemin yürümesine olanak sağlamıştır. İlk devirlerde idari birim sancakken, fetihlerin artması ve toprakların genişlemesiyle sancaklar üzerinde bir üst kontrol mekanizması kurulmasına ihtiyaç duyuldu. Bu sancaklar temel idari birimler olmaya devem etti ve bir araya getirilip eyaletler oluşturuldu. Başlarına da beylerbeyleri atandı. Eyaletlere kadılar tayin edilmezdi çünkü bu görev alt birim olan sancaklardan yürütülürdü. Sancak, timar sistemine dahil olan idari birimdir. Timar sistemine dahil olmayan bazı yarı özerk eyaletlere ayrıcalıklarına rağmen- yeniçeri garnizonları, kadı ve defterdarlar atanır, bu eyaletlerden salyane denen belirli bir vergi alınırdı. Buralara beyler üzerinde denetim kurmak için beylerbeyleri gönderilirdi. Doğu Anadolu bölgesinde ise halk göçebelerden oluşmaktaydı ve buraların sancak idaresi aşiret şeyhlerine verilmişti. Buralarda irsi lordluk görülürdü. Hükümet bazı yerlere kadı tayin ederdi. Tipik Osmanlı eyaleti, timar sisteminin uygulandığı sancaklardan oluşmaktaydı. Bunlar askeri, mali, idari yönden merkeze bağlı taşra örgütlenmeleridir. Zaman zaman iktisadi ve teknolojik gelişmeler gibi sebeplerle, sancakların merkezlerinde kaymalar görülmüştür. Eyaletlerde mali işler için timar defterdarı ve hazine küthedaları bulunurdu. Bu memurlar beylerbeyi divanında beylerbeyinin başkanlığında toplanır, timar meselelerini çözümler, şikayetleri dinler, gereken tedbirleri alırdı. Vilayetlerde toprak servetine göre vali paşaların hasları olurdu. bu haslarla servet biriktirir, asker çıkarır, kapısı halkı ve muhafızlarını beslerdi. Bazı eyaletlerin valileri yarı özek durumda idi. Başka devletlerin hudut valileriyle merkeze danışmadan görüşmeler yapabilir ve kararlar alabilirdi. Evrak üzerine kendi tuğralarını çekerdi. Diğer sancakların başında sancak beyi vardı. Sancaklar da kazalara ayrılırdı. Her kazada sancakta olduğu gibi bir bey ve bir de kadı bulunurdu. Bu memurlar birbirlerinden bağımsızdı. Beylerin yönettiği kazaların alt kademesinde timarlı sipahilerin bulunduğu köyler yer alırdı. Savaş zamanında subaşılar sancak beylerine, beyler beylerbeyine ve onlar da belirli bir menzilde orduya katılır böylece savaş zamanında çığ gibi bir ordu Anadolu ve Rumeli den sefere çıkardı. 5

6 Sadrazam ve Bâb-ı Âlî Sadrazam padişahın mutlak vekilidir. İcraatı dolayısıyla her an hatayı ile padişaha karşı sorumludur ve ona hesap verir. Sadrazam mali, adli konularda kazasker ve defterdara müdahale edemezdi. Çünkü bu iki memur padişaha doğrudan arz yetkisine sahipti. Fakat fiiliyatta bunun nasıl olduğu bilinmemektedir. Sadrazam ordu üzerinde mutlak yetkiye sahip olmasına rağmen kapıkulu ordusu üzerinde hiçbir nüfuz ve etkisi yoktur. Ancak padişah yerine seferdeyse bu konuda da yetkisi tamdı. Büyük dirlikleri padişahın izni olmadan tevcih edemezdi. Padişah sadrazamın yetkilerini bu şekilde sınırlayarak onun ikinci bir diktatör olmasını engellemiştir. Sadrazamın görev yetkisi elçilerle görüşmek, padişah vekili olarak orduyu mutlak yetkiyle komuta etmek, tayinler için padişaha arzda bulunmaktır. Sadrazam ayrıca siyaseten katl etme yetkisi de vardı. Hükümdarlar da Tanzimat kadar sadrazamları tayin, azl ve siyaseten katl ve malını müsadere etmişleridir. Kuruluş döneminde vezirler ve veziri azamlar Türkler arasından çıkarken fatihle beraber devşirmeler bu görevlere geldi. (çandarlı vakası) Sadrazam makamına paşa kapısı veya Bâb-ı Âlî denirdi. Maaş olarak has denilen en yüksek dirlikler verilirdi. Bu gelirlerin voyvodalar toplardı. Veziri azamlar atamalar karşılığı caize alırdı. Sadrazam sefere çıktığı zaman yerine sadaret kaymakamı olarak Kubbealtı vezirlerinden biri bakardı. Sadrazama bağlı görevlilerin başında sadaret kethüdası bulunurdu. Bütün dâhili işlerden sorumluydu. Sadaretin bütün özel yazışmalarını da mektupçu yürütürdü. Mektupçu sadarette ikinci önemli memurdu. Sadrazam Salı ve Cuma günleri hariç her gün konağında ikindi divanını kurar, hükümet işlerini görür, şikâyetleri dinler, yetkisi dâhilindeki konularda derhal karar verirdi. Önemli meseleleri ise divan-ı hümayuna götürürdü. Çarşamba ve Cuma günleri ise devletin ileri gelenleriyle ve sivil, askeri erkânla toplantılar yapardı. Saray Teşkilatı Saray padişahın hem özel yaşamını sürdürdüğü hem de devlet işlerini gördüğü yerdir. Saray 3 bölümden meydana gelir; harem, Enderun ve birun. Her 3 bölüm değişen oranlarda önemli kamusal fonksiyonlara sahiptir. Harem: hükümdarın özel hayatının geçtiği yerdir. Kendisi ve ailesi burada yaşar. Padişahlar önceleri komşu devlet hükümdarlarının kızlarıyla evlenirlerdi. 16.yy dan itibaren cariyeleri nikahlarına almaya başladıklarında haremin önemi arttı. Salt İslam devletine özgü bir teşkilat sayılmaz çünkü Bizans ta da benzer bir kurum vardır. 16.yy dan itibaren şehzadeler sancaklara gönderilmemeye başladıklarından buralara kapatılıyor ve eğitimlerden geçiriliyorlardı. Enderun: sarayda resmi ve özel hayatın iç içe olduğu bölüdür. Devşirme çocukların en dikkat çekenleri Enderun hizmetlerine, diğerleri kapıkulu hizmetlerine ayrılırdı. 16.yy dan sonra devşirme usulü kalktı, zenginler çocuklarını bu okula vermek istedi fakat bu okulun aristokrat yaratan bir okul olması önlenmiş ve bazı devlet adamlarının köleleriyle Anadolu ve Rumiliden gelen Müslümanlar bu okula girmişlerdir. 6

7 Osmanlı Enderun mektebi musikiden dini ilimlere, oymacılıktan hattatlığa ve biniciliğe kadar birçok dalda eğitim görülen bir kurumdu. Enderun Osmanlı yönetici zümresinin kültürünün doğup geliştiği yerdi. Enderun dan biruna geçmek bir mezuniyet ve dış görev ve taşraya atanmak demekti. Birun: asıl devlet hizmetlerinin görüldüğü yerdir. Burada sarayın hizmetleriyle görevli olanların yanında Kubbealtı dediğimiz divanı hümayun kalemleri yer alırdı. 7