Gıda Güvenliği Yönünden Aflatoksinler ve Bitkisel Üretimde Aflatoksin Kaynaklı Ürün Kayıpları. G. Ateş 1, O. Sav

Transkript

1 Gıda Güvenliği Yönünden Aflatoksinler ve Bitkisel Üretimde Aflatoksin Kaynaklı Ürün Kayıpları G. Ateş 1, O. Sav 1 Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 07058, Antalya ÖZET Gıda güvenliği açısından son derece tehlikeli toksik bileşikler olan aflatoksinler, A. flavus ve A. parasitisus küflerinin bazı ırkları tarafından oluşturulmaktadır. Tarımsal üretimin çeşitli aşamalarında çevresel birtakım etkilerle ortaya çıkan aflatoksinler, gerek kalite gerekse de kantite bakımından ekonomik kayba neden olmaktadırlar. Türkiye için en önemli geleneksel ihraç ürünlerinden olan fındık, kuru üzüm, kuru incir aflatoksin yönünden en riskli ürün gruplarının başında gelmektedir. Global açıdan Türkiye; fındık (%79), kuru incir (%65) ve kuru üzüm (%28) ihracatından en fazla pay alan ülkedir. Türkiye nin bitkisel ürün ihracatında öne çıkan bu ürünlerde aflatoksin bulunması, ihracatın önemli engellerinden biridir yılında AB ye ihraç ettiğimiz kurutulmuş meyvelerden 75 geri bildirim, fındık ve diğer ürünlerinden ise 53 geri bildirim alınmış olması, aflatoksin konusunun ekonomik boyutunu ortaya koymaktadır. Yaş meyve sebze ihracatından sonra en önemli ihraç ürün grubunda yer alan bu ürünlerin iadesi dünya pazarında Türkiye nin prestijini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalışmanın amacı, dünyada ve Türkiye de yapılan bilimsel çalışmalardan elde edilen ikincil verileri değerlendirerek gıda güvenliği açısından aflatoksinlerin önemi vurgulamak, ve aflatoksinlerin neden olduğu bitkisel ürün kayıplarının önlenmesi için yapılması gerekenleri tartışmaktır. Anahtar kelimeler: Aflatoksin, bitkisel üretim, gıda güvenliği, ihracat Alfatoxins From the Point of Food Safety and Product Loss In Vegetative Production Originating From Alfatoxin ABS TRACT Aflatoxin, a highly toxic compound for food safety is a member of A. flavus and A. Parasitisus fungus. Having environmental impacts on agricultural production, aflatoxin brings along economic loss in terms of quality and quantity. Nut, dried grape, dried fig, the most important export products of Turkey account for the risky leading products with respect to aflatoxin. Globally, the export shares of Turkey are 79% for nut, 65% for dried fig and 28% for dried grape. That aflatoxin content of these outstanding vegetable products of Turkey is one of the difficulties experienced in exports. That 75 feedbacks on dried fruits and 53 feedbacks on nuts and other products which were exported to European Union in 2011 introduce the economic aspects of alfatoxin. The return of these most important export product groups following fresh fruit and vegetable affect the prestige of Turkey in the world market negatively. The aim of the study is to emphasize the importance of alfatoxin on good safety by assessing the secondary data obtained from scientific studies carried out in Turkey and the world and to discuss what it could be done to prevent vegetable product loss caused by alfatoxin. Key words: Aflatoxin, vegetative production, food safety, export 1. GİRİŞ Gıda güvenliği yönünden ciddi bir risk unsuru olan aflatoksinler gerek tüketici sağlığı gerek ürünün pazarlanması sırasında oluşan ekonomik kayıplar yönünden hayati öneme sahiptir. Türkiye için önemli olan bazı ihracat ürün gruplarında özellikle kuru meyve (kuru kayısı, kuru üzüm) ve sert kabuklu meyvelerde (fındık, antep fıstığı,ceviz, yer fıstığı) aflatoksin en temel sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Aflatoksin bu ürünlerde, hem ekonomik yönden kayıplara hem de pazarda ticari prestijin sarsılmasına neden olur. Türkiye de Avrupa Birliği ne uyum sürecinin de etkisiyse gıda güvenliği açısından aflatoksinler birtakım yasal prosedürlerle kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır. Devlet tarafından yapılan yasal düzenlemelerin, tarımsal üretim ve depolama esnasında gerçek anlamda uygulamaya konulması için çalışmaların artarak devam etmes i gerekmektedir. Özellikle tarımsal üretim yapan kişilerin bilinçlendirilmesi, uygun şartlarda tarımsal üretim ve depolama için devletin gerekli olan ekonomik, teknik desteği sağlaması hem üretici hem de tüketici için son derece önemlidir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışma kapsamında dünyada ve Türkiye de yapılan bilimsel çalışmalardan elde edilen ikincil veriler ile Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkiye Fındık Üreticileri Birliği, Türkiye İstatistik Kurumu, Ekonomi Bakanlığ ı Dış Ticaret Müsteşarlığı, Avrupa Birliği komisyon raporlarından elde edilen istatistiksel veriler kullanılmıştır. Elde edilen istatistiksel verilerden Türkiye de ve dünyada gıda güvenliği açısından aflatoksinlerin önemi vurgulanmaya çalışılmış ayrıca aflatoksinin neden olduğu tarımsal ürün kayıpların önlenmesi için yapılması gerekenlerin altı çizilmiştir. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. Gıda Güvenliği Yönünden Aflatoksinler Gıdaya ilişkin en temel sorunlardan biri gıda güvenliğinin sağlanamamasıdır. Gıda güvenliği; sağlıklı gıda üretimini sağlamak amacıyla gıdaların üretim, işleme, saklama, taşıma ve dağıtım aşamalarında gerekli kurallara 621

2 Tarım İşletmeciliği uyulması ve önlemlerin alınması olarak tanımlanmakta ve sağlıklı, sağlığa yararlı gıda kavramlarını içermektedir (DPT, 2003; FAO 2001). Gıda güvenliği açısından son derece riskli bileşiklerin başında gelen aflatoksinler, küfler tarafından üretilen sekonder metabolitlerdir. Bunlar bitki, insan ve hayvanlarda doğal olmayan ve zararlı biyolojik değişmelere neden olmaktadırlar. Aflatoksinler tahıllar, yağlı tohumlar, kuru yemişler, kuru meyveler, baharatlar, et, süt ve süt ürünlerini içeren pek çok gıda ile hayvan yemlerinde yaygın olarak bulunabilen mikotoksinlerdir. Gıdalar ve hayvan yemleri ürün işleme, depolama ve satış sırasında aflatoksinlerle kontamine olabilmektedir. Aflatoksin kontaminasyon düzeyleri iklimsel, bölgesel özellikler veya gıda çeşidine göre farklılıklar gösterebilmektedir. Aflatoksinler genellikle gıdalarda ve yemlerde stabil ve sıcaklığa karşı dirençlidirler. Bu toksinlerin oluşumu için gereken koşullar devam ettiğinde kontaminasyon oranı artabilmektedir. Kontamine olan gıdaların aflatoksinlerden tamamen arındırılması da pek mümkün görünmemektedir. Aflatoksin detoksifikasyonu yeterli olmadığı için kontaminasyonun kontrol altında tutulması gerekmektedir. Aflatoksin oluşumunun önlenmesi için üretimden tüketime kadar çeşitli şekillerde bulaşan küflerin gelişiminin ileri teknolojiler ve iyi uygulamalarla engellenmesi gerekmektedir. Aflatoksinler insanlara kontamine gıdalar ve kontamine yemlerle beslenen hayvanlardan elde edilen ürünler aracılığıyla ulaşarak akut veya kronik toksisiteye neden olabilmektedir. Toksisite derecesini maruziyet düzeyi, yaş, cinsiyet, beslenme ve bazı sağlık faktörleri etkilemektedir(ün lütürk, 2000) Yapılan çalışmalarda aflatoksinlerin toksik, kanserojenik, teratojenenik hepatotoksik ve mutajenik karekteristiği nedeniyle insan hayatı için tehlikeli olabileceği belirtilmiştir. Bu nedenle aflatoksin kontaminasyonu gıda güvenliği açısından önemini korumaktadır. Yüksek miktarlarda aflatoksin içeren gıdaların uzun süre tüketimi halk sağlığı açısından problem yaratabileceği gibi aynı zamanda ihracatı da olumsuz yönde etkileyerek ülkede ekonomik kayıplara neden olabilecektir Aflatoksin Kaynaklı Tarımsal Ürün Kayıpları Aflatoksinlerin oluşmasında etkili faktörlerin başında biyolojik faktörler, çevresel faktörler gelir. Biyolojik faktörleri; küfe duyarlı tarımsal ürün, toksijenik küf oluştururken, çevresel faktörleri; sıcaklık, nem, üründeki çeşitli hasarlar oluşturur. Aflatoksini oluşturan küfler doğada; havada ve toprakta fazla miktarda bulunur. Tarlada ürün gelişimi sırasında havayla ve toprakla bir şekilde kontamine olan ürünlerde küf gelişimi kaçınılmazdır. Küfler uygun sıcaklık ve nem ortamı oluştuğunda aflatoksin türevi bileşikler üretirler. Yine aynı şekilde hasat mevsiminde uygun şekilde hasat edilmeyen ürünlerde küf oluşumu gözlenir. Örneğin hasat mevsiminde havadaki nem miktarının fazla olduğu bir günde hasat yapılması ya da geleneksel hasat yöntemlerinin uygulanmasıyla toprakla temas eden üründe küflerin bulaşması aflatoksin oluşumunu tetikler. Aflatoksin üreten küflerin üremesi için en önemli faktörler yeterli sıcaklık ve nemdir. Hasattan sonra belirli bir nem içeriğine kadar kurutulmayan ürünlerde küf oluşmaya başlar ve buna bağlı olarak aflatoksin oluşma riski artar.ürünler çok iyi şartlarda hasat edilip gerekli önlemler alınarak işlense bile uygun sıcaklık ve nem koşulları altında saklanmaz ise üründe aflatoksin oluşabilir. Aflatoksin oluşmasına bağlı olarak hem gıda güvenliği yönünden hem de ürünün ekonomik değerinin kaybolması yönünden sorunlar ortaya çıkar Tarımsal Ürünlerin İhracatında Aflatoksine Bağlı Olarak Ortaya Çıkan Sorunlar Türkiye için en önemli ihraç ürünlerinden olan fındık, kuru üzüm, kuru incir aflatoksin yönünden en riskli ürün gruplarının başında gelir. İhracata konu olan bu ürünler özellikle gelişmiş ülkelere girişi sırasında aflatoksin yönünden çok ciddi kontrollere tabi tutulur. Kabuklu kuruyemiş, kuru meyve grubuna giren bu ürünlerde yapılan aflatoksin analizleri sonucunda Türkiye ye iade edilen ürün sayısı oldukça fazladır. Yaş meyve sebze ihracatından sonra en önemli ihraç ürün grubunda yer alan bu ürünlerin iadesi dünya pazarında Türkiye nin prestijini olumsuz yönde etkiler. Aşağıdaki örnekler dünya ticaretinde özellikle gelişmiş ülkelerde aflatoksin kontrollerindeki hassasiyetin ne derecede olduğunu göstermektedir de ABD ne ihraç edilen 48 parti Antep fıstığının 38 partisinde aflatoksin saptanarak iadesi, 1973 de Danimarka ya ihraç edilen kuru incirlerde aflatoksin bulunduğunu bildirerek ihracatçıları uyarmaları, yıllarında ise ABD ne ihraç edilen kuru incirlerden 3 partinin iadesi, 1976 da Batı Almanya ithal ettiği fındıklarda aflatoksin B1 ve toplam aflatoksin değerlerinin yüksek olması halinde partilerin iadesi konusunda ihracatçıları uyarması, 1994 yılında Almanya ve İsviçre ye ihraç edilen kırmızı biberler aflatoksin içerdikleri gerekçesi ile iade edilmesi aflatoksin kontrollerinin ne kadar ne önemli olduğunun göstergesidir Türkiye de Tarımsal İhraç Ürünleri ve Aflatoksin Türkiye nin ihraç ettiği tarımsal ürünler arasında kabuklu kuruyemiş ve kurutulmuş meyveler önemli bir yere sahiptir. Fındık, kuru incir, kuru kayısı, kuru üzüm en önemli geleneksel ihraç ürünlerimizin başında gelir. Türkiye dünyada fındık kuru incir ve kuru üzüm ihracatından en fazla pay alan ülkedir. 622

3 2011 yılı itibariyle dünya fındık ihracatında % 79, kuru incir ihracatında % 65, kuru üzüm ihracatında % 28,9 paya sahiptir. Yine 2011 yılında ilk kez fındık, kuru incir ve kuru üzüm ihracatı toplamı 2 milyar doların üzerine çıkmıştır. Türkiye tarımsal ürün ihracatında hayati öneme sahip bu ürünlerde üretim aşamasında dikkat edilmediği takdirde oluşan aflatoksin, ihracatın önündeki en önemli engeller olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde gıda güvenliği tedbirlerinin artmasına bağlı olarak ihraç edilen birçok üründe geri bildirimler olmuştur. Çizelge 3.1. Türkiye de 2011 Yılı Geleneksel İhraç Ürünleri ve Ekonomik Değerleri Ürünler Değer (Milyon Dolar) Fındık Çekirdeksiz kuru üzüm Kuru kayısı Kuru incir Kaynak: Türkiye Ekonomi Bakanlığı, 2011 Dünya fındık ve kuru incir üretim rakamlarına baktığımızda Türkiye nin pazardaki payını görmek çok daha kolay olacaktır. Çizelge 3.2. Dünya Fındık Üretim Rakamları Miktarı (ton) Ülkeler 2006/ / / / / /2012 Türkiye AB ABD Azerbaycan Dünya Kaynak:Türkiye Fındık Üreticileri Birliği Çizelge 3.3. Dünya Fındık Üretim Rakamları Miktarı (ton) Ülkeler Türkiye İran ABD Yunanistan İspanya İtalya Toplam Kaynak:Türkiye Fındık Üreticileri Birliği Çizelge 3.4. Dünya Kuru İncir Üretim Rakamları ( miktar, ton) Ülkeler Türkiye İran ABD Yunanistan İspanya İtalya Toplam Kaynak:Ege İhracatçılar Birliği, Aflatoksin ve Hızlı Alarm Sistemi (RASFF) Gıda ve yem için Avrupa Birliği ülkelerinde hızlı alarm sistemi (RASFF), gıda ve yem zincirinde insan sağlığı ile ilgili riskler saptandığında, ilgili ürünün alıkonması, geri toplatılması, ve reddedilmesi gibi önlemler alındığında, yetkili otoriteler aras ında bilgi değişimini sağlayan hızlı ve etkili bir araçtır. 623

4 Tarım İşletmeciliği Gıda ve yemlerde bulunan pestist, mikotoksin, aflatoksin, ambalaj kontaminantları, zararlı mikrorganizmala rın kontrol edilmesine olanak sağlar. Bu hızlı bilgi değişimi, ağdaki tüm üyelerin problemden etkilendiği durumlarda bile hızlıca doğrulama yapmasına olanak tanır. Ürünün raflarda olduğu ve tüketilmemesi gereken durumlarda otoriteler gerektiğinde topluma doğrudan bilgi vermek de dahil tüm acil önlemleri alma yetkisine sahiptir. Gıda ve yem ile ilişkili riskler hakkında hızlı bilgi değişimi tüm RASFF üyeleri tarafından tutarlı ve eşzamanlı önlemler alınmasını sağlar. Bu da tüketici güvenliği ile Avrupa entegrasyonun somut ve görünür sonucuna büyük bir katkı sağlar. Komisyon vatandaşların o bölgede yapılanları takip edebilmesi için haftalık genel bildirim yayımlar. Tüketiciler, RASFF ağına bağlandıktan sonra son 24 saatteki RASFF bildirimleri hakkındaki bilgileri görebilecekleri online veri tabanına erişeceklerdir (Yurdakul, 2011). RASSF geri bildirimleri incelendiğinde Türkiye den ihraç edilen ürünler arasında en fazla karşımıza çıkan fındık ve fındıktan elde edilen ürünlerdir. Türkiye için en önemli ihraç ürünlerinden fındığın geri bildirimlerde çok fazla yer alması ekonomik anlamda pazarda değer kaybetmesine neden olur. Fındığın yanında AB ülkelerine ihraç edilen kuru incir, kuru kayısı ve pul biberde de geri bildirimler olduğu görülmüştür. Çizelge Rapid Alert System Bildirimleri Zararlar Ürün Kategorisi Ülke Bildirim 1 Aflatoksin Yem maddesi Hindistan 80 2 Aflatoksin Meyve ve sebzeler Türkiye 75 3 Aflatoksin Fındık, fındık ürünleri ve tohumlar Çin 60 4 Salmonella spp. Meyve ve sebzeler Bangladeş 54 5 Aflatoksin Fındık, fındık ürünleri ve tohumlar Türkiye 53 6 Krom göçü Gıdaya temas eden metaryel Çin 48 7 Formaldehit göçü Gıdaya temas eden metaryel Çin 45 8 Yaşayan ya da ölü akarlar Fındık, fındık ürünleri ve tohumlar Ukrayna 43 9 Aflatoksin Şifalı bitkiler ve baharatlar Hindistan Aflatoksin Fındık,,fındık ürünleri ve tohumlar İran 39 Kaynak: RASSF, Uluslararası Aflatoksin Düzenlemelerinin Gıda Ürünleri Ticaretine Etkisi Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında ürün standartları ve aflatoksin standartları çok farklılık göstermektedir. Uyumun olmadığı bir sistemde ticari anlaşmazlıklar kaçınılmazdır. Gelişmekte olan ülkeler, ihracat yaparken karşılaştıkları aflatoksin standartlarlarını uluslararası toplantılarda eleştirmektedir. Aflatoksin standartlarının çok düşük veya çok yüksek olup olmadığını belirlerken kullanılan kriterler tartışılmaktadır. Bazı durumlarda, aflatoksin düzenlemeleri ile ilgili ticari kayıplar ve riskler, veri eksikliği nedeniyle tanımlanamamış tır. Risk ve ticari kayıpların tanımlanabildiği durumlarda bile sosyal ya da politik önceliklerin halk sağlığına ve ticarete bağlanması, ülkeler arasında farklılığa neden olmuş ve bilimsel kanıtlar farklı amaçlar için kullanılmıştır(kara man, 2006). Otsuki, Wilson ve Sewadesh (2001), 1989 ve 1998 arasında 9 Afrika ülkesi ve 15 AB ülkesi için ankete dayalı yaptığı çalışmada, aflatoksin kontaminasyon düzeyleri için AB standartlarındaki değişmelerin etkisini tahmin etmiştir. Tahıllar ve kurutulmuş meyve ve sert kabuklu meyvelerin aflatoksin kontaminasyonun miktarındaki %1 lik azalma, kurutulmuş meyve ve sert kabuklu meyveler için %0.43 ve tahıllar için %1.1 oranında ticari akışı azaltmıştır. Kurutulmuş meyveler ve sert kabuklu meyveler ve yerfıstığı standartlardaki %1 ile %1.3 oranında değişme, AB ile Afrika ülkeleri arasındaki ticareti azaltmıştır. Bu durum, özellikle uluslararası ticaretin aflatoksin standartlarına duyarlı olduğunu göstermektedir. Outsuki, Wilson and Sewadesh, AB uyum standartlarının, Afrika ülkelerinden ihracatı yapılan kurutulmuş ve korunmuş meyve, yenilebilir sert kabuklu meyveler ve tahılların ticaretinde önemli bir gelir kaybına neden olduğu belirtmiştir. FAO/WHO un gıda kodeksi rehberi ile karşılaştırıldığında, AB uyum standartları, Afrika ülkeleri ihracatını 670 milyon $ azaltmıştır. Yukarıda belirtilen çalışma, yeni aflatoksin düzenlemelerinin gelişmekte olan ülkelerin AB ne yönelik ihracatını sınırladığın ı 624

5 göstermektedir. Bu nedenle, Uluslararası Gıda Ürünleri Ticareti ve Aflatoksin Yasal Düzenlemeleri 193 ülkelerin üzerinde uzlaştıkları bir uluslararası aflatoksin standardı geliştirilmesi gerekmektedir. Ülkelerin farklı aflatoksin standartları ile ilgili sorununu çözmek için üç olasılık söz konusudur. Ticaretin yasaklanması, ticari ortakların aflatoksin düzenlemelerini benimsemesi ve ikili müzakereler yoluyla bu anlaşmazlıklar çözülebilir ( Mitchell, 2003). AB, aflatoksin standartları farklılıkları nedeniyle diğer ülkelerden ithal ettiği gıda ürünleri ticaretini durdurabilir. AB ve ihracat yapan ülke arasında karşılıklı uluslararası ticaret durduğu zaman, AB ne üye ülkeler, topluluk içerisinde üretilen gıda ürünlerini ithal etmeyebilir. Bu durumda, AB içindeki üretici ülkeler gıda ürünlerini diğer ülkelere satacaklardır. AB ne üye ülkeler, topluluk içerisinde üretilen gıda ürünlerini ithal etmesi durumunda ise AB ne ihracat yapan ülkenin gıda ürünleri için talep düşer ve fiyatlar azalır. Aksi durumda, AB ne üye ülkeler arasında ki ticaret azalır ve fiyatlar artarak üye devlette üretilen gıda ürünleri arzında (ithal edilen gıda ürünlerinde) bir azalma ortaya çıkar. Dünya gıda ürünleri piyasası fiyatlarındaki artış, aflatoksin standartları nedeniyle ortaya çıkan maliyet artışını yansıtır. İhracatçı ülkeler, ithalat yapan ülkede Pazar paylarını korumak için aflatoksin düzenlemelerine uymanın maliyet değeri kadar teşvik primi ile desteklenir. Aflatoksin düzenlemeleri karmaşık ve ihracatçı ülkenin aflatoksin güvenliği rejiminden çok farklı olduğunda maliyetler yükselebilir. Gelişmiş ülkelerin aflatoksin standartları anlaşmazlığa neden olduğunda bir ülkenin diğerinin aflatoksin standartlarını benimsemesi zorlaşmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin aflatoksin standartlarına uymak zorunda kalacak ya da uluslararası bir standardı benimseyecektir (Mitchell 2003). 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Gıda maddelerinin ve hayvan yemlerinin aflatoksinler ile kontaminasyonu dünya genelinde ciddi bir problemdir. Aflatoksinlerle kontamine olmuş gıdayı tüketen insanlarda ölümle sonuçlanabilen hastalıklar meydana gelebilmektedir. Farklı ülkelerde, çeşitli gıdalarda aflatoksin varlığının araştırıldığı çalışmalar yapılmıştır. Bu araştırmalardaki aflatoksin düzeyleri iklimsel ve bölgesel nedenlerle veya gıda çeşidine göre farklılıklar gösterebilmektedir. Ayrıca mikrobiyolojik ve kimyasal detoksifikasyonla ilgili çalışmalar incelendiğinde ise bazılarında aflatoksin düzeylerinde belli miktarda azalma görülmektedir. Fakat bu durum detoksifikasyonun yeterli olmadığı şeklinde değerlendirilmektedir. Aflatoksinlerin sağlık üzerine olumsuz etkileri ve ülke ekonomisi açısından kayıplar düşünüldüğünde izlenebilirliğin önemli olduğu görülmektedir. Gıdaların ve hayvan yemlerinin üretimden tüketime kadar her aşamada aflatoksin yönünden analitik yöntemlerle analizleri yapılarak kontrolleri sağlanmalıdır. Yasal düzenlemeler doğrultusunda kabul edilen sınırlardan daha yüksek değerlerde aflatoksin içeren gıda ve yemlerin tüketilmesine izin verilmemelidir. Gıda ve yemlerin küflerle kontaminasyonunun önlenebilmesi ve dolayısıyla aflatoksin oluşumunun engellenebilmesi yönünde çalışmaların artırılması gerekmektedir. Ayrıca aflatoksinin detoksifikasyonunun yeterli olmamasından dolayı kontaminasyonun kontrol altında tutulması önem taşımaktadır. 5. KAYNAKLAR Anonim, Gıda Mikrobiyolojisi ve Uygulamaları; Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Mühendis liği Bölümü Anonim, 2006b. Tarladan Sofraya Gıda Güvenliği Semineri, 6 Nisan 2006-Ankara DPT Müsteşarlığı, İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Ulusal Gıda ve Beslenme Stratejisi Çalışma Grubu Raporu (Ulusal Gıda ve Beslenme Eylem Planı I. Aşama Çalışması Eki İle), Ankara, Mart 2003 Erkan, B.,Türkiye nin Geleneksel İhraç Tarım Ürünleri Üzerinde Uzmanlaşma Düzeyi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt:4, No:1, FAO ve WHO, Codex Alimentarius - Food Hygiene - Basic Texts - Second Edition Annex, Rome,2001, 23 Kasım Karaman, S., Acar, B., Uluslar arası Gıda Ticareti ve Yasal Düzenlemeleri, Doğuş üniversitesi Dergisi, Cilt:7, Sayı:2. Mitchell, L. (2003). Economic Theory and Conceptual Relationships Between Food Safety and İnternational Trade. Agricultural Economic Report, no: (AER828). USA Otsuki, T., Wilson, J.S. & Sewadesh, M. (2001). Saving two in a billion: quantifying the trade effect of European food safety standarts on African exports. Food Policy, Vol 26.(5), ss. Ünlütürk, A., Turantaş, F Gıda Mikrobiyolojisi. Ege Üniversitesi Yayınları,1.Baskı, İzmir Yurdakul, F., Gıda ve Yem için Hızlı Alarm Sisteminin Değerlendirilmesi, RASSF Portal Online Database, RASSF 2011 Annual Report. 625